"Kto ci powiedział, że wszystko jest na zawsze?"

 

Jestem pod ogromnym wrażeniem wydanej przez "Impuls" książki Aleksandry Boroń i Agnieszki Gromkowskiej-Melosik pt. "Ukraińskie uchodźczynie wojenne. Tożsamość, trauma, nadzieja" (2022).  Trwa wojna w Ukrainie, a ja wciąż myślę o losie tych matek, kobiet z dziećmi, osobach chorych, rannych, starszych, którym udzielaliśmy pomocy, gościny, wsparcia, by mogli powrócić do względnie bezpiecznych i już uwolnionych przez ukraińskich żołnierzy miejscowości w ich ojczyźnie. Nie ma dnia, bym po kolejnych wiadomościach o bombardowaniu osiedli mieszkaniowych i infrastruktury energetycznej na Ukrainie nie dopytywał, jaki jest los tych, którzy stali się także "moją rodziną". 

Jestem ogromnie wdzięczny Autorkom za tę publikację, która jest natychmiastową reakcją naukowczyń, badaczek WSE UAM w Poznaniu na los ukraińskich uchodźczyń.  Prowadząc z nimi rozmowy, wywiady, dokonując obserwacji zarejestrowały zarazem świadectwo egzystencjalnych dramatów, niewyobrażalnych dla cywilizowanego Europejczyka trzeciej dekady XXI wieku przeżyć, rozterek, indywidualnych historii życia swoich respondentek.  

Jak piszą we "Wprowadzeniu": 

To w uchodźczyniach zobaczyłyśmy spectrum tragedii, jaka rozegrała się w obliczu rozpętanej rosyjską agresją brutalnej bezwzględności wojny. Ich głosy układają się w wielowątkową opowieść o wymuszonym okolicznościami przyjeździe do Polski, ukazując dramat konieczności podejmowania decyzji w warunkach stresu, strachu i egzystencjalnej niepewności. Są to narracje zarówno o ratowaniu życia w sytuacji zagrożenia, jak i o tęsknocie za tym, co było, o budowaniu codzienności (prze)trwania w nowym, obcym dla nich miejscu (s. 7-8).  

Otrzymaliśmy jeden z najbardziej bolesnych, poruszających rdzeń osobowości przekaz o ratujących życie własne oraz o ich najbliższych. Książka jest śladem pamięci o tym, co stało się już tylko przeszłością dla dużej części pielgrzymujących do bezpiecznego miejsca, żyjących nadzieją na odzyskanie wolności przez tych, którzy pozostali w kraju, by walczyć o przyszłość młodych pokoleń. 

To kobiety zrozpaczone, ale dzielne, w najgłębszym tego słowa znaczeniu. Nie chcą pozostać ofiarami wydarzeń, które przecięły ich biografię, nie chcą, aby wizja porzuconego (a czasem już zniszczonego) domu i wspomnienia okrucieństw rosyjskich agresorów zdruzgotały ich psychikę (s.). 

Pamiętam jak przyjęta do mojej rodziny matka z ośmioletnim chłopcem bała się wyjść z przydzielonego im pokoju, by nie było widać na jej twarzy bólu rozstania z mężem, matką, najbliższą rodziną. Wspólnie przeżywaliśmy sytuacyjnie, intuicyjnie czas rozmrażania obaw i tworzenia optymalnych warunków do odzyskiwania nadziei na przetrwanie, by możliwy był powrót do domu. Wspólnie z nią i jej synkiem moja rodzina przeżywała codziennie informacje o okrucieństwach wojny, o zagrożeniu życia ich bliskich. 

Po dwóch miesiącach wrócili do swojej ojczyzny, bo mogli, gdyż ich dom nie został zniszczony. Pokój w naszym domu jest gotowy, gdyby ponownie musieli uciekać, ale najważniejszy jest pokój upragniony przez całe społeczeństwo Ukrainy. Dlatego z poruszeniem moich doznań, których doświadczały przecież setki tysięcy Polaków, którzy przyjęli uchodźczynie w swoich domach, mieszkaniach w blokach czy w wydzielonych miejscach różnych placówek, czytałem tę książkę z powracającymi doznaniami trudnych chwil, napięciem wielkich emocji. 

Wspaniale, że każdy, kto tylko mógł, udzielał pomocy ofiarom okrutnej wojny, a przecież także rozmowy z nimi miały istotny, bo w jakiejś mierze także autoterapeutyczny charakter, pozwalając im na psychiczne przepracowanie traumy w zderzeniu z światem ponadnarodowej wspólnoty, solidarności i pomocniczości. Warto tę książkę przeczytać, by poznać cząstkę zróżnicowanych kontekstów, uwarunkowań, przejawów i następstw wydarzeń, które nadal trwają, toczą się na i po obu stronach granicy.       

Nauczyciele, pedagodzy, wychowawcy, terapeuci, psycholodzy, księża, siostry różnych zakonów i wyznań, dziennikarze, politycy itd. powinni sięgnąć do rozprawy, która została napisana z wielką kulturą, znawstwem problemów dotyczących tytułowych kwestii. Będziemy jeszcze przez wiele lat, tak jak generacja naszych rodziców, dziadków czy pradziadków, żyć z traumą wojny "naszej i ich", która już nie tylko od 1945 roku, ale także od 2022 roku jest i będzie przedmiotem wielorakich narracji osobistych, naukowych, edukacyjnych i artystycznych.   

