Między neutralnością a tradycją w sporze o religię w polskiej szkole

 

Początek sporu: decyzja i symbol

Spór o religię w polskiej szkole nie zaczął się od ideologii, lecz od decyzji administracyjnej. W roku 1990, w atmosferze moralnego entuzjazmu po transformacji ustrojowej, minister edukacji Henryk Samsonowicz (profesor historii Uniwersytetu Warszawskiego) wydał zarządzenie przywracające nauczanie religii w szkołach publicznych i społecznych. Nie było ku temu ustawy ani sejmowej debaty, lecz była społeczna potrzeba „powrotu do wartości”, rozumiana wówczas jako duchowe odkupienie po dekadach państwowego ateizmu.

Ta decyzja, pozornie techniczna, uruchomiła proces, który trwa do dziś: spór o granice świeckości i tożsamości szkoły publicznej. Jedni widzieli w niej przywrócenie moralnego ładu, inni złamanie zasady neutralności światopoglądowej państwa. Trzydzieści pięć lat później temat ten nie stracił nic ze swojej temperatury. Wciąż powraca w nowych kontekstach politycznych, z nowymi aktorami, ale w istocie dotyczy tego samego pytania: czy polska szkoła ma być neutralna, czy zakorzeniona w tradycji chrześcijańskiej?

Konstytucyjny paradoks

Konstytucja z 1997 roku wprowadziła do polskiego porządku prawnego rozwiązanie, które od początku było kompromisem a może raczej subtelnym napięciem. Z jednej strony zobowiązała państwo do bezstronności w sprawach przekonań religijnych i światopoglądowych (art. 25 ust. 2), gwarantując każdemu wolność sumienia i wyznania (art. 53). Z drugiej strony, już w preambule, odwołała się do „chrześcijańskiego dziedzictwa Narodu i ogólnoludzkich wartości”.

To zestawienie nie jest błędem legislacyjnym, lecz wyrazem polskiej tożsamości konstytucyjnej, świadectwem, że wspólnota polityczna chciała łączyć wolność jednostki z pamięcią kulturową. W praktyce jednak ten dualizm prowadzi do nieustannych sporów interpretacyjnych. Dla jednych wartości chrześcijańskie oznaczają etyczny fundament dobra wspólnego, dla innych stanowią ukryty przywilej dominującej religii Kościoła katolickiego. Dla jednych neutralność to wolność od indoktrynacji, dla innych jest to ideologiczna pustka.

Prawo oświatowe z 2016 roku dodatkowo komplikuje obraz, który jest reprodukowany w kolejnych nowelizacjach ustawy od 1991 roku. Już w preambule stwierdza, że system oświaty ma zapewniać „wychowanie m.in. w duchu wartości chrześcijańskich”. Sformułowanie to bywa rozumiane dosłownie jako prawną legitymizację katechezy lub szerzej, jako odwołanie do etosu humanizmu chrześcijańskiego, w którym mieszczą się takie wartości jak miłość bliźniego, solidarność i poszanowanie godności. Właśnie ta różnica interpretacji dzieli dziś polskie życie publiczne.

Edukacja jako przestrzeń wspólna

Filozofowie edukacji często powtarzają, że szkoła nie jest miejscem przekazywania tylko wiedzy, ale także świata wartości. John Dewey, amerykański pragmatysta, widział w niej „laboratorium demokracji”, w którym uczniowie uczą się wspólnego działania, a nie dogmatu. Hannah Arendt, pisząc o edukacji jako o „wprowadzeniu młodych w świat wspólny”, przestrzegała przed czynieniem ze szkoły instrumentu ideologii  religijnej czy świeckiej. Edukacja, twierdziła, powinna chronić świat, a nie podporządkowywać go doktrynie.

Z kolei Jürgen Habermas, filozof dialogu i sfery publicznej, przypominał, że społeczeństwo postsekularne potrzebuje dwukierunkowego tłumaczenia: wierzący powinni przekładać treści religijne na język uniwersalnego rozumu, a niewierzący – zachować gotowość do ich zrozumienia. W tym duchu można odczytać również ideę szkoły jako wspólnoty komunikacyjnej, w której spotykają się różne wrażliwości, ale żadna nie ma prawa dominować.

Polska szkoła, przynajmniej w intencji ustawodawcy, miała być właśnie takim miejscem spotkania. W praktyce stała się jednak przestrzenią, w której napięcie między tradycją a pluralizmem jest odczuwalne każdego dnia.

Chrześcijański system wartości – między dziedzictwem a doktryną

Sformułowanie „chrześcijański system wartości”, obecne w Prawie oświatowym, brzmi dziś niemal jak zaklęcie. Dla części środowisk oznacza ono konieczność utrzymania katechezy w szkołach jako gwaranta wychowania moralnego. Dla innych jest przejawem symbolicznej dominacji jednego światopoglądu nad innymi.

Pedagog Tadeusz Lewowicki pisał, że edukacja nie może być „aksjologicznie pusta”, bo pozbawiłaby młodego człowieka orientacji moralnej, ale podkreślał też, że szkoła powinna wychowywać w kulturze, nie w dogmacie. Maria Czerepaniak-Walczak, reprezentująca nurt pedagogiki emancypacyjnej, dodawała, że wolność ucznia zaczyna się tam, gdzie kończy się przymus wartościowania według jednego wzorca.

W tym sensie „wartości chrześcijańskie” można odczytywać nie jako nakaz wyznaniowy, lecz jako uniwersalny język etyki, zakorzeniony w tradycji europejskiej, ale otwarty na różnorodność. Miłość bliźniego, szacunek, odpowiedzialność, troska o słabszych – to przecież wartości, które mogą być wspólnym mianownikiem dla wierzących i niewierzących. Problem zaczyna się wtedy, gdy moralność zostaje zastąpiona rytuałem, a nauczanie religii przestaje być rozmową o sensie, a staje się systemem ocen na świadectwie.

