Wczoraj odbyło się kolokwium habilitacyjne pani dr Małgorzaty Muszyńskiej z Wydziału Nauk Pedagogicznych Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu. Toruńska pedagog przedłożyła do oceny swoich osiągnięć naukowych m.in. najnowszą monografię pt. Alegorie w estetycznych przestrzeniach pedagogiki. Dwoistość w ekspozycjach ironicznego alegoryka – Badania jakościowe, (Toruń 2013, ss. 645). Pedagogika zyskała kolejnego samodzielnego pracownika naukowego, który od wielu lat prowadzi badania z pogranicza między pedagogika kultury (w tym teorii i modeli wychowania estetycznego), pedagogiki wczesnoszkolnej oraz w nawiązaniu do nauk współpracujących z pedagogiką jak: estetyka, antropologia kultury, socjologia i psychologia sztuki.
Pani dr hab. Małgorzata Muszyńska jest absolwentką studiów pedagogicznych, które ukończyła na Wydziale Humanistycznym UMK w Toruniu w zakresie pedagogiki nauczania początkowego w 1985 r. Wówczas przygotowała pracę magisterską pt. Uwarunkowania rozwoju zdolności twórczych dzieci w młodszym wieku szkolnym w świetle współczesnych koncepcji wychowania plastycznego, a jej promotorem był prof. dr hab. Stanisław Kawula. Po ukończeniu studiów pracowała do 1988 r. w szkołach podstawowych Torunia, co wzbogaciło jej doświadczenia i kwalifikacje zawodowe, o czym świadczą osiągnięcia jej uczniów w konkursach plastycznych. Wówczas to zastosowała we wczesnej edukacji metody wychowania estetycznego prof. Stefana Kościeleckiego.
Od 1988 r. jest zatrudniona w UMK w Toruniu - najpierw w Zakładzie Pedagogiki Wczesnoszkolnej (kier. Wacław Świątek, Jadwiga Jastrząb), potem w Zakładzie Dydaktyki (kier. Józef Półturzycki), dalej w Zakładzie Animacji Pedagogicznej (kier. Ryszard Łukaszewicz), a obecnie jest w Katedrze Dydaktyki i Mediów w Edukacji na stanowisku st. wykładowcy (kier. Bronisław Siemieniecki). Rozprawę doktorską pt. Kształcenie wspomagające rozwój zdolności interpretacyjnych dzieci 9-10 letnich (na przykładzie metafor) przygotowała pod kierunkiem prof. dr. hab. Aleksandra Nalaskowskiego , zaś recenzentami w jej przewodzie, który został przeprowadzony w Instytucie Badań Edukacyjnych w 1997 r. byli profesorowie: Ryszard Pachociński i Lech Witkowski. Na podstawie obrony uzyskała stopień doktora nauk humanistycznych w zakresie pedagogiki.
Pani dr hab. Małgorzata Muszyńska reprezentuje w naukach o wychowaniu bardzo wysublimowany styl badań jakościowych i wyjątkowy, a jakże oryginalny styl narracji, którym posługuje się w swoich mikrodociekaniach z biografistyki pedagogicznej. Wierna swojej Uczelni i Wydziałowi, odnosi się w swoich publikacjach do Mistrzów, wśród których nawiązuje do rozpraw swojego promotora prof. Aleksandra Nalaskowskiego. Każda z wydawanych przez nią monografii miała niezwykle znaczących w nauce, a przy tym wymagających i krytycznych humanistów, jak profesorowie: A. Nalaskowski, L. Witkowski, R. Łukaszewicz czy ks. J. Michalski.