W naszym kraju przebywa jeszcze kilka milionów ofiar wojny w Ukrainie, które nie mają dokąd wrócić, bo straciły wszystko, co dotychczas posiadały. Przeczytajcie tę książkę po to, by lepiej poznać i zrozumieć, że nie wszystko jest na zawsze. Książkę otwiera poruszający emocje wiersz naszego genialnego poety, emigranta Stanisława Barańczaka "Jeżeli porcelana, to wyłącznie taka":

Jeżeli porcelana, to wyłącznie taka,

której nie żal pod butem tragarza lub gąsienicą czołgu;

jeżeli fotel, to niezbyt wygodny, tak aby

nie było przykro podnieść się i odejść;

jeżeli odzież, to tyle, ile można unieść w walizce,

jeżeli książki, to te, które można unieść w pamięci,

jeżeli plany, to takie, by można o nich zapomnieć,

kiedy nadejdzie czas następnej przeprowadzki

na inną ulicę, kontynent, etap dziejowy

lub świat:

 

kto ci powiedział, że wolno ci się przyzwyczajać?

kto ci powiedział, że cokolwiek jest na zawsze?

czy nikt ci nie powiedział, że nie będziesz nigdy

w świecie

czuł się jak u siebie w domu?     

 

Do Polski wciąż przybywają tysiące uchodźców z Ukrainy, ale także tysiące spośród już przebywających codziennie powraca do swojej ojczyzny. W świetle danych Straży Granicznej od początku wojny przybyło do naszego kraju ponad 9,289 mln osób uciekających przed wojną. Od 24 lutego 2022 roku do Ukrainy wróciło 7,454 mln osób. 

З однією валізою, але врятувати життя

2023-01-31

Аґнєшка Громковська-Мелосік

Олександра Боронь

З однією валізою, але врятувати життя:

A. Boroń,   A. Gromkowska-Melosik, „Ukraińskie uchodźczynie wojenne. Tożsamość, trauma, nadzieja”. Kraków 2022, wyd.”Impuls”, ss. 270

30 грудня 2022 року  видавництво «Імпульс»,  Польща,  опублікувалo книгу двох науковчинь із Познані: проф. Аґнєшка Громковська-Мелосік та проф. Олександра Боронь, «Українські біженці війни. Ідентичність, травма, надія». Свої роздуми авторки розпочали віршем Станіслава Бараньчака (польський поет-емігрант, дисидент, викладач Гарвардського університету; 1946-2014)  «Якщо порцеляна, тільки це», нагадуючим  читачеві про тимчасовість і крихкість людського існування. Послання вірша цілком узгоджується з міркуваннями й аналізами, що містяться в книзі, а особливо – з окремими історіями українських жінок. Саме в них можна побачити весь спектр трагедії, що сталася в умовах жорстокої нещадності війни, розв’язаної російською агресією. Їхні окремі голоси утворюють багатопотокову історію про вимушений приїзд до Польщі, показуючи драму прийняття рішень в умовах стресу, страху та екзистенційної невизначеності. Це розповіді як про порятунок життя в небезпечних умовах, так і про тугу за тим, що було, про побудову повсякденності (виживання) у новому, чужому для себе,  та дітей місці, без прямої підтримки родини, друзів, без знання мови, з обмеженнями, пов’язаними з фінансовими ресурсами, а також про усвідомлення власних сил у подоланні труднощів, з якими вони зіткнулися. Валіза, про яку розповідає поет у згаданому вірші, постає в кожній окремій історії, яку почули автори книги. Однак в історії Галени воно набуває символічного виміру:

«…y потяг пускали лише одну людину з однією валізою, а у деяких людей було більше, і вони залишили ці валізи на платформах, і в мене в пам’яті залишилася ця картина, що поїзд йде, а позаду багато валіз. Серед них були як гарні, так і шкіряні, були й різних кольорів. І тоді я подумала, що в житті не так важливо, що ти маєш, що можна втекти навіть з однією валізою, але мати життя, врятувати життя».

Наведене вище твердження дає нам зрозуміти, що віссю роздумів співрозмовників є подорож, яка розуміється як вихід, так і еміграція. Вони вирушили самі, з дітьми, залишивши сім’ю, найближчих друзів, домівку, роботу і все, що було близьким у житті. Зазвичай у них в руках одна валіза з найнеобхіднішими речами, яких після розпакування виявляється недостатньо або не зовсім влучно підібраними. Бо хіба можна упакувати своє теперішнє життя в маленьку прямокутну коробку?

Вони йдуть з жалем, тривогою та смутком, часто зі сльозами та розпачем. Невідомо, чи вони коли-небудь повернуться і чи зможуть побачити своїх близьких, з якими вони розлучені. Іноді вони точно знають, де вони прямують, іноді в дорозі вони вирішують про це, і часто рішення про те, де зупинитися тимчасово чи назавжди, є випадковим. У кожному з цих випадків це новий початок, для одних він асоціюється з полегшенням і надією, для інших із тривогою та відчуттям безпорадності.

Проте, незважаючи на їхні індивідуальні життєві історії, вимушені емігранти опиняються на межі належності. Емоційно пов’язані з Батьківщиною, вони не можуть повернутися на неї і водночас намагаються знайти своє місце в новій країні проживання. Раптовий від’їзд із країни та родини, економічна невизначеність унаслідок втрати засобів до існування, зниження соціально-професійного становища сприяє появі відчуття нестабільності, тривоги та непередбачуваності майбутнього. Вони постійно шукають: роботу, житло, відчуття безпеки, можливості набути нових кваліфікацій та компетенцій. Постійно в дорозі.

І все ж надія не покидає їх, і вони постійно борються з реальністю та собою – за цілісність власної ідентичності, за майбутнє своїх дітей, їм важко знайти себе в чужій країні.  Вони не є пасивними об’єктами, підданими шокуючій масі подій. Не дивлячись на відчай, на всеохоплюючу зневіру, що це сталося з ними так раптово, життєву трагедію, яка перевертає їх поточне існування, вони хочуть взяти справу у свої руки, отримати відчуття контролю, але не фрагментарного (іноді ілюзорного, але часто дуже ефективного). Вони засмучені, але сміливі жінки в найглибшому сенсі цього слова. Вони не хочуть залишатися жертвами подій, які прорізали їхню біографію, не хочуть, щоб видіння покинутого (а інколи вже зруйнованого) будинку та спогади про звірства російських загарбників ламали їхню психіку. Вони борються за виживання, за соціально гідне існування та психічне здоров’я – по відношенню до своїх дітей і самих себе.

