Pedagogika od-uczania (się)

 Znakomite studium filozoficzno-literackiego odczytania przez Tadeusza Sławka istoty pedagogiki, pedagoga, kształcenia i (od-)uczania się wydało w ramach  serii "Nowa Edukacja" Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego. Autorem jest wybitny filolog, językoznawca i filozof, a przed laty także Rektor tegoż Uniwersytetu. Nadany publikacji tytuł jest kolejnym, jakże potrzebnym wstrząsem nie tyle dla nauk o wychowaniu, co polityków sprawujących władzę. 

Idea autentycznego wychowania, kształcenia, uczenia się, ale i uniwersytetu została pogłębiona przez humanistę, który spogląda na te procesy z dystansem do wydarzeń oświatowych w naszym kraju. Subtelnie uczula nas na konieczność przetrwania naporu bezgranicznej krucjaty indoktrynerów, ideokratów, tych, co traktują edukację jako walkę o dusze dzieci i młodzieży. Walka o ... jest nieliczeniem się z tymi, których rozwojowi powinniśmy służyć, wspierać go, a nie pognębiać, deprecjonować czy kogoś instrumentalnie odczłowieczać. 

Nie ma większego zagrożenia dla (wy-)kształcenia człowieka jak jego formatowanie zgodnie z ideologią partii władzy. Zamiast sprawowania nad dziećmi pieczy, obdarzania ich troską otwierającą im oczy na świat pełen różnic, wprowadza się je zgodnie z narzuconymi przez biurokratów prawidłami w binarne, zantagonizowane jego postrzeganie.  Dla takiej władzy świat dziecka musi być jej bezwzględnie podporządkowany utrwalając w świadomości uczniów konieczność dzielenia ludzi na SWOICH i OBCYCH, białych i czarnych. 

Tak, jak było w okresie socjalizmu, nadal obowiązuje leninowska zasada - Kto nie z władzą, to go w/usadzą, Kto nie z nami,  ten przeciwko nam. Po stronie władców jest biel (samo Dobro, wyłączność ustanawiania Prawdy), a tym, którzy świat widzą w wielu kolorach, przypisuje się tylko czerń (Zło-byt). Jak pisze T. Sławek:

W krucjacie dzieci są najdosłowniej prowadzone; zadanie im postawione nie jest ich, mają bowiem być nie więcej jak narzędziem w ręku sprytnych zarządców krucjaty (s.8).

Takie postępowanie jest w XXI wieku nie tylko démodé, anachroniczne, ale i szkodzące każdej, w tym szczególnie konserwatywnej ideologii kształcenia i wychowania, bo cofające ją właśnie do przeszłości, która już nie będzie ani teraźniejszością, ani przyszłością. 

Kształcenie (się) to rezygnacja z wszelkiego zamknięcia. Każdy zaczyna doświadczać świata inaczej i ta nauka skończy się przed drzwiami szkoły; w szkole bowiem wszystko jest znów podzielone, posegregowane i opatrzone nienaruszalnymi etykietkami (s.10).

Kształcenie (się) ma sens i jest możliwe tylko wówczas, kiedy jest procesem otwartym, gdy pozwala na od-uczenie (się) tego, co zabrania mi dostrzec prawdę, dobro i piękno tego świata, świata wielobarwnego, w którym są osoby odmiennej rasy, koloru skóry, wyznań, narodowości, języka, kultury itd. Ideokraci nakładają na dziecięce oczy okulary z filtrem jedynie słusznych wzorów i wartości, by zmierzali do wyznaczonego im celu jednokierunkową ścieżką. 

 Strzeżmy się więc tych, którzy mówią "wiem", oraz tych, którzy twierdzą z głębokim przekonaniem, że posiedli jedyną prawdę, którzy bezpodstawnie karykaturyzują bogactwo i złożoność świata, dzieląc go na miejsce, w którym stoją oni, i to, w którym stoją "ci inni" (s. 11).  

Autor nie pomija najwyższego szczebla kształcenia, które toczy się w świątyniach kultu bibliometrycznego pomiaru (s.41).  Z literatury i filozofii wydobywa na światło dzienne myśli, które nabierają nowego znaczenia. Nie były bowiem zapisywane po to, by rozprawiać czy mówić o kształceniu człowieka, ale skonfrontowane ze sobą w zupełnie nowym kontekście zobowiązują do ponownego namysłu nad tym, co wydawało się dotychczas czymś oczywistym, niepodważalnym. 