Konflikt instytucjonalny: państwo, Kościół, Trybunał Konstytucyjny

Ostatnie lata pokazały, że spór o religię nie jest jedynie kwestią aksjologii, ale także prawa i polityki. W 2024 roku Ministerstwo Edukacji Narodowej, kierowane przez Barbarę Nowacką i Katarzynę Lubnauer, ogłosiło reformę, w świetle założeń której religia miała być nauczana jedną godzinę tygodniowo, nie wliczać się do średniej ocen i być planowana na początku lub końcu zajęć szkolnych.

Episkopat uznał to za naruszenie obowiązku „porozumienia z Kościołami” wynikającego z ustawy o systemie oświaty i Konkordatu z 1993 roku. Trybunał Konstytucyjny uznał reformę za niekonstytucyjną. Rząd nie opublikował wyroku, twierdząc, że Trybunał utracił legitymizację. W efekcie powstała sytuacja paradoksalna: każda ze stron powołuje się na Konstytucję, ale z innego jej fragmentu.

To spór nie tylko o religię, lecz także o sens prawa. Jedni widzą w neutralności ochronę wolności jednostki, drudzy zagrożenie dla dziedzictwa kulturowego Europy i Polski. Choć różni ich język, łączy jedno, a mianowicie przekonanie, że to szkoła jest miejscem, gdzie toczy się walka o duszę narodu.

Społeczne konsekwencje i przemiana postaw

W tym samym czasie rzeczywistość szkolna zmienia się szybciej, niż przewidują ustawy. W dużych miastach większość uczniów nie uczestniczy już w lekcjach religii. Młodzi ludzie coraz częściej traktują ją jako przestrzeń formalną, a nie duchową. Nie oznacza to masowej sekularyzacji, lecz indywidualizację wiary, przesunięcie jej z przestrzeni instytucjonalnej w sferę osobistego doświadczenia.

Z badań CBOS i IBE wynika, że religia przestaje pełnić funkcję wychowawczą, a dla części uczniów staje się źródłem napięć i wykluczenia. Etyka, która miała być alternatywą, długo była fikcją, bowiem brakowało nauczycieli i atrakcyjnych programów zajęć. MEN zapowiada jej powszechne wprowadzenie, toteż pojawia się szansa na rzeczywisty wybór, a więc i na realizację konstytucyjnej wolności sumienia.

To jednak wymaga odwagi. Szkoła, by pozostać otwartą na różnice światopoglądowe, musi przyjąć, że wspólnota nie oznacza jednolitości.

W stronę modelu pluralistycznego

W innych krajach Europy religia nie zniknęła ze szkoły, ale przyjęła nowe formy. Rada Europy w 2007 roku zaproponowała model „religious literacy", a więc edukację o religiach, a nie katechezę. UNESCO w 2015 roku wskazywało na edukację jako „przestrzeń wspólnego dobra”, która ma przygotować młodych do życia w świecie wielości przekonań.

Polska mogłaby podążyć tą drogą zachowując wymiar kulturowy religii, ale przenieść katechezę do parafii, pozostawiając w szkole edukację religioznawczą i etyczną o sensie, wartościach, historii wierzeń, filozofii dobra itp. Taki model nie odbiera tradycji znaczenia, lecz chroni jej wymiar duchowy przed instytucjonalnym sporem. Religia nie przestaje być ważna wtedy, gdy przestaje być obowiązkowa, ale przeciwnie, wtedy dopiero może być autentyczna.

Wspólny język wartości

Spór o religię w szkole to w gruncie rzeczy spór o rozumienie republiki. Czy wspólnota polityczna ma mieć fundament aksjologiczny, czy ma być neutralnym forum wolnych jednostek? Czy wychowanie obywatelskie może istnieć bez duchowego zaplecza, a duchowe bez wolności?

Być może ta alternatywa jest fałszywa. Neutralność nie musi oznaczać pustki, a tradycja nie musi oznaczać dogmatu. Można wyobrazić sobie szkołę, która nie odrzuca religii, lecz uczy o niej z szacunkiem i ciekawością; szkołę, w której katecheza ustępuje miejsca rozmowie o sensie, a „wartości chrześcijańskie” stają się wspólnym językiem etyki i człowieczeństwa.

Jak pisała Hannah Arendt, edukacja jest zawsze aktem odpowiedzialności wobec tego świata, który odziedziczyliśmy, i tego, który zostawimy po sobie. Polska szkoła stoi dziś właśnie w tym miejscu: między przeszłością a przyszłością, między tradycją a neutralnością. Od tego, jak zrozumiemy to „między”, zależy nie tylko przyszłość religii w szkole, ale i kształt wspólnoty, którą budujemy.

Polecam literaturę z mojej biblioteki:

• Adamski F., Człowiek. Wychowanie. Kultura. Wybór tekstów, Wyd. WAM. Księża Jezuici, Kraków  1993.
•  Animator grupy młodzieżowej, Salezjańska organizacja sportowa, , Warszawa 1994, Wydawnictwo Salezjańskie
• Bagrowicz J., Edukacja religijna współczesnej młodzieży, UMK Toruń 2000
• Bagrowicz J., Jankowski S., „Pan Bóg twój, wychowuje ciebie“ (Pwt.8,5). Studia z pedagogiki biblijnej, Toruń: Wydawnictwo UMK 2005
• Bagrowicz J., Konfesyjny czy ogólnokulturowy model nauczania religijnego młodzieży? Kwartalnik Pedagogiczny 2000 nr 2
• Bagrowicz J., Pedagogika chrześcijańska – próba określenia jej podstaw (w:) Uniwersytet. Społeczeństwo. Edukacja. Materiały konferencji naukowej z okazji X-lecia Wydziału Studiów Edukacyjnych Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza Poznań 13-14 października 2003 roku, Wydawnictwo Naukowe UAM, Poznań 2004
• Bagrowicz J., Towarzyszyć wzrastaniu. Z dyskusji o metodach i środkach edukacji religijnej młodzieży, Scripta Theologica Thoruniensia, Toruń: Wyd. UMK 2006 (recenzja Zbigniew Marek w: Horyzonty Wychowania 2007 nr 6)
• Belina D., Koncepcja matury z religii w Republice Federalnej Niemiec. Studium katechetyczne, Kielce: Jedność 2017
• Boużyk M. M., Wychowanie otwarte na religię. Polska szkoła filozofii klasycznej o religii w wychowaniu, Warszawa: Wydawnictwo UKSW 2013.
• Brezinka W., WYCHOWANIE I PEDAGOGIKA W DOBIE PRZEMIAN KULTUROWYCH. Podręcznik akademicki, przekład Jerzy Kochanowicz SJ, Wydawnictwo WAM, Kraków 2005
• Buxakowski J., ks., Wprowadzenie do teologii duszpasterstwa rodzin, Warszawa 1999
• Chałas K., Maj A., Nauczanie Jana Pawła II w procesie wychowawczo-dydaktycznym szkoły, tom1. Edukacja przez projekty drogą zgłębiania nauczania Jana Pawła II, Lublin: Wydawnictwo „scriptum”.
• Chmielewski W.J., Zwalczanie wychowania religijnego w szkołach w latach 1944-1950, Kraków: Akademia Ignatianum w Krakowie 2017.
• Chrobak S., Koncepcja wychowania personalistycznego w nauczaniu Karola Wojtyły – Jana Pawła II, Wydawnictwo Salezjańskie , Warszawa 1999
• Chrobak S., Podstawy pedagogiki nadziei. Współczesne konteksty w inspiracji personalistyczno-chrześcijańskiej, Wydawnictwo UKSW, Warszawa 2009
• Chrost S., Homo capax Dei jako ideał wychowania, Kraków: Oficyna Wydawnicza „Impuls” 2013.
• Chrost S.(2022). Podstawy pedagogiki osoby, Warszawa: Difin.
• Chrześcijańskie inspiracje w pedagogice, red. Janina Kostkiewicz, Kraków: Wydawnictwo UJ 2011
• Cian L., Wychowanie w duchu ks. Bosko, Wydawnictwo Salezjańskie, warszawa 1990
• Cichosz M., Działalność społeczno-wychowawcza Kościoła Katolickiego w środowisku lokalnym. Na  przykładzie miasta Bydgoszczy, Instytut Wydawniczy Świadectwo, Bydgoszcz  1997
• Dąbrowski Sz., Pedagogika religii Józefa Tischnera, Słupsk: Akademia Pomorska w Słupsku 2016.
• Dokument Synodu Plenarnego Kościoła Rzymskokatolickiego w Polsce: Powołanie do życia w małżeństwie i rodzinie, ,,Sprawy Rodziny” nr 49/99.
• Drewicz M., Etos nauczyciela liceum ogólnokształcącego we współczesnej Polsce a zasady katolickiego wychowania, Wydawnictwo Salezjańskie, Warszawa 2003
• Duchowy rozwój człowieka. Fazy życia, osobowość, wiara, religijność. Stadialne koncepcje rozwoju w ciągu życia, pod red. Pawła Sochy, Wydawnictwo UJ, Kraków 2001
• Dybowska E., Wychowawca w pedagogice ignacjańskiej, Kraków: Akademia Ignatianum, Wydawnictwo WAM  2013
• Dziedzictwo myśli pedagogicznej Edmunda Bojanowskiego we współczesnej edukacji w Polsce i na świecie, red. s. Maria Loyola Opiela, Lublin: Wydawnictwo KUL 2014
• Dziekoński S., Wychowanie w nauczaniu Kościoła, Wydawnictwo Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego, Warszawa 2000
• Dziekoński S., Wychowanie we współczesnej szkole katolickiej“, Wydawnictwo  UKSW, Warszawa 2013
• Dziennik Ustaw 1992 nr 36, 1998 nr 51.
• Dziewiecki M., ks, Komunikacja wychowawcza, Kraków: Wydawnictwo Salwator 2004.
• Dziewiecki M., Osoba i Wychowanie. Pedagogika personalistyczna w praktyce, Wydawnictwo Rubikon, Kraków  2003 
• Ecler-Nocoń B., Wychowawcze konteksty myśli Wojtyły. Rzecz dla pedagogów, Wydawnictwo Naukowe Śląsk, Katowice 2009
• Edukacja aksjologiczna. T.1. Wymiary. Kierunki. Uwarunkowania,  red. K. Olbrycht, Katowice 1994;
• Edukacja aksjologiczna. T.2. Odpowiedzialność pedagoga, red. K. Olbrycht, Katowice  1995.