Героїні поміщених у книзі розповідей  просторово і психологічно відірвані від Батьківщини, але водночас не інтегровані в новому місці проживання. Вони перебувають у просторі «ні тут, ні там»,  «між позиціями, визначеними законом, звичаєм, конвенцією та церемоніалом» — якщо звернутися до В. Тернера (британський антрополог, дослідник ритуалів у контексті соціальних змін; 1920-1983), — вони пасажири — їхні характеристики «неоднозначні; вони проходять через культурну сферу, яка має небагато або взагалі не має атрибутів минулого чи майбутнього стану».

Ця метафора подорожі також відсилає до проведеного авторами методу дослідження – наративного інтерв’ю, завдяки якому вони змогли хоча б фрагментарно познайомитися з досвідом і переживаннями жінок та змістом, який вони надавали подіям, пов’язаним із примусовою еміграцією. Особисті розповіді дозволяють нам відкрити різноманітні фрагменти біографії, далекі від узагальненого портрета біженця, представленого в кількісних дослідженнях і звітах. Зв’язок між тим, що людина пережила, та її історією є багатошаровою і являє собою своєрідну подорож – від події до її інтерпретації. Досвід людини — це елементи реального життя, які, у свою чергу, стають досвідом у процесі сприйняття та присвоєння значень, також у контексті попереднього досвіду та соціокультурного контексту. Наступна фаза — це розповідь, яка поміщає ці переживання в певні рамки, у ситуації зустрічі зі слухачем, залежно від стосунків між ними, але також інтерпретується у зв’язку з минулим і майбутнім. Останній шар — це життя як текст — трансформований інтерпретаціями дослідника, його власним досвідом, припущеннями та знаннями

Через велику хвилю міграції українських жінок і дітей до Польщі  авторам вдалося безпосередньо зв’язатися з жінками-біженками та опитати їх. Крім того, їхні діти взяли участь у проекті «Звичайними словами велика сила», в рамках якого були створені казки та вірші для українських дітей-біженців, а також мистецькі роботи, які підготували ці діти та їх видано книгою. Це дозволило нам завоювати довіру наших співрозмовників.

Метою нашою було послухати розповіді жінок-біженок, щоб спробувати зрозуміти, як вони переживають і яке значення надають своїй втечі, травмі та поточній ситуації. Це дозволило нам відійти від представлення біженців як однорідної групи зі схожим досвідом, поширеного в літературі, і зосередитися на окремих історіях, що містять особисту перспективу, беручи до уваги «домашні наративи». З іншого боку, ці наративи можна розглядати в контексті зіткнення з досвідом, страхами та мріями людей, які «зазвичай невидимі» та їх історії невідомі. Вони є поштовхом до роздумів над проблемою біженців, а також над нашими ідеями, страхами та сподіваннями.

Авторки сподіваються, що їхня книга, а особливо зміст її дослідницької частини, сприятиме збагаченню знань про ідентичність українських біженців у Польщі та її реконструкції під впливом подій, що відбулися в їхньому житті. Це також може сприяти, ми переконані, поширенню ідеї «міжкультурного інтервенціонізму».

Опис розділів:

Під час інтерв’ю обговорювалися абсолютно ключові питання, пов’язані з біженцями українських жінок до Польщі. Вони стосувалися досвіду попереднього життя в Україні, трагедії та досвіду російської агресії, рішення втекти, а також поїздки до Польщі. Крім того, вони були пов’язані з їхнім становищем у Польщі, маючи на увазі відчай і тугу, а також бажання знайти себе в новій життєвій ситуації, одним із наслідків якої була певна реконструкція жіночності. Інтерв’ю стосувалося також проблеми житла та професійної ситуації жінок-біженок, освіти їхніх дітей та сприйняття Польщі та поляків. Нарешті автори постаралися  зрозуміти сприйняття жінок-біженок досвіду участі в самому інтерв’ю.

Дослідницькій частині передує теоретична частина, яка складається із семи розділів. Перший розділ під назвою «Вигнання: теоретичний та історичний контексти» містить спробу реконструювати поняття біженця в контексті різних, переважно соціологічних  теорій і концепцій. Він також містить приклади конкретних хвиль і феноменів біженців в історичному контексті та опис дій щодо біженців, у тому числі Польщі щодо українців у 2022 році. Другий розділ описує різні політичні, економічні, соціально-культурні наслідки біженців та міграції, в макроперспективі. Третій розділ присвячено психосоціальним наслідкам біженства для людини; особливо з точки зору таких явищ, як травма, екзистенціальний шок і дестабілізація ідентичності.Четвертий розділ реконструює російську агресію проти України в період з 24 лютого 2022 року на тлі історичних та національних конфліктів. Також містить опис реакції міжнародної спільноти на агресію та підтримку України, як політичну, так і військову.

П’ятий розділ описує – звертаючи увагу на вимір ідентичності – вибрані різноманітні аспекти, що характеризують національність, державність та українську культуру, зокрема польсько-українські стосунки. Розділ шостий є спробою охарактеризувати українську жіночість в історичній та сучасній перспективі. У ньому йдеться про емансипацію жінок та феміністські ідеї, як їх сприймають біженці. Cьомий розділ являє собою опис прийнятих методологічних положень, які безумовно вписуються в парадигму якісного дослідження. Дев’ятий розділ присвячено розташуванню біженців у контексті припущень міжкультурної освіти, особливо становищу українських жінок і дітей у Польщі у 2022 р. У ньому також представлено проект міжкультурної інтервенції «У маленьких словах велика сила», який виконує Кафедра полікультурної освіти та дослідження соціальних нерівностей Університету  А. Міцкевича в Познані для малих  дітей з України.