Dokonania naukowe pani dr hab. M. Muszyńskiej są imponujące. Należy ona do tych badaczy kultury, którzy – jak określa to prof. filozofii UJ Bartosz Brożek – „tańczą z myślami”. To przecież najwybitniejsi filozofowie ujmowali myślenie za pomocą metafor, a te właśnie stały się początkiem rozwoju naukowego myślenia i pracy twórczej Habilitantki, czego najlepszym dowodem jest wydana przez nią praca podoktorska pt. Metafory w edukacji prymarnej (Toruń: UMK 1999), a później kolejna monografia z wychowania estetycznego pt. Wizualne analogie w edukacji, (Toruń: UMK 2005). W tej ostatniej rozprawie Autorka wprowadza nas w relacje analogiczne między dziełami sztuki i rozpoznawanie figur powtarzalnych w domenach historii sztuki, etnografii, psychoanalizie i antropologii kultury, by opracować na bazie tego procesu własny projekt edukacji estetycznej – jak to określa - „zatroskanej” o rozwój człowieka. Sięgnęła przy tym w konstruowaniu własnej ramy teoretycznej do myśli tak wybitnych filozofów jak Lacan, Žižek, Bachelard, Merleau–Ponty, Heidegger, Kierkegaarda, Eliade czy Jung.
Stopień nasycenia różnorodnością teorii, myśli, poglądów czy wybranych kategorii jest w Jej tekstach często tak silny, a zarazem „mozaikowy”, że odnosi się miejscami wrażenie obcowania z dziełem sztuki łączącym różne techniki i stylistyki (np. jak w assemblage) po to, by pobudzić naszą wrażliwość myśli i estetykę jej kreowania. Postrzegam to jako pewną figurę duchową, która prowokuje nas czasami do sprzeciwu, kiedy odczytujemy ją jedynie w perspektywie zawężonego pola rozumienia teorii wychowania estetycznego. A przecież w publikacjach tej Autorki nie chodzi o teorie same w sobie, ale o dostrzeżenie dramatu ludzkiej egzystencji (słynne określenie Levinasa – dramatis personae) uwikłanej pomiędzy światem duchowym a materialnym, która nie zawsze potrafi wyzwolić się z semiotycznych i konatywnych gier środowiska życia odzierających ją z podmiotowości, własnej godności.
Najważniejsza w dokonaniach naukowych pani dr hab. M. Muszyńskiej jest niewątpliwie ostatnia jej monografia pt. Alegorie w estetycznych przestrzeniach pedagogiki. Dwoistość w ekspozycjach ironicznego alegoryka – Badania jakościowe”. Jest to niewątpliwie jedna z nielicznych rozpraw habilitacyjnych, którą czytać należy tak w warstwie głównej narracji, jak i częstych, a jakże rozbudowanych przypisów rozszerzających. Poziom nasycenia merytorycznego i badawczego w obu strukturach tekstu jest wyjątkowo bogaty, toteż nie można przejść wobec nich obojętnie czy odczytywać je tylko po to, by sprawdzić źródła odwołań do wywołanej myśli, teorii lub własnych refleksji i doświadczeń empirycznych, paraartystycznych.
Mamy tu znakomitą publikację z pedagogiki ogólnej, holistycznej, głęboko zakorzenionej w dziedzictwie humanistycznej myśli wielu pokoleń, a zarazem nadzwyczaj nowoczesną, wykraczającą poza liniową strukturę i stylistykę narracji w ramach jednego nurtu czy paradygmatu badań. Wewnętrzny, duchowy niepokój i pasja poznawcza Autorki dają o sobie znać od pierwszej do ostatniej strony tekstu, który jest kreatywną rekonstrukcją myśli, doświadczeń, przeżyć i zobowiązań wobec edukacji jako kultury wysokiej. Pojawiające się miejscami pytania (np. Co jest przedmiotem procesu ekspresji szkoły? Dlaczego oczekiwana jest uległość, jeżeli wiemy, że człowiek - uczeń, student to uosobobienie sił obecnych i potencjalnych i bezcenna jest jego wyjątkowość? s.41) –nie są jedynie przerywnikiem doznań, ale stały się dla Autorki wieloletnich i żmudnych badań przedmiotem nieustannych poszukiwań racji dla własnej intuicji, bogactwa samo(wy-)kształcenia i kreowanych projektów także w toku edukacji akademickiej.