• Edukacja aksjologiczna. T.3. O tolerancji, ,  red. K. Olbrycht, Katowice 1995.
• Edukacja aksjologiczna. T.4, Wybrane problemy przekazu wartości, red. K. Olbrycht, Katowice, 1999.
• Edukacja katolicka: szanse i zagrożenia. I Międzynarodowy Kongres 21-22 listopada 2008 r., Wyższa Szkoła Kultury Społecznej i Medialnej, Toruń 2009
• Edukacja wobec dylematów moralnych współczesności, red. F. Adamski i A.M.de Tchorzewski, Wyd. UJ, Kraków 1999.
• Edukacja. Kultura. Teologia. Studia ofiarowane Księdzu Profesorowi Jerzemu Bagrowiczowi z okazji 65. rocznicy urodzin, pod red. ks. Krzysztofa Koneckiego i ks. Ireneusza Werbińskiego, Wydawnictwo UMK, Toruń 2003
• Elementy pedagogiki religijnej, red. B. Milerski, CHAT, Warszawa  1998
• Fanciulli G., Święty Jan Bosko, Przyjaciel młodzieży, Wydawnictwo PITS,  Kraków 2001.
• Frejusz K. (2020). Wychowanie jako „dialog i spotkanie” w myśli pedagogicznej Janusza Tarnowskiego. Studium hermeneutyczno-krytyczne, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe Collegium Bobolanum.
• Gałkowski S., Rozwój i odpowiedzialność. Antropologiczne podstawy koncepcji wychowania moralnego, Wyd. KUL, Lublin 2003 
• Gara J., Człowiek i wychowanie, Warszawa: Wydawnictwo APS 2007
• Głaz S., Grzeszek K., Wiśniewska I., Rodzina. Biologiczne i psychologiczne podstawy jej funkcjonowania, Kraków 1996.
• Gogacz M,. Podstawy wychowania, Wyd. Ojców Franciszkanów, Niepokalanów 1993
• Gogacz M., Osoba zadaniem pedagogiki. Wykłady Bydgoskie, Oficyna Wydawnicza Navo,  Warszawa 1997.
• Góralczyk P. SAC, Wychowawcza etyka seksualna, Ząbki: APOSTOLICUM 2000.
• Góralski W., Adamczewski W., Konkordat między Stolicą Apostolską i Rzeczpospolitą Polską z dnia 28 lipca 1993 r., Płock 1994.
• Granat W., Personalizm chrześcijański, Poznań 1985.
• Grom B., Psychologia wychowania religijnego, tłum. Henryk Machoń, Wprowadzenie Zbigniew Marek  SJ, Kraków: Wydawnictwo WAM 2011
• Grotowska S., Religijność subiektywna. Studium socjologiczne na podstawie wywiadów narracyjnych, Zakład Wydawniczy „Nomos”, Kraków 1999
• Haddad P., Mądrości rabinów, tłum. Ewa Burska, Warszawa: Wydawnictwo Cyklady 2012.
• Halama M., Wolność. Wychowanie do wolności w świetle nauczana Jana Pawła II, Wydawnictwo WAM, Kraków 2000
• Hansemann G., Wychowanie religijne, Warszawa 1988.
• Homa T., W drodze do podmiotowości społeczeństwa. Chrześcijańska formacja społeczeństwa polskiego w okresie przemian ustrojowych na przykładzie działalności Stowarzyszenia Chrześcijańskich Dzieł Wychowania, SChDW, Kraków 2002
• Homplewicz J., Etyka pedagogiczna, Wydawnictwo Salezjańskie.  Warszawa 1996
• Horyzonty Wychowania, Wyższa Szkoła Filozoficzno-Pedagogiczna Ignatianum w Krakowie: Człowiek i pedagogia na progu nowego tysiąclecia  nr. 1 (2002); Człowiek w dialogu ze światem nr 2(2002);  Człowiek w jednoczącej się Europie nr 3 (2002)
• Izdebska H., Przygotowanie do życia w rodzinie, Warszawa 1972.
• Jagiełło M., Spotkania które zmieniają. O spotkaniu jako kategorii pedagogicznej i wydarzeniu wychowującym na drodze życia, Kraków: Oficyna Wydawnicza „Impuls” 2012
• Jankowski S.,  Wychowanie w literaturze sapiencjalnej Starego Testamentu, Pedagogia Christiana,  2006 nr 2 
• Jeleńska L., Zwięzła psychologia ogólna dla wychowawców, Poznań 1946.
•  Jusiak R., Pedagogika społeczna Kościoła Katolickiego, Lublin: Wydawnictwo KUL  2013
• Katolickie wychowanie dziecka. Rodzina. Przedszkole. Kościół, red. A. Kiciński ks., Opiela M. s.,   Lublin: Wydawnictwo KUL 2016.
• Kaźmierczak P., Wychowanie do wolności w ruchach katolickich, Horyzonty Wychowania 2007 nr 6
• Keryks. Międzynarodowy Przegląd Katechetyczno-Pedagogicznoreligijny 2003 nr 1
• Kiciński K., Młodzież wobec problemów polskiej demokracji, Wydawnictwo LTW, Warszawa 2001 (r. Religia w szkole)
• Kiereś B., O personalizm w pedagogice,. Studia i szkice z teorii wychowania, Fundacja Servire Veritati Instytut Edukacji Narodowej, Lublin 2009
• Kłoskowska A., Socjologia kultury, Warszawa 1981.
• Kochanowicz J., Pedagogia ignacjańska – założenia teoretyczne, Kwartalnik Pedagogiczny 2007 nr 2
• Konstytucje dogmatyczne o Kościele, 11 Sobór Watykański II, Konstytucje, dekrety, deklaracje, Poznań 1968.
• Kornas-Biela D., Pedagogika prenatalna. Nowy obszar nauk o wychowaniu, Wyd. KUL, Lublin 2009