Восьмий розділ книги, дуже обширний, у якому аналізуються та інтерпретуються результати власних досліджень, обговорює сприйняття українськими жінками свого статусу біженки: трагедії, травми та надії. У цьому розділі йдеться про: життя в Україні до російської агресії; російська агресія та рішення залишити Батьківщину; знайти себе на ринку праці; навчання дітей та сприйняття польської школи; Польща та поляки у свідомості жінок-біженок; реконструкція фемінності в нових умовах життя та сприйняття жінками-біженками досвіду участі в інтерв’ю.

Підсумовуючи: Авторки намагаються показати досвід жінок-біженок, подолання травми, а також потенціал для навчання та адаптації до нових умов. Аналіз та тлумачення ситуації біженців війни з України, представлені в цій книзі, можуть бути використані в програмах інтервенції та міграційній політиці.

Переклад з польської Стефан Лашин

 

Warto mieć wiedzę na temat istoty, celów i następstw manipulacji

 

Warto mieć wiedzę na temat manipulacji szczególnie w tym czasie, kiedy nasila się walka polityczna o rząd dusz popierających obecną władzę lub opozycję wobec niej. Nie ma sensu operowanie tym terminem w sposób potoczny, bo przecież ktoś może manipulować rozumieniem tego pojęcia jako realnego i realnie istniejącego w rzeczywistości wirtualnej tego właśnie fenomenu w naszym codziennym życiu.

Zdecydowanie wolę analizy naukowców, którzy poświęcili swoją uwagę tak wieloznacznemu pojęciu.  Zachęcam dzisiaj do sięgnięcia po książkę znakomitego filozofa, logika, który obecnie kieruje Katedrą Logiki na Uniwersytecie Jagiellońskim, ale przez wiele lat obdarzał nas swoją mądrością na Wydziale Nauk o Wychowaniu Uniwersytetu Łódzkiego.  Mieliśmy szczęście do jego wykładów i bezinteresownie prowadzonych spotkań z pracownikami mojej Katedry Teorii Wychowania, w trakcie których dzielił się z nami wynikami swoich najnowszych badań. 

Przywołuję nazwisko profesora UJ dr.hab. Piotra Łukowskiego, bo w większości uczelni zrezygnowano na studiach pedagogicznych z przedmiotu LOGIKA. To jest wielki błąd powodowany presją samych studentów, by prowadzić dla nich zajęcia głównie o charakterze praktycznym, metodycznym, wyposażającym w pewne kompetencje instrumentalne. 

Jednak zaniedbanie wiedzy, która jest kluczowa dla formacji autonomii społeczno-moralnej przyszłych pedagogów, jest groźne z kulturowego i osobistego punktu widzenia każdego z nich. Ulega bowiem temu, na czym najbardziej zależy centralistycznym władzom szkolnym, a mianowicie, by nauczyciele, pedagodzy, wychowawcy realizowali w posłuszeństwie wszystkie zalecenia i dyrektywy nadzoru pedagogicznego bez względu na to, co sądzą o jego wartości dydaktycznej, wychowawczej czy inkulturacyjnej. 

Im bardziej nauczyciele będą bezmyślni, bezrefleksyjni, ulegli wobec nadzorcy, tym lepiej dla niego, bo może uzasadniać potrzebę istnienia wielotysięcznego aparatu biurokratyczno-dyscyplinującego o znacznie lepszych płacach niż obowiązują w szkolnictwie. 

Jaki ma związek ta teza z osiągnieciami naukowymi wspomnianego Profesora UJ? Otóż istotny, bowiem wydał on poszerzony o nowy rozdział znakomity podręcznik pt. "Logika praktyczna z elementami wiedzy o manipulacji" (Warszawa, 2022). Nowością jest tu właśnie kwestia manipulacji. Jak pisze w przedmowie do wydania drugiego: 

(...) miałem okazję nabrać doświadczenia w zakresie możliwości jego wykorzystania w dydaktyce na różnych kierunkach studiów. Zebrana wiedza sprawiła, że podjąłem decyzję o rozszerzeniu zakresu podręcznika zarówno o zagadnienia o fundamentalnym znaczeniu, mające dobrze ugruntowane miejsce w dydaktyce logiki, jak i stosunkowo nowe, mało studentom znane, ale dotyczące kwestii aktualnie w logice rozważanych. (...) 

Duże zmiany zaszły w treści ostatniego rozdziału, stanowiącego dodatek do podręcznika. Chodzi o fragment poświęcony zjawisku manipulacji. Gdy przygotowywałem do druku pierwsze wydanie podręcznika, byłem przekonany, że manipulacja jest niejawną perswazją. Spośród różnych definicji manipulacji, jakie wówczas istniały w literaturze, ta wydała mi się najtrafniejsza. Dopiero po pewnym czasie uświadomiłem sobie, że jest to definicja, która określa raczej kłamstwo niż manipulację (s. 15-16, podkreśl.moje).

Otóż to. Warto przeczytać chociaż ten ostatni rozdział, by zobaczyć, jak w wyniku różnego rodzaju analiz natury kognitywistycznej i eksperymentów doprowadziło autora do nowego spojrzenia na kategorię manipulacji. Jak ją teraz pojmuje? 

Manipulacja jest to perswazja, której celem jest nakłonienie osoby zaatakowanej do rozpoczęcia procesu samookłamywania (s.339). Filozof dokonuje niezwykle interesujących analiz pojęć, które są bezzasadnie utożsamiane z manipulacją w istocie nie będąc nią, jak np. kłamstwo. Wbrew potocznym przekonaniom manipulacja jest cięższym moralnie zjawiskiem niż kłamstwo, a przecież doświadczania jednego i drugiego nie brakuje w naszym życiu osobistym oraz w dyskursie publicznym. 