Choć T. Sławek nie odkrywa dla pedagogiki i pedagogów nowych fenomenów, to jednak nadaje naszej samowiedzy i ukształtowanej w toku dziejów myśli pedagogicznej piękno odczytania nieuwzględnianych w niej źródeł i ich możliwej interpretacji. Skoro (...) pedagogika jest w istocie nauką i praktyką komunikowania się przy założeniu, że ów proces stale jest przebudowywany, co pozostaje w związku z postawą otwarcia, jaką muszą wykazać się strony uczestniczące w akcie komunikacji (s.38-39), to tym bardziej powinna czerpać energię duchową z literatury pięknej. Jak pisze autor książki:

Literatura jest zaczynem historii i jej opowiadaniem, ale nigdy dopowiedzeniem do końca (s. 47).  Podobnie proces kształcenia (się) musi być nie tylko tym, co wynurza się z relacji między pedagogiem a jego uczniem, ale też jest w swoich skutkach odroczone w czasie,  nieodgadnięte i nieprzewidywalne "tu i teraz", ustawiczne. Nikt nie jest raz na zawsze wy-kształcony, gdyż tak proces uczenia się jak i wzrastania, dojrzewania, emancypacji trwa przez całe życie. 

Pedagogika bez utopii, bez zdolności do transgresji oraz odczarowania świata i zaczarowywania dziecka nadzieją na zmianę w jego codziennym życiu, staje się jedynie narzędziem do zniewalania, ograniczania ludzkiej wolności i pozbawiania złudzeń, że może być inaczej. Uczący się nie powinien zatracić własnego doświadczania świata, przeżywania go na swój sposób. Wrażliwość osoby jest indywidualna, intra-i intersensoryczna, duchowa, podobnie jak jej temperament wymaga poszanowania przez kształcące ją indywidua. Nie dlatego, że wrażliwość jest "ważniejsza"; dlatego, że jest "pierwotniejsza" (s.53). 

Niestety, jednostronnie uformowani nauczyciele, reprodukując w swojej roli techno-biurokratyczne miary rzekomej efektywności nauczania, lekceważą powyższy stan egzystencjalnych różnic między dziećmi. Tymczasem - jak pisze T. Sławek: Droga ku sobie nie może mieć charakteru katechetycznego kwestionariusza;  nie polega na dostarczaniu gotowych odpowiedzi. Jest labiryntową wędrówką przez kraje i języki (może w ogóle mieszkamy bardziej w języku niż w kraju?), przez myśli i uczucia, lektury i filmy (s. 37-38).

Książkę warto przeczytać, gdyż znane pedagogom prawidłowości znalazły w niej swoją wyjątkową odsłonę, reinterpretację a zarazem wstrząsową zachętę do wolności od-uczania (się) tego, co nieświadomie wciąż jest odtwarzane w szkolnej i uniwersyteckiej praxis. Doświadczymy spotkania z Profesorem, dla którego kształcenie (się) może stać się powrotem do arystotelesowskiej idei schole otium, a więc ujmującego miejsca, przestrzeni dla dziecięcych serc, uczniowskiej radości poznawania świata, doznawania wrażeń, wyrażania własnych asocjacji, rozumienia oraz formułowania nowych pytań. 

Uczeń nie może być niewolnikiem czasu i przestrzeni, skazywany przez monotonię i monologizowanie nauczyciela na nudę i lęk, a więc zatracać poczucie sensu uczenia się w wyniku przebywania w toksycznym środowisku, a więc w schole negotium. Jeśli pedagogom zależy na samodzielnym, krytycznym i kreatywnym myśleniu ich podopiecznych, to powinni odchodzić od systemu klasowo-lekcyjnego na rzecz tworzenia dzieciom okazji do autentycznego (od-)uczania się w różnych formach - indywidualnie, w parach czy w małych grupach, najlepiej zróżnicowanych kompetencyjnie. 

Od-uczanie (się) jest tworzeniem takiej wielobarwnej i wielonitkowej, a w związku z tym podstępnej, zdradliwej, przemyślanej w wielości swych migotliwych znaczeń (...) tkaniny: rozmnażaniem perspektyw i punktów widzenia (s. 56).   

Edukacja nie będzie służyć rozwojowi osoby, jeśli ona przestanie czytać. Nie będziemy nieposłusznymi w myśleniu, jeśli nie będziemy sięgać do rozpraw, które wykraczają poza poradnikowe oczywistości na temat oświatowych aporii. Istota ludzka tylko częściowo jest poznawalna, a częściowo skrywa nieosiągalne dla innych tajniki własnego istnienia i rozwoju. Warto jej pomóc w odkrywaniu i umacnianiu siebie bez względu na okoliczności życia i związane z nimi sznse doświadczania sukcesów, ale i ryzyko porażek.   

Profesor Sławek zaprasza czytelników do refleksji, krytycznego myślenia i uwolnionego od schematów namysłu nad własnym profesjonalizmem, sprawstwem, stopniem intuicji, wyobraźni i osobistej odwagi. Pośrednio zachęca do odradzania się dzielności w nas samych, by nie pozostawiać młodym pokoleniom świata takim, jaki jest. Dajmy się uwieść jego narracji, która otwiera nowe możliwości rozumienia uwikłań edukacji w rozstrzygnięcia zaprzeczające jej wartości.  Uwiedzenie jednak nie oznacza rezygnacji z własnego myślenia...