Czytając tę rozprawę nie można przejść wobec jej treści obojętnie, gdyż każdy znajdzie w niej odniesienia do własnych pól poznawczych, dręczących go wątpliwości czy poczucia sensu dotychczasowego zaangażowania w naukę, oświatę czy związaną z nimi szeroko pojmowaną politykę edukacyjną. Czyż nie taką też funkcję powinna spełniać dysertacja habilitacyjna, niezależnie od udokumentowania procesu konceptualizacji własnego projektu badawczego, realizacji jego założeń, często przecież modyfikowanych w trakcie odkrywania coraz to nowych przesłanek i interpretacji wyników, by mogły one służyć innym, otwierać metaprzestrzeń do dalszych poszukiwań, prowadzenia sporów czy też rozbudzać potrzeby rozwoju ludzkiej duchowości?
Współczesna pedagogika nadal nie jest otwarta na poznawanie różnorodności i niejednoznaczności wiedzy o kształceniu i wychowaniu, gdyż ostatnie dwudziestopięciolecie potwierdziło, jak niewielu zarządzających edukacją publiczną (oświatą i szkolnictwem wyższym) jest gotowych na zmianę siebie samego. Pani dr hab. M. Muszyńska trafnie przywołuje zatem w swoim bogatym studium przejawy twórczego buntu części naukowców w kraju i mało znanych poza jego granicami, które są następstwem niezależnie od siebie, ale paralelnie lub w różnych okresach rozwoju nauk pedagogicznych rozwijanych teorii i prowadzonych dyskursów. Nie znamy się wzajemnie, bo nie znamy swoich tekstów, także z powodu różnic językowych, ale i w kraju, w wyniku nieczytania studiów innych, bo często postrzeganych jako spoza granic własnej subdyscypliny, stajemy się sobie obcy.
W najnowszej rozprawie M. Muszyńska dokonuje interesującej inkluzji wiedzy, naukowych teorii i projektów działań paraartystycznych z badanymi przez siebie tekstami kultury przez – jak pisze: (...)próby wcielania się w różne role i pozycje podmiotu i jego problemów(…) czy też jako odnalezienie „Obcego – w – sobie” w akcie sublimacji abjectu (jej wynikiem może być przebaczenie), w powrocie do stanu idealizacji (…). (s. 21) Przeprowadza nas traktem swoich badań z pozytywistycznego empiryzmu do postmodernistycznego interpretatywizmu, ale przecież żaden z tych paradygmatów nie ulega zatarciu czy wyniesieniu ku centrum. Raczej świadomość tego przejścia ma sprzyjać poszerzaniu pól do konceptualizacji własnych badań jako mających charakter inter- i transdyscyplinarny. Tworzy tym samym swoim bogatym studium historyczno-kulturowym nowe okazje do rozpoznania zajmowanych przez badaczy różnych epok ich własnych, a przecież nie wykluczających pozostałe, pozycji epistemologicznych, by odczytać w sieci rozproszonej wiedzy nowe sensy, znaczenia dla pedagogicznych działań tu i teraz.