Profesor logiki opisuje dwa testy na rozpoznawanie ofiary manipulacji, a stają się nimi osoby, które w wyniku niezdolności do samodzielnego oceniania ludzi, ich czynów, zjawisk, przekazów medialnych itd. (s. s.349 - podkreśl.moje) rezygnują z własnej wolności, zamykają się na rzeczywistość. 

Warto sięgnąć do powyższych studiów, bo dowiemy się także, czym jest postprawda oraz na czym polega automanipulacja. 

Socjologiczny portret falującej religijność młodzieży w czasach transformacji ustrojowej

 

Rzetelny  socjolog nie uzależnia metod i narzędzi badawczych od konieczności uzasadnienia wcześniej aprobowanej przez niego hipotezy, tylko docieka, jaki jest rzeczywiście stan postaw respondentów wobec określonych zdarzeń, procesów, instytucji czy osób.  Do takich zaliczam m.in. znakomitego socjologa religii i religijności młodzieży w Polsce ks. prof. dr. hab. Janusza Mariańskiego, który nie ukrywa przed czytelnikami (w odróżnieniu od wielu socjologów) własnego warsztatu badawczego. Wyniki diagnoz są przez niego natychmiast publikowane, ale - jak przyznał w czasie wykładu na Uniwersytecie Śląskim w Katowicach - nie są one cytowane przez  socjologów.  

Wydaje się oczywiste, że w sytuacji światopoglądowego konfliktu między formacją polityczną, która sprawuje władzę w państwie a większościową częścią niepopierającego ją społeczeństwa, musi wojna kulturowa rzutować na postawy społeczne. W sytuacji patologicznej i niszczącej rolę Kościoła w polskim społeczeństwie polityce niejasnego łączenia podejrzanych interesów "tronu z Kościołem" nawet najbardziej lewoskrętni socjolodzy nie będą cytować wyników badań ks. Profesora na temat religijności młodzieży, które są bardzo rzetelne i wartościowe poznawczo dzięki prowadzeniu ich z wnętrza chrześcijańskiej kultury i metodologii badań społecznych, bo byłoby to osłabieniem własnej narracji, mającej służyć przede wszystkim dynamizowaniu procesów sekularyzacyjnych w naszym społeczeństwie.         

Tymczasem rolą uczonych, bez względu na to, czy są w habicie czy osobami świeckimi, rolą prowadzonych przez nich badań społecznych musi być dociekanie prawdy, a nie jej kreowanie przez zainteresowanych jej wypaczeniem jakichś grup interesów. Z tego też powodu skorzystałem z linku dostępu do otwartego (dostępnego równocześnie w YouTube) wykładu socjologa badań nad młodzieżą ks. prof. Janusza Mariańskiego, by posłuchać nie tylko znakomitego eksperta, uczonego, także duszpasterza, ale i uczestniczących w tym wydarzeniu socjologów, katechetów, teologów i studentów Uniwersytetu Śląskiego z nadzieją, że podzielą się swoją recepcją wyników badań naukowych jak i własnymi hipotezami czy poglądami na poruszany problem.

(PrintScreen toczącej się dyskusji po wykłądzie -  prof. UŚ Marek Rembierz)

Nie żałuję tego czasu, bo z jednej strony mogłem wysłuchać precyzyjnego, perfekcyjnie przygotowanego wykładu prof. J. Mariańskiego o uwzględnianiu w badaniach naukowych różnych wskaźników socjologicznego diagnozowania religijności młodzieży od końca PRL do 2022 roku oraz jakie wynikają z nich wnioski i perspektywy na przyszłość. Niczego tu nie cenzurowano, nie ukrywano. Wprost odwrotnie - z najwyższą rzetelnością badacza ks. Profesor przytaczał wyniki badań z różnych lat, by przekonać słuchaczy, że zjawiska społeczne, w tym religijne, nie podlegają żadnemu determinizmowi, ale mają charakter falujący.       

(PrintScreen z wykładu ks. prof. Janusza Mariańskiego) 

Każdy zainteresowany może zajrzeć na stronę zarejestrowanego wykładu i przebieg dyskusji, gdyż są dostępne w Internecie, toteż nie będę jego streszczał w tym miejscu. Przymierzamy się  w redakcji "Studia z Teorii Wychowania" do tego, by w 2024 roku poświęcić jeden z numerów właśnie debacie naukowej na temat roli religii w polskiej edukacji szkolnej. 

Nie ulega wątpliwości, że zwiększająca się z każdym rokiem liczba uczniów szkół ponadpodstawowych rezygnujacych z lekcji religii wzbudza niepokój ze strony Kościoła Rzymsko-Katolickiego w Polsce, ale i najsilniejsze spory na ten temat w naszym społeczeństwie w okresach poprzedzających wybory parlamentarne i samorządowe.  

Natomiast w mniejszym stopniu znamy stan i przyczyny  postępującej sekularyzacji, "odkościelnienia", "zaćmienia sacrum", rzeczywistych powodów rezygnowania uczniów z uczęszczania na lekcje religii, które zapewne są pochodną bylejakości kształcenia w ramach lekcji szkolnych z tego przedmiotu, a także coraz silniejszego odstępowania dorosłych od praktykowania religijności.       

Już teraz zapowiadam tę problematykę, bo będziemy po wyborach parlamentarnych i samorządowych, toteż przyda się względnie obiektywne podejście naukowców z różnych uczelni państwowych i niepaństwowych wobec powyższej kwestii. 

