Wydana przez Lecha Witkowskiego kolejna rozprawa na temat autorytetu jako ważnej także dla pedagogiki i w pedagogice kategorii kulturowej, jest rzeczywiście imponująca nie tylko swoją objętością (kto dzisiaj pisze książki liczące ponad 730 stron?), przepiękną i staranną edycją (gratulacje dla Oficyny Wydawniczej „Impuls”), ale przede wszystkim merytorycznie. Autor zdawał sobie sprawę, że pisze dzieło trudne, obszerne, wielowątkowe i wielowarstwowe, toteż nawet przeprosił za jego opasłość, (…)która będzie z pewnością droga.(s. 35) Zgodnie z wprowadzoną do naszej dyscypliny przez tego filozofa edukacji kategorią „ambiwalencji” można powiedzieć, że im książka jest droższa, tym lepiej, przy czym jest to ten drugi aspekt ceny, jaka może wiązać się z książką nawet wielokrotnie chudszą, a jakże cenną duchowo. Oby więc ta książka była dla zainteresowanych poruszonym w niej tematem – drogą. Skorzysta z tego wydawca, autor i czytelnik, chociaż każdy być może w innym aspekcie tego słowa.
Ciekawe, że w języku czeskim termin „drogi” to (z niem. die Drogen) - narkotyki, a więc środki oszałamiające. Być może dla kogoś ten tekst będzie taką „czeską drogą” do autorytetu - substancją odurzającą, dla jeszcze kogoś leczniczą, terapeutyczną czy wstrząsową. Tego nigdy nie wiemy, dopóki nie zostanie to ujawnione wprost lub pośrednio w kontr-tekście czy czyjejś inter-tekstualizacji niniejszej problematyki. Ktoś może być uzależniony od autora i jego wywodów, a więc i w tym sensie jego książka może być dla niego jak narkotyk, bez którego nie da się uczestniczyć w miejscu, będącym przejawem trosk arystokracji ducha czy też by doświadczyć - przez „mysłową” (termin B. Trentowskiego) inhalację treści” - inicjacji w kulturę wysoką.
Jest to niewątpliwie rozprawa niezwykle osobista, przesiąknięta doznaniami, refleksją, które - choć odnoszone są głównie do różnych środowisk akademickich - mogą być odczytywane także bardzo osobiście przez weryfikujących swój stosunek do m.in. naukowych, oświatowych, społecznych, kulturowych czy profesjonalnych autorytetów jej czytelnicy. Jak pisze o tym Witkowski, kiedy po reportażu telewizyjnym o Tadeuszu Konwickim zastanawiał się nad własnym stosunkiem do autorytetu skojarzył sobie: (…), że zapewne dostatecznie już świadom pułapek i mielizn związanych z afirmacją autorytetu, piszę już drugą książkę poświęconą przeglądowi stanowisk i dyskursów wokół autorytetu (w kulturze symbolicznej i praktyce społecznej), zapewne nieprzypadkowo. Być może chodzi o to, aby się do tej kategorii i wartości z nią związanych przekonać i w sobie je ugruntować, na przekór głupim krytykom i jeszcze głupszym afirmacjom, a przynajmniej przeszukując humanistykę, przyjrzeć się ich obronie i sposobom, na które to się robi, aby się przekonać, czy jest to w ogóle możliwe”.(s. 64)
Nie mieliśmy jeszcze w naszej literaturze tak szerokiego, dwutomowego potraktowania kategorii autorytetu, a zarazem rodzi się refleksja, czy były konieczne w tym tekście odniesienia do rzeczywistości akademickiej, której wszyscy jesteśmy w większym czy mniejszym zakresie współkreatorami. Osobiście wolę analizę przypadków, tzw. case study, niż wtapianie między wierszami osądów, które mogą być bardzo różnie odczytywane, także z włączaniem w ich treść samego autora. Traci na tym wartość symboliczna tekstu, duchowa, uniwersalna, która powinna być ponadczasową i ponadinstytucjonalną. Czy jednak można w humanistyce czy w naukach społecznych, a szczególnie tych dyscyplinach wiedzy, które mają być operatem kulturowym, pisać książki beznamiętnie, bezosobowo, wyłączając z tego procesu subiektywizm? Zawsze jest jakiś powód podjęcia prze naukowca określonego tematu, sformułowania przez niego problemu badawczego i dążenia w jak najlepszy sposób do jego rozwiązania.
