W Czechach ukazała się monografia naukowa Jindřicha Kabáta p.t. " Psychologia komunizmu". Wstęp do niej napisał... biskup Václav Malý dzieląc się z czytelnikami osobistą refleksją i dociekając, jak to było możliwe, by tak prymitywna ideologia komunistyczna zawróciła w głowach tylu jej zwolennikom a przy tym miała wpływ na codzienne życie milionów osób, które nie miały przecież z nią nic wspólnego?
Zachęcając do przeczytania książki Malý zwraca uwagę na to, jak istotne jest dla młodego pokolenia, które przyszło na świat po 1989 r. poznanie i zrozumienie destrukcyjnych mechanizmów minionego ustroju dla współczesnego średniego i starszego pokolenia. Potrzeba więcej odwagi, by dokonać rozliczeń z minionymi czasami i ich wpływem na ludzi. Być może niektórzy powinni przyjrzeć się sobie, by mogli lepiej zrozumieć własne postawy i zachowania.
Autor książki Jindřich Kabát urodził się w 1953 r. w Pradze. Na Uniwersytecie Karola ukończył studia z filozofii wraz z psychologią. W dobie socjalizmu wykładał psychologię na macierzystym Uniwersytecie w Katedrze Teatru, a po wyjeździe z kraju do w USA był wykładowcą na Uniwersytecie w Wirginii. Specjalizuje się w psychologii klinicznej i społecznej. Ma za sobą pobyty stażowe w Warszawie, Budapeszcie, Londynie, Paryżu, Monachium, Wiedniu i Berlinie, dzięki którym mógł bliżej zgłębić problem komunizmu jako patologicznego zjawiska skutkującego dyktaturą w wielu krajach Europy Środkowo-Wschodniej.
Sądziłem, że niniejsza rozprawa będzie przynajmniej częściowo psychologiczną diagnozą komunistycznych postaw, zachowań czy resentymentów osób wychowanych w minionym ustroju. Tak się jednak nie stało. A szkoda. Psychologowi stała się bliższa narracja filozoficzno-etyczna, aniżeli psychologiczna w paradygmacie badań empirycznych. Nie ma jednak tego słabego, co by na dobre nie wyszło, bowiem układ i dobór treści w rozprawie pozwala na uchwycenie globalnej zmiennej wraz z możliwą jej redukcją do subzmiennych i ich operacjonalizacją.
Biorąc pod uwagę istniejące już rozprawy filozoficzne i społeczno-polityczne na temat totalitaryzmów, możemy skonfrontować je z podejściem psychologa klinicznego, by spróbować opracować teoretyczny model czynników warunkujących - także w naszym kraju - reprodukcję syndromu "homo sovieticus". Książkę otwiera analiza fundamentalnych cech totalitaryzmu, a kończy dość pesymistyczna konstatacja, że "ludzie, którzy w określony sposób nauczyli się postępować w dobie komunizmu, dzisiaj postępują podobnie (...).
Społeczeństwo nie uruchomi presji na jednostkę celem wzbudzenia w niej naturalnego i normalnego postępowania zgodnie z ogólnoludzkimi wartościami i prawami człowieka. Pozwala jej na działanie zgodnie ze stereotypowym nawykiem, który powstał dawno temu. Społeczeństwo i jego instytucji sukcesywnie przestają mieć zdolność do nazywania rzeczy po imieniu - ze strachu, z poczucia niepewności, z kompromisu, ale także dlatego, że nie czuje się kompetentne w ustanawianiu jakichkolwiek norm etycznych. Przestajemy już nawet komentować i mówić o tym, co tkwi w nas z przeszłości" (s. 458-459).
Monografia ma dwanaście rozdziałów, w których wyodrębniono podrozdziały uszczegóławiające analizowane kwestie. Rozdział I - Istota totalitaryzmu zawiera definicję kłamstwa, mechanizmy manipulacji, analizę strachu jako kluczowego czynnika rozwijania i utrzymania dyktatury, wywołane przezeń chaos i stresy, tłumienie swobód, kontrola uległości, stereotypizacja życia oraz wywołania u obywateli poczucia, że polityka ich nie dotyczy, a więc nie powinni się nią interesować.
Rozdział II nosi tytuł "Mechanizmy budowania władzy" - zawierając treści dotyczące dzielenia przez rządzących społeczeństwa, nagradzanie "swoich" i zagwarantowanie im poczucia bezpieczeństwa oraz nietykalności, oddziaływanie na emocje przez rytualizację działań, stosowanie taktyki wielkich obietnic przez rozbudzanie wiary w doktrynę, awansowanie osób bez wyższego wykształcenia, by można było nimi lepiej manipulować, wytwarzanie atmosfery unifikującej postawy, wykorzystywanie propagandy i stosowanie taktyki kłamstwa powiązanej z kultem wobec przywódcy, wybiórcze respektowanie norm, wprowadzanie ograniczeń i wywoływanie lęku przed możliwym dyscyplinowaniem osób przez władze, stosowanie zamierzonego i cząstkowego terroru, ukrywanie wyników badań społecznych dotyczących postaw ludzkich oraz przenikanie najróżniejszych przejawów i aspektów reżimu do wszystkich sfer naszego życia, skrywanie konfliktów i wymuszanie rozwiązań sytuacji problemowych zgodnie z oczekiwaniami władzy.
Rozdział III "Symptomy władzy" dotyczy ograniczeń w dostępie do informacji, cenzura, brak zaufania, podejrzliwość, paranoidalność władzy generującej strach, obawy i oczekiwania, donosicielstwo (szpiegomania), tworzenie fałszywej rzeczywistości, niszczenie prawdziwych wartości, manipulowanie emocjami, odraczanie rozwiązania problemów, przymus czekania, ograniczanie spontaniczności, prywatności, formalizowanie relacji międzyludzkich, publiczne organizowanie prywatnych radości, utrwalanie poczucia braku innej perspektywy, niesprawiedliwości i zagrożenia.
Rozdział IV p.t. "Na drodze do patologii" - to kwestionowanie norm, wzrost zaburzeń zdrowia psychicznego (neurotyzm, psychopatie, psychozy), oportunizmu i wywoływanie konfliktów. Rozdział V dotyczy barier i oporu, w tym emigracji zewnętrznej i wewnętrznej, skryte lub jawne nierespektowanie prawa przez przedstawicieli wymiaru sprawiedliwości (policja, sądy), inwigilacja, kolaboracja z reżimem a problem wiarygodności osób, członkostwo w partii lub jego unikanie, iluzja pluralizmu poglądów, niedostrzeganie tego, czego nie chcemy widzieć, unikanie otwartych konfliktów.
c.d.n.