Ostatnio wydane prace z socjologii młodzieży i socjologii religii ks. prof. Janusza Mariańskiego: 

 

Słowa ratujące życie

 

W 2015 roku ukraiński poeta Dmytro Linartowycz napisał wiersz, który czekał na opublikowanie z nadzieją, że wojna naprawdę się skończyła. Od lutego ubiegłego roku wiemy, że tak się nie stało. Na Ukrainie nadal trwały walki na zagrabionych przez Rosjan terenach. Broniący swojej ojczyzny żołnierze ginęli w okopach, w zaciszu porzygranicznych walk oraz dominującego przeświadczenia mieszkańców Europy, że nastał tam (s)pokój. Rosjanie tymczasem dalej zabijali i gromadzili środki na ostateczne przejęcie całego kraju, a zafascynowany możliwością zakupu u agresora produktów świat Zachodu cieszył się z rzekomych korzyści gospodarczej "współpracy". 

Okrutne mordowanie przez agresora ludności cywilnej Ukrainy trwa w odrażającym zakresie i wymiarze. Ratujmy i pomagajmy ratować tych, którzy tak, jak Polska pod okupacją niemiecką, tracą życie. Zespół pod redakcją dr. Michała Palucha z UKSW w Warszawie przygotował już kolejną publikację ("SŁOWNIK WYRAZÓW RATUJĄCYCH ŻYCIE"), która ukaże się z końcem lutego br. jako dar serc i umysłów uczonych, nauczycieli, służb medycznych, psychologicznych, socjalnych i wojskowych z przesłaniem dla uciemiężonego narodu, jego matek i dzieci przebywających w naszym kraju dzięki spolegliwej, altruistycznej pomocy polskich rodzin, środowisk społecznych i wyznaniowych, instytucji i osób prywatnych. Ma w tym swój udział także wspierające ów projekt MEiN, finansując redakcyjne prace nad publikacją, która będzie dostępna online.            

Prof. APS dr hab. Irena Androszczuk przetłumaczyła piękny wiersz  Dmytro Linartowicza, który tu upowszechniam. Nasze pielęgniarki - wolontariuszki, nasi ratownicy medyczni, lekarze pomagają rannym i cierpiącym w wyniku niemalże codziennych bombardowań obiektów cywilnych, mieszkalnych, narażając własne zdrowie i życie. Niech wiedzą, jak wiele DOBRA zawdzięczają dzięki ich poświęceniu ofiary okrutnej wojny.  

 Pielęgniarka

Cóż, wojna się skończyła.

Lekarze zszywają ciało.

Pielęgniarka daje zastrzyk.

Suchary leżą na tacy.

Chciałbym usłyszeć śpiew ptaków.

I zobaczyć promień słońca.

Bez wystrzałów słów.

I wesołe przyjaciół gwary.

Szpital jest placówką tymczasową.

Uczę się żyć w nowy sposób.

Istnieje świadomy sposób na kształtowanie własnego charakteru.

Troskliwe spojrzenie – obok mnie pielęgniarka.

Uwielbiam twoje badania.

Jesteś dla mnie jak wczesna wiosna.

Ona jest z Czerwonego Krzyża.

A ja jestem z niego zdjęty.

Gdy wyzwalałem miasta,

Ponieważ jestem z natury zacięty.

Wkrótce rozpoczną się procedury.

Białe fartuchy leczą.

Dla mnie to są tortury

Dlatego słyszą moje warczenie.

Tylko wyrozumiałość i miłość uzdrawiają moją duszę.

I krew się ponawia.

Więc odnowić się muszę.

Troskliwe spojrzenie.

Obok mnie pielęgniarka.

Uwielbiam twoje badania.

Jesteś dla mnie jak wczesna wiosna.

Oto znowu nadchodzi.

Moje wnętrzności ożywają.

Mnie dzikusa to podnosi ,

Aż grdykę się zaciska.

Nie jestem jedyną osobą, którą trzeba załatać.

Jest uważna na mnie i umie strony księgi mojego życia przewracać.

Wyostrzoną percepcję próbuje uspokoić.

Uśmiecham się do niej i chcę przyspieszyć proces uzdrowienia.

Troskliwe spojrzenie.

Obok mnie pielęgniarka.

Uwielbiam twoje badania.

Jesteś dla mnie jak wczesna wiosna.

                               (Rok 2015)

 

 

Медсестра

Ну от, закінчилася війна.

Зшивають тіло лікарі.

Заштрик дарує медсестра.

Лежать на таці сухарі.

Мені би пташиний спів.

І сонячного світла промінь.

Без стрілянини слів.

Й веселий друзів гомін.

Шпиталь – пункт тимчасовий.

Вчусь по новому жити.

Є спосіб свідомий – стрижень у собі зростити.

Турботливий погляд – поруч зі мною медсестра.

Обожнюю твій медогляд.

Ти для мене як рання весна.

Вона з Червоного хреста.

А я з нього знятий.

Коли визволяв міста,

Бо за характером затятий.

Скоро почнуться процедури.

Білі халати лікують.

Для мене це тортури,

Тому моє гарчання чують.

Лиш розуміння і любов зціляють мою душу.

І оновлюється кров.

Отже, поновитись мушу.

Турботливий погляд.

Поруч зі мною медсестра.

Обожнюю твій медогляд.

Ти для мене як рання весна.

Ось вона знову заходить.

Моє нутро оживає.

Мене дикуна це хвилює,

Що аж кадик стискає.

Я не один такий у неї, якого треба латати.

Вона уважна до мене і вміє мої сторінки життя гортати.

Загострене сприйняття намагається заспокоїти.

Я усміхаюсь їй і хочу процес одужання прискорити.

Турботливий погляд.

Поруч зі мною сидить медсестра.

Обожнюю твій медогляд.

Ти для мене як рання весна.