Nie zakładam u badaczy ani złych intencji, ani ukrytych, a niegodnych zamiarów, bo wówczas sami wykluczaliby siebie ze społeczności uczonych. Nikt z nas nie jest robotem, maszyną (por. Julien Offray de La Mettrie), by dzięki zaprogramowanym w niej milionom słów, idiomów, tekstów, która po naciśnięciu guzika, „wydrukowałaby” nam rozprawę na zamówiony temat. Wiem, że niektórzy tak postępują, jak quasi roboty, zlecając napisanie rozprawy firmom, które tworzą też bezduszne, pozbawione sumienia i wartości podmioty rynku, służąc swoim zyskom, a zarazem degradując kulturę i naukę do poziomu skompilowanego tekścidła.
Otóż książka L. Witkowskiego musi zmierzyć się z tym, co nam wszystkim, a więc i samemu sobie, ów autor wytyka: bylejakość życia (świata) akademickiego w polskiej humanistyce i brak jego spójności, dezintegrację wspólnoty uczących się i uczących, badaczy i uczonych, nauczycieli i studentów, niezdolność do funkcjonowania szkolnictwa wyższego (…) w trybie zasady poszukiwania wartościowej wiedzy przez kontakt z mądrzejszymi od siebie, a przynajmniej z tymi, którzy osiągnęli jakieś pułapy wielkości, znaczenia, głębi, wybitności , aż po znamię geniuszu i wirtuozerii ducha ludzkiego. (s. 22) Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego pokazało, że „król jest nagi” odzierając go z resztek szat wielkości, skoro pogorszyło standardy kształcenia, wmawiając środowisku, że dzięki Krajowym Ramom Kwalifikacyjnym uzyskamy wyższą jego jakość, podobnie jak obniżając radykalnie poziom wymogów w zakresie minimum kadrowego (tak na poziomie kształcenia zawodowego, jak i uprawnień jednostek akademickich do przeprowadzania procedur awansowych).
Każdy autor musi mieć świadomość tego, że jego tekst może być odczytywany na różne sposoby i niekoniecznie w odniesieniu do tych instytucji, które on być może miał na uwadze. Spłycenie misji uniwersytetu wynika bowiem nie tylko z tego, o czym pisze L. Witkowski we wstępie do swojej rozprawy, a co wiąże się z upadkiem kultury akademickiej, sankcjonującej różne typy patologii władzy, układów, pozorów i jałowości poznawczej, ale także z tym, jak dalece ci, którzy tej misji powinni służyć, zaprzeczają jej własną (nie-)obecnością w jego strukturze ontologicznej, epistemologicznej i aksjologicznej.
To, na co usiłuje zwrócić nam uwagę, nie dotyczy tylko uniwersytetów, ale także politechnik, akademii, wyższych szkół zawodowych – tak państwowych, jak i prywatnych. Może warto odnieść tezy tego autora do tych ostatnich, a instytucjonalnych (przedsiębiorczych) form szkolnictwa wyższego, które zatrudniają profesorów nie po to, by służyć nauce i jej misji, ale pod pozorem akademickości, wykorzystywać ich do realizowania celów biznesowych, instrumentalnych, nie mających nic wspólnego z szacunkiem dla autorytetów nauki.
Wielu profesorów uniwersyteckich dało się nabrać na współtworzenie misji z tymi, którym nie po drodze były ich cele. Tak więc ma rację L. Witkowski, że autorytet traktowany jako mechanizm do realizacji ukrytych, a niezgodnych z jego misją i wartościami celów, jest (…) zawsze obosieczny, dwuznaczny, mający oblicze janusowe, wyznaczający każdemu śmiałkowi zadanie sprostania pułapce Scylli i Charybdy, wpisanej w los klasycznej odysei. A także towarzyszącej w codzienności oddziaływań, gdzie skłonność do fascynacji, uwodzicielski dar lub siła perswazji czyhają tak samo perfidnie na ofiarę jak groźna skała odrzucenia czy pozorowanej, jałowej aprobaty bądź powielenia. (s. 19)
Tak więc o wielu założycielach wyższych szkół prywatnych można słowami z rozprawy tego autora powiedzieć, że zatrudniając autorytety w swoich - z ukrytego założenia - instytucjach quasi akademickich, przedsiębiorstwach czynią niektórych bezbronnymi wobec manipulacji, usiłując czynić niektórych zakładnikami rozmaitych układów ludzi niegodnych dziedzictwa, które otrzymują w spadku niemal automatycznie, jako jego depozytariusze, gdy osiągają uprawnienia do kształcenia akademickiego bez troski o jego osadzenie w tym dziedzictwie.