• Kostkiewicz J., Kierunki i koncepcje pedagogiki katolickiej w Polsce 1918-1939, Kraków: Oficyna Wydawnicza „Impuls” 2013
• Kostkiewicz J. (2012) (red.). Pedagogie katolickich zgromadzeń zakonnych. Historia i współczesność, t.1., Kraków: Oficyna Wydawnicza „Impuls”.
• Kozakiewicz M., O światopoglądzie w wychowaniu, Warszawa 1965.
• Kozielecki J., Z Bogiem albo bez Boga, Warszawa: PWN 1991.
• Kraińska-Rogala I. (red.), Rodzina wspólnotą miłości, Kraków 1999.
• Krukowski J., Gwarancje dotyczące wartości w dziedzinie wychowania i nauczania, ,,Ateneum Kapłańskie”, Lublin 1996.
• Krukowski J., Nauczanie religii w szkole w państwie demokratycznym, Lublin 1991.
• Krysztofik J., Walulik A. CSFN, Między ignorancją a eksperckością. Edukacja religijna w kształtowaniu codzienności dorosłych, Częstochowa: Edycja Świętego Pawła 2016
• Ksiądz Bosko i jego system wychowawczy, Wydawnictwo Salezjańskie, Warszawa 2000
• Kto mnie wychowuje? Wstęp: Henryk Samsonowicz, Wybór: Stanisław Zagórski, Posłowie: Bronisław Gołębiowski, Mirosława Jaworowska, tom 1-2, Oficyna Wydawnicza „Stopka”, Łomża 2003
• Kuczyńska-Kwapisz J., Wkład Matki Elżbiety Róży Czackiej w rozwój tyflologii w kontekście współczesnej recepcji jej myśli, Warszawa: Wydawnictwo UKSW 2011. 
• Kułaczkowski J., Człowiek mądry wzorem wychowania. Według Księgi Przysłów,  Prz 10,1-22,16, Warszawa: Bonus Liber Sp. z o.o. 2010
• Kunowski S., Podstawy współczesnej pedagogiki, Warszawa 1993.
• Kunowski S., Problematyka współczesnych systemów wychowania, Impuls, Kraków 2000
• Kunowski Stefan, „Wartości w procesie wychowania” Oficyna Wydawnicza IMPULS, Kraków 2003
•  KUSTRA CZ.,  POWŚCIĄGLIWOŚĆ I PRACA W WYCHOWANIU CZŁOWIEKA, Wyd. UNIWERSYTET MIKOŁAJA KOPERNIKA, Toruń 2002 
• Kustra Cz., 1998. Oratoria jako forma opieki wychowawczej we współczesnej parafii, Toruń  Wyd. Adam Marszałek
• Kustra Cz., Pedagogia życia zakonnego w świetle pism ks. Bronisława Markiewicza (1842-1912), Wydawnictwo Michalineum, Marki 1999
• Kustra Cz., Znaczenie pokory w wychowaniu chrześcijańskim w ujęciu ks. Bronisława Markiewicza (1842-1912), Wyd. Adam Marszałek, Toruń  1998
• Magier P. (2019). Metateoria pedagogiki chrześcijańskiej, Lublin: WN KUL.
• Makselon J., Psychologia dla teologów, Kraków 1990.
• Małachowski R., Pedagogika religijna i jej konteksty. Bibliografia (lata 1989-2004), BEL Studio Sp. z o.o., Warszawa-Zielona Góra 2006
• Małachowski R., Średnie szkolnictwo katolickie. W Polsce i w wybranych państwach europejskich (lata 1945-2000), Wydawnictwo Uniwersytetu Zielonogórskiego, Zielona Góra  2005
•  Marek Z., ks. SJ, Rozwój teorii religijnego wychowania dziecka w wieku przedszkolnym w Polsce w latach 1945-1990, Wyd. WAM Księża Jezuici, Kraków 1994
• Marek Z., Pasierbek W., Wychowanie moralne i sumienie człowieka , Kwartalnik Pedagogiczny 2006 nr 3
• Marek Z., Podstawy wychowania moralnego, Wyższa Szkoła Filozoficzno-Pedagogiczna „Ignatianum” . Wydawnictwo WAM, Kraków  2005
• Marek Z., Religia . Pomoc czy zagrożenie dla edukacji? Kraków: Wydawnictwo WAM 2014
• Marek Z. SJ., Pedagogika towarzyszenia. Perspektywa tradycji ignacjańskiej, Kraków: Akademia Ignatianum w Krakowie 2017
• Marek Z., Wychowanie sumienia zadaniem pedagogów? Horyzonty Wychowania 2005 nr 4
• Marek Z., Walulik A., Pedagogika świadectwa. Perspektywa antropologiczno-kerygmatyczna, Kraków: Wydawnictwo Naukowe Akademii Ignatianum w Krakowie 2019.
• Marek Z., Walulik A., (2020). Pedagogika Dobrej Nowiny. Perspektywa katolicka, Kraków: Wydawnictwo Naukowe Akademii Ignatianum w Krakowie.
• Mariański J., ks., „Struktury grzechu” w ocenie społecznego nauczania Kościoła, Płocki Instytut Wydawniczy, Płock 1998
• Mariański J., Wprowadzenie do socjologii małżeństwa, KUL. 1989.
• Mariański J. (2021). Religijnosocjologiczne wyzwania dla pedagogiki religii. Studium socjologiczne, Toruń: Wydawnictwo Adam Marszałek.
• Mastalski J., Zarys teorii wychowania, Wydawnictwo Naukowe Papieskiej Akademii Teologicznej w Krakowie, Kraków 2002
• Matusewicz C., Psychologia wartości, Warszawa 1975.
• Matyskiewicz W., Jan Paweł II a demokracja, Rzeszów: Wydawnictwo Uniwersytetu Rzeszowskiego  2016.
• Mazur P., Podstawy pedagogiki pastoralnej, Kraków: Wyższa Szkoła Filozoficzno-Pedagogiczna „Ignatianum”, Wydawnictwo WAM 2011, s. 539
• Miąso J. ks. (2021). Fenomen relacji międzyludzkich P{apieża Franciszka, Rzeszów: Bonus Liber.