(2015 рік)

UNESCO CHAIR JOURNAL "LIFELONG PROFESSIONAL EDUCATION IN THE XXI CENTURY"

 

Ukazał się niezwykle ważny numer periodyku Katedry UNESCO Narodowej Akademii Nauk Pedagogicznych Ukrainy, którego autorzy poruszają problemy oświaty w warunkach toczącej się wojny. Informację wraz z  linkiem dostępu do treści czasopisma przekazała Sekretarz  Generalna Akademii prof. Nellia Nyczkało: 

Шановний Пане Професоре,

почесний доктор (HONORIS CAUSA) НАПН України

Богуслав Сліверські!

Надсилаємо Вам журнал кафедри ЮНЕСКО, в якому опубліковано Вашу статтю.

Дуже дякуємо Вам за підготовку такої важливої публікації, а також за конкретну і плідну співпрацю з Національною академією педагогічних наук України та підтримку українського народу в умовах жорстокої російської агресії проти України.

Бажаємо Вам і надалі бути взірцем у науково-педагогічній діяльності для творчих педагогів Польщі та України.

 

З глибокою повагою і вдячністю

Професор Нелля Ничкало

Опубліковано Випуск 5 (спецвипуск) Вісника Кафедри ЮНЕСКО "Неперервна професійна освіта ХХІ століття" за 2022 рік.

Лінк на випуск: https://unesco-journal.com.ua/index.php/journal/issue/view/7 

Pedagogiczne aspekty utopii, atopii, heterotopii i dystopii

W ub.roku wspomniałem o nagrodzonej przez Polskie Towarzystwo Pedagogiczne rozprawie Rafała Włodarczyka o utopii. Warto jednak przy tej okoliczności powrócić do niezwykle ważnej ksiązki Michała Głażewskiego pt. Dystopia. Pedagogiczne konteksty teorii systemów autopojetycznych Niklasa Luhmanna, Zielona Góra 2010 ss. 248, który podjął   w niej problem w dwóch wymiarach. 

Jeden – to kwestia utopii i dystopii, a drugi to problem nieobecności w analizach pedagogicznych teorii systemów autopojetycznych Niklasa Luhmanna, co wcale nie jest tożsame z jego diagnozą o braku rozpraw nawiązujących w swoich założeniach do innych teorii systemowych. Niezwykle celnie uzasadnia M. Głażewski potrzebę powrotu we współczesnych debatach do kategorii, która dość łatwo została wraz ze zmianą ustroju wyrzucona niejako poza margines myśli humanistycznej. 

Jak zatem urzeczywistniać abstrakcyjne dobro w sytuacji płynnej ponowoczesności? Czy istnieje jeszcze na nie zapotrzebowanie? Czy rzeczywiście mamy dzisiaj do czynienia z konsekwentnym wykluczaniem wszelkich form utopii z życia i refleksji pedagogicznej na skutek dominacji angloamerykańskiego podejścia pragmatycznego m.in. do edukacji, skoro - jak stwierdza autor tej książki - także pragmatyzm jest utopią? Kontynentalna pedagogika broni się przed pragmatyzmem, gdyż w społeczeństwie otwartym, pluralistycznym mogą istnieć obok siebie różne wizje, teorie, utopie i modele kształcenia czy wychowania. Ważniejsze zatem staje się dla współczesnej pedagogiki sformułowane we "Wstępie" pytanie – jak wychowywać w czasach dystopii? (s.15)

Jak pisze M. Głażewski we wstępie do swojej monografii: 

„Twardy grunt niezmiennego porządku świata”, czyli wiara w pewność poznania nauk pozytywnych – przyrodniczych itd., okazał się jednak kolejną mrzonką. W wyniku implozji mitu o nieomylności nauki i wszechmocy technologii behawioralny, instrumentalny i jednostronnie technologiczny model wychowania spłowiał i skruszał w świecie „nieufności wobec metanarracji”, erozji władzy, której nie przysługuje żadna właściwa jakość. Jest „pustą przegródką” Benthamowskiego Panopticonu – w perspektywie ponowoczesnego „dystansu i „ironii” jako strategii dekonstrukcji, odkrywania ukrytego sensu zjawisk, „oswajania” nieprzejrzystego świata (s. 14-15).

Autor nie pomija w swojej  analizie istotnych dla podjętego tematu książek niemieckich pedagogów: Heine Rettera  „Komunikacja codzienna w pedagogice” (Gdańsk 2005), Heinza-Hermanna Krűgera (Wprowadzenie w teorie i metody badawcze nauk o wychowaniu, Gdańsk 2005), rozpraw polskiej pedagog ogólnej Krystyny Duraj-Nowakowej - Modelowanie systemowe w pedagogice (Kraków 1997) czy moich studiów nad istotą wychowania w świetle cybernetycznej teorii systemów Mariana Mazura (Śliwerski, Program wychowawczy szkoły, Warszawa 2001; szerzej usytuowanej na mapie teorii wychowania w: Śliwerski, Pedagogika ogólna. Podstawowe prawidłowości, Kraków, 2012). Badania systemowe współczesnej myśli pedagogicznej w Polsce są już bardzo zaawansowane.

Głażewski znakomicie wpisał się swoim studium w ten nurt analiz.  Podjęcie ogólnej teorii systemów w naukach społecznych wyzwala bowiem nowe podejścia także w badaniach empirycznych, a zatem nie stanowi jedynie wypełnienia luki w recepcji wybranej teorii na naszym gruncie. Nie było w naszej literaturze tak poważnego studium badawczego teorii systemów autopojetycznych Niklasa Luhmanna i jej wpływu na systemy o dużej złożoności, jakim jest m.in. system szkolny. 