Rytualizacja pozoru, tworzenie rad wydziałów czy senatów, które są jedynie i ostentacyjnie konstruowaną przez wielu założycieli szkół wyższych (nawet jeśli mają stopnie naukowe) dekoracją, formą bez realnego wpływu na współzarządzanie szkołą, a upełnomocniającą zadowolonych z siebie narcyzów, duchowych zombi czy pysznych administratorów przedsiębiorstwem jako strukturą wyłudzania środków na cele sprzeczne z akademicką misją. Obnoszący się z kapitałem ekonomicznym wpisanym w ich własność, cynicznie i obłudnie wdrażającym biurokratyczne wzorce dokumentowania tego, czego w istocie nie ma, ale co jawi się jako zgodne z oczekiwaniami kontrolerów (jeśli w ogóle się pojawiają), by uzyskać kolejne, formalne i administracyjne poparcie do przedłużania własnej działalności stworzonymi na papierze procedurami. Logika władcza prywatnego panowania „Ubu króla”, często jest podtrzymywana przez jej godne tłumy sprzymierzeńców, grających naprzemienne role katów i ofiar, poddających się falowaniu doraźnych nastawień i zapotrzebowań rynkowych, układowych. Wręcz sytuacyjnych krótkiej perspektywy i płytkiego odniesienia. (s. 24)
Czyż nie można spojrzeć na część sektora edukacyjnego – korzystając z języka L. Witkowskiego – jako zawłaszczanego przez „dzierżycieli” wyższych szkół prywatnych, powstających w nich katedr czy instytutów jako jedynie rytualizujących swoje pozycje, psujących zarazem własnym nieuctwem, niekompetencją, antyakademickością dostęp do wartości i praktyk przez osoby, (...)które nie dorastają własnym wysiłkiem i zaangażowaniem do roli, a tym bardziej do rangi powierników tego dziedzictwa, tradycji i zadania związanego z ich pogłębionym włączaniem w dorobek kolejnych pokoleń. Stąd powierzenie takim uzurpatorskim spadkobiercom danego obszaru kulturowego powoduje, że stają się szkodnikami, wypaczającymi sens i wartość tego, co powinni doń wnieść zatrudnieni w nim nauczyciele akademiccy, a nie wnoszą. (s. 27)
Książka „Historie autorytetu wobec kultury i edukacji” może mieć różne odczytania, co zaledwie naszkicowałem, bo doskonale wiem, że Autorowi wcale na tym nie zależało. Kiedy oddzielimy z niej wątki biograficzne - być może ważne dla samego autora, ze względu na jego własne doświadczenia akademickie (a tych przecież nie opisuje w tym miejscu, więc nie są one ani znane, ani też nie mogą być relewantne dla czytelników) - to dotrzemy do czegoś znacznie, ale to znacznie ważniejszego, co rezygnując z myślenia o barbarzyństwie duchowym niektórych osób ubranych nawet w togi akademickie i posiadających stopnie naukowe, (…)których słabości, a nawet nędzy i nihilizmu nikt już zwykle nie bierze pod uwagę (s. 29) pozwoli na dociekanie istoty fundamentalnej dla humanistyki kwestii, jak rozumieć autorytet.
Sam Autor pisze we wprowadzeniu, aby dało się fenomen autorytetu (…) widzieć na serio jako istotny punkt odniesienia w wysiłkach zakorzenienia się w kulturze symbolicznej, stanowiącej nasze wielkie dziedzictwo myślowe, które ciągle bardziej zobowiązuje niż już obowiązuje i bardziej tworzy szansę na rozwój duchowy niż je włącza w typowe procesy i praktyki socjalizacyjne i edukację. (s. 30) Można i warto stawiać pytania o różne formy i rodzaje zdrady, w jakich gubi się sens zaangażowań i odpowiedzialności autorytetów naukowych, autorytetów władzy, autorytetów personalnych i instytucjonalnych, tak formalnych, jak i nieformalnych.
Od pierwszej do ostatnie strony tej rozprawy widać, choć autor sam także o tym pisze wprost, jest ona (…) przejawem buntu, jakkolwiek by był on pesymistyczny, a tym bardziej poddany samokrytycznej autorefleksji i sprzężony z wysiłkiem samokształceniowym: buntu, który odkrywa w świecie autorytetów akademickich mnóstwo artefaktów (…). Ciekawe, kto w tej grze dogoni króliczka? Gorąco zachęcam do lektury, bo wbrew niniejszym, jakże zresztą zawężonym i być może nawet niepotrzebnym sugestiom warto - w świetle znakomicie wydobytych przez tego autora zupełnie nowych dla kolejnych pokoleń naukowców treści z dzieł współczesnej kultury - dostrzec, w co uwikłane były, są i nadal będą autorytety w obliczu wymuszania na nich - od ministra w dół i wzwyż – kapitulacji.