• Michalski J., Edukacja i religia jako źródła rozwoju egzystencjalno-kognitywnego. Studium hermeneutyczno-krytyczne, Wydawnictwo Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, Toruń 2004
• Michalski J., Kluczowe doświadczenia w wychowaniu religijnym, Forum Oświatowe 2003 nr 2
• Michalski J., Osobowość i indywidualność w wychowaniu według ujęcia chrześcijańskiego, Forum Oświatowe  2003 nr 1
• Mielicka-Pawłowska H. (2017). Duchowość ponowoczesna. Studium z zakresu socjologii jakościowej, Kraków: NOMOS.
• Między ekskluzją a inkluzją w edukacji religijnej. Red. M. Humeniuk, I. Paszenda, Wrocłąw: Instytut Pedagogiki Uniwersytetu Wrocławskiego 2017.
• Mikołajewicz W.,  Buddyzm – wychowanie poza wartości w: Rocznik Edukacji Alternatywnej, 1 (02) 2002 Wydawnictwo Naukowe
• Mikołajewicz W.,  Podróż ku „oświeceniu” w buddyzmie tybetańskim – edukacyjny wymiar idei, /w: / Drogi edukacyjne i ich biograficzny wymiar, red. Elżbieta Dubas i Olga Czerniawska, Warszawa 2002, s. 275 – 280.
• Misiaszek K. sdb, Koncepcja nauczania religii katolickiej w publicznej szkole polskiej, Warszawa: Towarzystwo Naukowe Franciszka Salezego 2010
• Misztal M., Problematyka wartości w socjologii, Warszawa 1980.
• Możdżeń S., Inspiracje katolickiej myśli wychowawczej w Polsce do poł. XX w., Wyd. Akademii Świętokrzyskiej, Kielce 2001 
• Mólka J. SJ, Koncepcja wychowawcza księdza Mieczysława Kuznowicza SJ, Wyższa Szkoła Filozoficzno-Pedagogiczna Ignatianum, Wydawnictwo WAM , Kraków 2004
• Mudrak E., Człowiek w poszukiwaniu siebie, Innego i Boga. (Re)konstrukcja tożsamości uczestników wybranych grup religijnych, Kraków: Oficyna Wydawnicza „Impuls” 2018.
• Nieoceniona wartość osoby. 5 lat wspólnoty Wiara i Światło w Bochni, red. A. Janos, M.L. Opiela, Bochnia: Wydawnictwo WERSET 2018.
• Niewęgłowski J., Wychowawczo-społeczna działalność salezjanów w Polsce w latach 1989-1989, Warszawa: Towarzystwo Naukowe Franciszka Salezego 2011
• Nowak A.J., OFM, Osobowość sakramentalna, Lublin: RW KUL 2000
• Nowak M., Podstawy pedagogiki otwartej, Redakcja Wydawnictw KUL, Lublin 1999.
• Nowak M., Teorie i koncepcje wychowania, Warszawa: WAiP 2008
• Nowak-Dziemianowicz M., Doświadczenia rodzinne w narracjach. Interpretacje sensów i znaczeń, Wyd. Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław 2002
• Nowe stulecie dziecku, red. Danuta Waloszek, Ośrodek Doskonalenia Nauczycieli, Zielona Góra 2001
• Okońska E., Nauczanie religii i edukacja szkolna, Edukacja 2011 nr 2
• Ostrowska K., Przygotowanie do życia w rodzinie, Warszawa 1997.
• Ostrowska K., Wychowanie do wartości, ,,Carpe diem”, nr 5/98.
• Ozimek K. (red.), Wychowanie-potrzeba dziecka-zadanie domu i szkoły, Poznań 1999.
• Paedagogia Christiana – kwartalnik
• Panuś T., Główne kierunki katechetyczne XX wieku, Wydawnictwo „M”, Kraków 2001
• Pawłucki A., Osoba w pedagogice ciała, wykłady. Wydawnictwo Olsztyńskiej Szkoły Wyższej, Olsztyn 2002
• Pedagogiczna inspiracja w nauczaniu Jana Pawła II, red. Marian Nowak i Cezary Kalita, Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa  im. Papieża Jana Pawła II, Biała Podlaska 2005
• Pedagogie katolickich zgromadzeń zakonnych. Historia i współczesność, t.1., red. Janina Kostkiewicz, Kraków: Oficyna Wydawnicza „Impuls” 2012
• Pedagogika Ignacjańska wobec wyzwań współczesnego humanizmu. Ignatian Pedagogy for the Challenges of Humanism Today, red. Wit Pasierbek, Kraków:  Wyższa Szkoła Filozoficzno-Pedagogiczna Ignatianum, Wydawnictwo WAM 2008
• Pedagogika katolicka. Zagadnienia wybrane, red. Alina Rynio, KUL, Stalowa Wola 1999
• Pedagogika kultury – wychowanie do wyboru wartości, red. Bogusław Żurakowski, Oficyna Wydawnicza Impuls, Kraków 2003
• Pedagogika ogólna. Problemy aksjologiczne, pod red. T. Kukołowicz i M. Nowaka, Wyd. KUL, Lublin 1997.
• Pedagogika pastoralna, red. Marek Marczewski, Polihymnia , Lublin 2003
• Pedagogika społeczna w perspektywie europejskiej. Przeszłość. Teraźniejszość. Przyszłość, red. Stanisław Kawula, Ewa Marynowicz-Hetka, Anna Przecławska, Oficyna Wydawnicza „Kastalia”, Olsztyn 2003
• Poręba P., ks., Współżycie pokoleń na bazie rodzinnej, Warmińskie Wydawnictwo Diecezjalne, Olsztyn 1981.
• Przybylski A., Działalność edukacyjna i myśl pedagogiczna św. Edyty Stein, Kraków: Wydawnictwo WAM 2007