Podjęty przez Autora dyskurs znakomicie mieści się w nurcie pedagogiki filozoficznej, otwierającej przestrzeń analityczną do poszukiwania nowych interpretacji zakorzenionych już w świadomości akademickiej, mniej lub bardziej zwartych idei humanistycznych czy ich społecznych idealizacji. Niezwykle trafnie zakreśla wciąż niedostrzeganą w naukach o wychowaniu kategorię atopii, eutopii, dystopii i heterotopii. Autor wyjaśnia pedagogiczne konteksty utopii, atopii, by przejść do tytułowej dystopii, jej narodzin i dekonstrukcji. Nie zajmowała ona dotychczas wyróżnionego miejsca w dyskursie pedagogicznym. Może dlatego, że w pewnym sensie utopia traktowana jest jako wyrażenie języka potocznego czy teorii politycznej.

Niewątpliwie, utopia sama w sobie jest uprawianym od dwu i pół tysiąca lat filozofowaniem politycznym, zazwyczaj przedstawiającym w sposób bardziej literacki opis nieistniejącego społeczeństwa. Współczesna teoria polityczna określa utopię jako szczególną metodę refleksji nad polityką i społeczeństwem, która poszukuje idealnej, najlepszej lub dającej najwięcej szczęścia formy społeczeństwa, nieograniczonej istniejącymi instytucjami (A. Waśkiewicz, Interpretacja teorii politycznej. Spór o metodę we współczesnej literaturze anglosaskiej, Warszawa 1998, s. 31). 

Utopia nie może być zatem programem jakiejś partii czy siły politycznej, tym bardziej jakiegoś ruchu pedagogicznego, społeczno-wychowawczego, ponieważ lokowalibyśmy wówczas ten fenomen w kontekście działania, konstruktu do realizacji w nieodległej przyszłości (np. koncepcje normatywne Bogdana Suchodolskiego wychowania dla przyszłości czy Ryszarda Łukaszewicza - szkoła przyszłości itp.). Tymczasem utopia jest projektem całościowym, nie poddającym się modyfikacjom, a jej wyznawcom pozostaje tylko jeden sposób przeprowadzenia go – rewolucja (tamże).   

Michał Głażewski wykorzystał do swoich badań imponująco bogatą i interdyscyplinarną  literaturę krajową oraz obcojęzyczną. Całość swoich rozważań osadził w szerokim kontekście rozumienia conditio humana, a nierzadko też dopełnił je głęboką refleksją nad światem człowieka i zanurzonym w nim człowiekiem. Nie ukrywam, iż właśnie ta część rozprawy sprawiła mi ogromną satysfakcję. Ciekawe jest w tej rozprawie zderzenie pojęcia utopii z jej źródłem radykalnego myślenia o społeczeństwie, dziecku i wychowaniu właśnie w postaci dystopijnego alter ego. 

Dzięki bardzo bogatej w treści rekonstrukcji sposobów pojmowania utopii, jej typologii, struktur i właściwości wyłaniają się zupełnie nowe konteksty i pytania do dalszej debaty w tym zakresie. Autor znakomicie wyłania dzięki badaniom genetyczno-historycznym zupełnie nowe tropy analizy zawartości semantycznej tego fenomenu. Słusznie pyta o to, w jakiej opozycji pojęciowej występuje utopia i jakie ma to konsekwencje.

Konsekwencje tej teorii dla praktyki edukacyjnej zostały ujęte w znakomicie napisanej części trzeciej pt. „Wychowanie jako działanie niemożliwe” potwierdzając tym samym, że Luhmann wypracował rozbudowany system pojęciowy, umożliwiający nowe sposoby widzenia i rozumienia procesów pedagogicznych, rozwinął (…) w kontekście teorii systemów autopojetycznych koncepcję dotyczącą wychowania jako procesu i dziecka jako podmiotu-przedmiotu tego procesu (s.187). Głażewski znakomicie porusza się po współczesnej filozofii i pedagogice filozoficznej czy socjologii edukacji, ujawniając to w analizach porównawczych teorii Luhmanna do teorii J. Habermasa, N. Postmana, H. Willke’go.

Przypomnienie niniejszej monografii powinno wywołać poczucie znaczenia jakże istotnych dla debaty na temat istoty i roli utopii w edukacji. Podejmując się analizy pojęcia utopia i jej odmian wyzwala szereg pytań, które wciąż są istotne dla pedagogiki: Co wyznacza granice utopii - wyobraźnia jej twórcy, zakres naruszonych granic istniejących instytucji, tradycji, praw czy kultur? Jeśli twórcy klasycznych utopii nie zamierzali ich wprowadzać w życie (co zasadniczo różni ich od autorów teorii politycznych), to warto postawić sobie pytanie - jak jest w przypadku utopistów pedagogicznych? Czy każda teoria pedagogiczna tylko dlatego, że jest jeszcze poza obszarem możliwości wdrożenia jej w życie, staje się utopią? Czy w samym pojęciu utopii nie jest zawarty element niemożności? Jak zatem mają się tak rozumiane utopie do alternatywnych podejść we współczesnym nam kształceniu i wychowaniu? 

Książka Michała Głażewskiego jest niewątpliwie wartościową poznawczo analizą tak teorii systemów autopojetycznych Niklasa Luhmanna, jak i tytułowego fenomenu dystopii. Nie jest to tekst łatwy, gdyż wymaga przygotowanego czytelnika do jej recepcji. W pedagogice współczesnej wciąż jest zbyt mało tego typu rozpraw naukowych, które potwierdzałyby przemyślaną analizę myśli humanistycznej, która jest głęboko zakorzeniona w filozofii i socjologii. 

Głażewski ma tu wiele ważnego do powiedzenia. Jak trafnie zauważa za Helmutem Wilke: Działanie i decydowanie w warunkach niepewności nie jest problemem nowym. Nowością jest jednak rozmiar niewiedzy i pomieszana relacja wiedzy i niewiedzy w formie wiedzy. Przez to zostaje poddana pod wątpliwość efektywność tradycyjnych środków i metod radzenia sobie z niepewnością (s. 170).  Czyż nie doświadczamy od lat konieczności działania w czasach niepewności?