Widać wyraźnie, że toruńska pedagog jest przeciwna redukcjonistycznemu podejściu do nauki, w tym także do pedagogiki. Rozwija konwergencyjne myślenie nastawione na wychwytywanie podobieństw, intertekstualnych powiązań między koncepcjami powstałymi „tam i kiedyś” czy „tu i teraz”. Jej własne badania pozwalają na nowo, a miejscami i po raz pierwszy, zaistnieć w naukach pedagogicznych, by wyprowadzić je z przekonania, że jedynie słusznym jest scjentystyczny paradygmat rozwoju wiedzy. Doskonale rozumie, jak bardzo ważne jest rozwijanie krytycznego i konstruktywistycznego zarazem myślenia w pedagogice właśnie na poziomie metasyntez, które otwierają nas na złożoność, wielość, ale i wspólnotowość badań naukowych. Swoim dokonaniem poznawczym M. Muszyńska potwierdza jakże głęboki sens poglądu Z. Kwiecińskiego, że pedagogami stają się nie tylko ci, którzy wytworzyli pozytywistycznie poprawne i zbieżne z atomistycznym, redukcjonistycznym pojmowaniem nauk humanistycznych i społecznych teksty, ale także twórcy dzieł pośrednio odczytywanych jako pedagogie, choć ani sami siebie za pedagogów, ani swych dzieł za pedagogię nie uznawali.(s.72)
Być może po tylu latach wzajemnego otwarcia się (w rozumieniu możliwości prawnej upublicznienia rzeczywistych wyników badań dzięki zniesieniu cenzury) polskiej humanistyki na pedagogikę i pedagogiki na humanistykę jest nieco łatwiej sięgać po narzędzia krytycznego wyrazu i myślenia, to jednak mamy świadomość, że tego typu studiów jest ciągle niezwykle mało. Nie bez powodu środowisko akademickie zdało sobie sprawę z tego, jak bardzo wprzęgnięta w tzw. reformy kształcenia neoliberalna ideologia, niszczy duchowy wymiar rozwoju człowieka, a tym samym i unika badań nad kulturą wysoką lub są one eliminowane przez czynniki władzy jako sprzeczne z polityką poprawności. Pani M. Muszyńska upomina się nie tylko o rozwijanie modeli estetyki możliwości, ale i o odzyskanie poczucia ideału i podejmowanie próby naprawy rzeczywistości w perspektywie refleksji związanych ze świadomością wartościowego istnienia.. s. 47)
Autorka tej monografii zaproponowała m.in. nowe opracowanie "widzenia binokularnego" H. W. Loewalda w interpretacji J. D. Millera. Okazało się ono pomocne w głębszym rozumieniu procesu sublimacji, do którego prowadzi empatia epistemologiczna, a to w niej ma udział dekonstrukcyjna praca alegorii i ironii. Słusznie wprowadzona zostaje do pedagogiki nowa kategoria pojęciowa, jaką jest alegoria, obok takich już pojęć wiążących myśl minionych pokoleń z wyzwaniami ponowoczesnego świata, jak podmiotowość, dwoistość, alternatywność czy dystopia. Alegoria jest odkrywana w każdym z przywoływanych przez M. Muszyńską dzieł jako możliwość, impuls, a może i prowokacja, byśmy mogli zbliżyć się do tego, co naturalne, przeżywane, doznawane przez jego przedstawienie kulturowe.
Rozszerzoną koncepcję wychowania estetycznego autorka osadza głęboko zarówno w naukach o sztuce, filozofii, jak i psychologii. Już we wstępie zapowiada, że będzie to monografia teoretyczno-empiryczna. Część badawcza w paradygmacie jakościowym stanowi egzemplifikację teorii odsłaniając zarazem ich walory eksplikacyjne i interpretatywne oraz wnosząc istotny wkład w ponowoczesne nauki o wychowaniu. Zastosowany tu typ badań metateoretycznych wskazuje na wyraźny związek awangardy artystycznej z ponowoczesnością, w której modernistyczne metanarracje niejako rozpływają się w zmiennych i wielokształtnych kontekstach parcjalnych narracji. Słusznie przywołana w tej publikacji Anna Zeidler – Janiszewska pisała z postmodernistycznej perspektywy, że sztuka (...) nie przynosi już prawdy o świecie, lecz zmienia się w jedną z alternatywnych rzeczywistości, o własnych założeniach oraz własnych mechanizmach „uprawdziwiania” i samoodtwarzania; z porządku reprezentacji przenosi się w porządek symulacji.
Muszyńska znakomicie odsłania nam tajemnicę i niewyczerpalność znaczenia alegorii ujawniając jej genealogię i różne wymiary oraz jej powiązania z filozofią i psychologią. Dzięki tej analizie, miejscami także krytycznej refleksji sprzyja lepszemu zrozumieniu struktur intelektualnych i estetycznych, podkreślając ich naturę znacznie bardziej skomplikowaną niż proste posługiwanie się ich nazwą. Naczelną myślą zaproponowanych przez nią badań jakościowych jest to, że człowiek nie tkwi w kulturowo stanowionych rolach, normach, symbolach, znaczeniach (co wpisywałoby się w paradygmat normatywny), ale sama edukacyjna interakcja czy wywiad z ironicznym alegorykiem może być traktowana jako doświadczenie estetyczne i zarazem proces interpretacyjny. Podmiot badań pani dr hab. M. Muszyńskiej nigdy nie jest całkiem otwarty (dostępny, jawny), toteż musi być odtworzony (zrekonstruowany) także poprzez interpretację. To poznanie jest zasługą hermeneutyki, by można było docierać do intencji interlokutora, do jego wypowiedzi, której znaczenia muszą być najpierw odkryte poprzez interpretację.