• Rembowski J., Więzi uczuciowe w rodzinie, Warszawa 1972.
• Robaczewski A., O cnotach i wychowaniu, IEN, Lublin  1999
• Różańska A., Rola szkoły w kształtowaniu religijnego aspektu indywidualnego rozwoju dziecka w:) Przemiany społeczno-cywilizacyjne i edukacja szkolna. Problemy rozwoju indywidualnego i kształtowania się tożsamości, red. Tadeusz Lewowicki, Alina Szczurek-Boruta, Barbara Grabowska, UŚl – Filia w Cieszynie, WSP ZNP w Warszawie, Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Cieszyn-Warszawa-Kraków 2005
• Rybicki R., FSC., Wprowadzenie do pedagogiki chrześcijańskiej, Częstochowa 1997
• Rynio A., Wychowanie młodzieży w nauczaniu Kardynała Stefana Wyszyńskiego, Red. Wyd. KUL, Lublin 1995
• Rynio A., Z myśli pedagogicznej Prymasa Wyszyńskiego, KUL. 1995.
• Rynio A. (2019). Wychowanie  do odpowiedzialności. Studium z teorii i praktyki pedagogiki integralnej, Lublin: Wydawnictwo KUL.
• Septuaginta pedagogiczno-katechetyczna. Księga Jubileuszowa dedykowana Księdzu Profesorowi dr.hab. Zbigniewowi Markowi SJ w siedemdziesiątą rocznicę urodzin, red. A. Walulik, J. Mółka SJ, Kraków: Akademia Ignatianum w Krakowie 2017.
• Shuster D., Wzajemność i międzypodmiotowy dialog w edukacji religijnej, Studia Paedagogica Ignatiana 2015 vol. 17.,
• Słotwińska H., Pedagogika religii w relacjach z dyscyplinami teologicznymi, Lublin: Wydawnictwo KUL 2016.
• Słotwińska H., Wychowanie chrześcijańskie szansą integralnego rozwoju człowieka. Studium z pedagogiki religii, Kraków: Oficyna Wydawnicza „Impuls”  2019
• ocha P. (red.). (2000). Duchowy rozwój człowieka. Fazy życia. Osobowość. Wiara. Religijność, Kraków: Wydawnictwo UJ
• Solidarność w nauczaniu Jana Pawła II. Wybór tekstów, wyboru dokonała i przedmową opatrzyła  Alina Rynio, Fundacja Servivre Veritati Instytut Edukacji Narodowej, Lublin 2005
• Stańkowski B., Nauczanie religii katolickiej w szkole gimnazjalnej wielokulturowej. Problemy i perspektywy na gruncie kultury włoskiej, Ruch Pedagogiczny 2004 nr 1-2
• Stańkowski B., Nauczanie religii w środowisku wielokulturowym. Wyniki badań empirycznych w katolickich szkołach gimnazjalnych w Rzymie, Kwartalnik Pedagogiczny 2005 nr 1
• Strzeszewski Cz., Katolicka Nauka Społeczna, KUL, Lublin 1994.
• Sujak  A., Ku małżeństwu i rodzinie, Kraków 1997.
•   Sumienie w świecie wolności, red. ks. Jarosław Jagiełło, ks. Władysław Zuziak, Kraków: Wydawnictwo ZNAK, Wydział Filozoficzny PAT w Krakowie 2007
• Surma B., Koncepcja wychowania religijnego dziecka w myli pedagogicznej Sofii Cavalletti. Geneza, założenia teoretyczne  i recepcja, Kraków: Akademia Ignatianum w Krakowie, WAM 2017.
• Szołtysek A. E., Filozofia wychowania, Wyd. Adam Marszałek, Toruń 1998
• Szpringer M., Pedagogiczne znaczenie zasady tolerancji w Systemie Prewencyjnym św. Jana Bosco [w:] Edukacja aksjologiczna. T.3. O tolerancji,   red. K. Olbrycht, Katowice 1995.
• Szylar A., Działalność wychowawczo-edukacyjna żeńskich zgromadzeń zakonnych w Małopolsce w okresie potrydenckim do 1815 roku, Kraków: Secesja Oficyna Wydawniczo-Drukarska 2012.
• Śleziński K., Edukacja filozoficzna w teorii i praktyce, Katowice-Kraków: Wydawnictwo „scriptum” 2012
• Ślipko T., Zarys etyki  szczegółowej. Tom 1. etyka osobowa, Wydawnictwo WAM,, wyd. II poszerzone, Kraków 2005
• Ślipko T., Zarys etyki  szczegółowej. Tom 2. etyka społeczna, Wydawnictwo WAM,, wyd. II poszerzone, Kraków 2005
• Śliwerski B., Współczesna myśl pedagogiczna, Kraków: Oficyna Wydawnicza „Impuls” 2009.
•  Śliwerski B., Współczesne teorie i nurty wychowania, Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 1998
• Świda H., Młodzież a wartości, Warszawa 1979.
• Tabulski M., Edukacja i formacja w młodzieżowych wspólnotach religijnych, Jelenia Góra-Kraków: Paulinianum  Wydawnictwo Zakonu Paulinów  2004.
• Tarnowski J., Człowiek-Dialog-Wychowanie. Zarys chrześcijańskiej pedagogiki personalno-egzystencjalnej, ,,Znak” 43/1991.
• Tarnowski J., ks., Jak wychowywać? Wyd. ATK, Warszawa 1993. 
• Tarnowski J., Martin Buber- Nauczyciel Dialogu, ,,Znak” 32/1980.
• Tatala M., Symbol w wychowaniu religijnym dziecka przedszkolnego, Kwartalnik Pedagogiczny 2003 nr 4
• Theiss W., Troska i nadzieja. Działalność społeczno-wychowawcza ks. Henryka Szumana na Pomorzu w latach 1908-1939, Toruń: Wydawnictwo Adam Marszałek 2012