Przybliżenie polskiemu czytelnikowi metodologii opartej na praktyce sztuki i edukacji (a/r/tografia) jest niewątpliwym wkładem w rozwój współczesnej pedagogiki. Przedstawione w rozdziale 8 założenia badań jakościowych stanowią w tej pracy dzięki swoistego rodzaju „perełką poznawczą”. Dotychczasowe teorie wychowania estetycznego zostają wzbogacone o awangardę nie tylko sztuki, ale i metodę „żywego badania” (living inquiry) jako doświadczenia estetycznego, związanego z procesem nadawania znaczeń i ze świadomością rozumienia sztuki (...). (s. 346) Przeprowadzenie własnych badań jakościowych ze studentami na bazie konceptu widzenia binokularnego a dotyczących spostrzegania przez nich dwu światów: zewnętrznego, realnego a krytykowanego i świata idei (ich iluzji), a więc przez odwołanie się do doświadczeń estetycznych studentów w powiązaniu z myśleniem krytycznym, sprzyjało wygenerowaniu z ich wypowiedzi typologii alegorii na podstawie ekspozycji wizualno-tekstowo-ewokatywnej.
Mamy zatem znakomitą, pierwszą badawczo aplikację idei dwoistości, dualizmu i ambiwalencji autorstwa Lecha Witkowskiego. Zamieszczone w rozprawie prace plastyczne uczestników badań budzą najwyższe uznanie i podziw, jak wspaniałe można osiągnąć efekty w edukacyjnym spotkaniu, które nie mieszczą się we wskaźnikach KRK, natomiast odsłaniają nam jakże głęboki wymiar duchowych doznań kandydatów do pedagogicznej profesji. Przykładowo, wypowiedź uczestniczki wywiadu na temat powszechnie zakorzenionego kłamstwa w relacjach międzyludzkich jest czymś niezwykle subtelnym, ale jakże autentycznie przeżywanym, co potwierdził – chociaż jest to przypadkowa zbieżność w czasie wypowiedzi prof. Marcina Króla na temat kłamstwa w życiu codziennym i dyskursie publicznym generacji III RP. Oto interlokutorka stwierdza na podstawie obserwacji, które poczyniła w związku z zadanym jej procesem pracy twórczej przez M. Muszyńską: (...) ludzie kłamią. Kłamią w różnych sytuacjach, głównie przejawia się to tym, że jak opowiadają jakieś historie,, bardzo ubarwiają rzeczywistość. (...) Myślę, że robią to dlatego, żeby być bardziej akceptowanym społecznie, bardziej jakby pożądanym, bo często boją się tego. Że ich prawdziwa twarz, prawdziwa osobowość nie zostanie przez ludzi doceniona i nie zostanie zaakceptowana przez społeczeństwo” (s. 596).
Tymczasem M. Król pisze m.in. Jeżeli polityk dla zdobycia władzy gotów jest zaprzedać dusze diabłu kłamstwa, a my na to nie reagujemy, to znaczy, że stajemy się wspólnikami kłamstwa”. Otóż rozprawa dr M. Muszyńskiej dowodzi także w warstwie jej swoistego rodzaju doświadczenia quasi eksperymentalnego, że być może nowe pokolenie zamknie kartę kultury kłamstwa, będącej zapewne jeszcze pochodną syndromu homo sovieticus także wśród elit naszego społeczeństwa. Chciałbym, żeby moje dzieci miały szanse spotkania na swojej drodze życia takiego nauczyciela akademickiego.