• Tischner J., Polski kształt dialogu,. Posłowie Jarosław Gowin, Wydawnictwo ZNAK, Kraków 2002
• Tomasik P., Religia w dialogu z edukacją, Warszawa: Wydawnictwo Salezjańskie 2004
• Toporkiewicz R., Socjologia wychowania, Warszawa 1986.
•  Troska J., Moralność życia płciowego, małżeńskiego i rodzinnego, Poznań 1998.
• Tuin L., Formacja sumienia: działania pedagogiczne czy pertraktacje? Horyzonty Wychowania  2005 nr 4
• Urbaniak A., Wspólna troska. Wychowanie do miłości w domu i w szkole, Poznań 1999.
• W pedagogicznej służbie narodów. V pedagogickej lube národov, red. ks. Marian Włosiński, Włocławek: Wyższa Szkoła Humanistyczno-Ekonomiczna we Włocławku 2009
• W trosce o integralne wychowanie, red. Marian Nowak, Tomasz Ożóg, Alina Rynio, Wydawnictwo KUL, Lublin 2003
• Wajsprych D., Modele edukacji religijnej we współczesnej szkole, Forum Oświatowe  2009 nr 2
• Warchałowski K., Nauczanie religii i szkolnictwo katolickie w konkordatach współczesnych, TN KUL, Lublin  1998.
• Weinschenk R., Podstawy pedagogiki Księdza Bosko. Wydawnictwo Salezjańskie , Warszawa 2000
• Wieczorek E. ks., Działalność pedagogiczna biskupa Michała Klepacza, Łódź: Archidiecezjalne Wydawnictwo Łódzkie 2007.
• Wilk J., Niektóre aspekty wychowania do wolności, Cywilizacja 2005 nr 14
• Wilk J., Pedagogika rodziny, Instytut Pedagogiki KUL, Lublin 2002
• Wisłocki J., Konkordat kościelnych przywilejów, ,,Wprost” nr 32/93.
• Włosiński M., ks, Edukacja i humanizacja. Výchová a humanizácia.  Educazione e umanesimo, Włocławek: Wyższa Szkoła Humanistyczno-Ekonomiczna we Włocławku 2010
• Włosiński M., Znamiona etyki wychowawczej, Włocławek: Wyższa Szkoła Humanistyczno-Ekonomiczna we Włocławku 2009
• Wojtyła K., Osoba i czyn, Kraków 1969.
• Wprowadzenie do pedagogiki ogólnej. Zagadnienia wybrane, pod red. Janiny Kostkiewicz, Wydział Nauk Społecznych KUL, Filia w Stalowej Woli, Stalowa Wola 1999.
• Współczesna recepcja myśli Matki Elżbiety Róży Czackiej. Wychowanie, red. Jadwiga Kuczyńska-Kwapisz, Warszawa: Wydawnictwo UKSW 2012
• Wszołek St.: Wprowadzenie do filozofii religii. Wydawnictwo WAM,  Kraków: 2004
• Wychowanie chrześcijańskie a kultura, red. M. Nowak, T. Ożóg, Redakcja Wydawnictw KUL, Lublin 2000
• Wychowanie chrześcijańskie metodą harcerską, red. Anna Petkowicz, Wydawnictwo KUL, Lublin  2009
• Wychowanie chrześcijańskie. Między tradycją a współczesnością, red. Alina Rynio, Lublin: Wydawnictwo KUL 2007
• Wychowanie człowieka otwartego. Rola „Zmysłu religijnego“ Luigi Giussaniego w kształtowaniu osoby, Wydawnictwo Jedność, Kielce 2001
• Wychowanie do patriotyzmu, red. Waldemar Janiga, Wydawnictwo Archidiecezji Przemyskiej, Przemyśl-Rzeszów 2006
• Wychowanie w nauczaniu Jana Pawła II (1978-1999). Wstęp ks. Marian Piwko CR, Wprowadzenie ks. prof. dr hab. Stanisław Urbański, Wyższa Szkoła Zarządzania i Przedsiębiorczości im. Bogdana Jańskiego, Warszawa 2000
• Wychowanie w rodzinie chrześcijańskiej , red. F. Adamski, WAM, Kraków 1982
• Wychowanie. Pojęcia. Procesy. Konteksty. Interdyscyplinarne ujęcie, red. Maria Dudzikowa, Maria  Czerepaniak-Walczak, Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo Pedagogiczne, tom 1, 2007
• Wysocka E., Młodzież a religia. Społeczny wymiar religijności młodzieży, Wyd. Uniwersytetu Śląskiego, Katowice 2000
• Wyszyński S., Prawa Kościoła i państwa do szkoły, Lublin 1929.
• Zacher L., Nauka-Technika-Społeczeństwo. Moralność a mity współczesności, Wrocław 1991.
• Zagrodzki W., Człowiek droga Kościoła. Jan Paweł II w Polsce, Homo Dei, Kraków  2002
• Zakrzewska A., Pedagogia szkoły katolickiej alternatywą wychowania w dobie ponowoczesności, w: Opieka i wychowanie – tradycja i problemy współczesne, red. Danuta Apanel, Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2009
• Zieliński T.J., Państwo wobec religii w szkole publicznej. Według orzecznictwa Sądu Najwyższego USA, Toruń: Wydawnictwo Adama Marszałek 2008
• ZNAK. Katecheza w szkole,  2000 nr 544
• Znaniecka M. (2016). Kategoria duchowości i jej wybrane parafrazy w pedagogice. Gdańsk: Wydawnictwo UG.
• Znaniecki F., Socjologia wychowania, Warszawa 1973.
• Zwierzdżyński M.K., Konstruowanie znaczeń religii w szkole. Analiza  rzymskokatolickich, prawosławnych i zielonoświątkowych podręczników do katechezy w Polsce, Kraków: Zakład Wydawniczy „NOMOS” 2014

 

(Tekst powstał przy wsparciu ChatGPT5)