Współczesna pedagogika filozoficzna w naszym kraju wciąż jeszcze nie korzysta z dzieł i myśli wybitnej filozof polskiego pochodzenia Jeanne Hersch, której 100-lecie urodzin obchodzono w tym roku w Szwajcarii. Urodziła się w 1910 r. w Genewie w rodzinie polsko-żydowskich emigrantów. Wraz z rodzicami, którzy zamierzali studiować właśnie w Szwajcarii, opuściła swój kraj w 1904 r., ale nigdy nie rozstała się z językiem ojczystym i kulturą narodową. Na obczyźnie zatem spędziła ponad 80 lat swojego życia.
Studiowała najpierw literaturoznawstwo, a następnie filozofię w Heidelbergu u wybitnego przedstawiciela niemieckiego egzystencjalizmu – Karla Jaspersa. Temu też nurtowi pozostała wierna w swojej pracy naukowej, wpisując się w krąg nie tylko uczniów swojego Mistrza, ale i wybitnych kontynuatorów Jego myśli. Pracowała na Uniwersytecie w Genewie i tworzyła rozprawy filozoficzne, których ideą przewodnią były prawa człowieka i tolerancja. Studiowała filozofię w Heidelbergu u boku swojego Mistrza - Karla Jaspersa, z którym później zaprzyjaźniła się, tłumacząc jego rozprawy na język francuski.
Już jako wybitny naukowiec poświęciła temu egzystencjaliście swoją książkę. W 1956 r. uzyskała stanowisko profesora filozofii systematycznej na Uniwersytecie w Genewie. W udzielonym Adamowi Szostkiewiczowi wywiadzie dla „Tygodnika Powszechnego” (1992 nr 13) przekazała swój sposób myślenia filozofią. Jak stwierdziła: Otóż ja, przez Jaspersa, odkryłam, że dla mnie samej jest rzeczą oczywistą, że kiedy coś myślę w dziedzinie filozofii, wówczas to, co myślę, mnie zmienia. Zmienia mój sposób istnienia, mój rodzaj wierności, mój sposób zaangażowania, sposób kontaktowania się ze światem, z ludźmi, ze wszystkim. A więc, że w filozofii nie ma wiedzy czysto teoretycznej, niezależnej od tego, czym się jest, ale że to, co myślimy, nas zmienia; że poprzez myślenie filozoficzne stajemy się, że stajemy się kimś innym.
To dzięki Jaspersowi, a szczególnie jego rozprawie Die Schuldfrage (Pytanie o winę) stała się osobą niezwykle zaangażowaną ze swoim filozofowaniem w podejmowanie prób czynienia tego świata lepszym, bardziej ludzkim. Jej filozofia miała charakter polityczny, a zarazem stanowiła swoistego rodzaju apel do sumień naukowców, by posługiwali się w swojej misji, w swoim tworzeniu rachunkiem sumienia, żeby ukazać wszystko, co nieautentyczne w ich sposobie uprawiania nauki, w ich religijności czy pracy dydaktycznej. Jak mówiła we wspomnianym wywiadzie: Nasza działalność jest wtedy nieautentyczna, kiedy nie angażujemy się w poszukiwanie prawdy w sposób bezwarunkowy.
Przez dwa i pół roku kierowała w siedzibie UNESCO w Paryżu - Zakładem Filozofii, reprezentując zarazem w Radzie Wykonawczej rząd szwajcarski. Na Wydziale Teologicznym Uniwersytetu w Bazylei uzyskała tytuł doktora honoris causa. Jej twórczość filozoficzna została nagrodzona przez Foundation pour les Droits de l’homme. Uzyskała za swoje publikacje nagrody Montaigne i Karla-Jaspersa. Przetłumaczyła też na język francuski dwa dzieła - zaprzyjaźnionego z nią Czesława Miłosza – „Dolinę Issy” i „Zdobycie władzy”. Po jej śmierci w 2000 r. laureat Nagrody Nobla poświęcił Jeanne Hersch wzruszający poemat pod tytułem:
Czego nauczyłem się od Jeanne Hersch.
1. Że rozum jest wielkim boskim darem i że należy wierzyć w jego zdolność
poznawania świata.
2. Że mylili się ci, którzy podrywali zaufanie do rozumu, wyliczając, od czego jest
zależny: od walki klas, od libido, od woli mocy.
3. Że powinniśmy być świadomi naszego zamknięcia w kręgu własnych doznań, nie
po to jednak, żeby sprowadzać rzeczywistość do snów i majaków naszego umysłu.
4. Że prawdomówność jest dowodem miłości, a po kłamstwie poznaje się niewolę.
5. Że właściwą postawą wobec istnienia jest szacunek, należy więc unikać
towarzystwa osób, które poniżają istnienie swoim sarkazmem i pochwalają nicość.
6. Że choćby nas oskarżano o arogancję, w życiu umysłowym obowiązuje zasada
ścisłej hierarchii.
7. Że nałogiem intelektualistów dwudziestego wieku było "baratin", czyli
nieodpowiedzialne paplanie.
8. Że w hierarchii ludzkich czynności sztuka stoi wyżej niż filozofia, ale zła filozofia może zepsuć sztukę.
9. Że istnieje prawda obiektywna, czyli z dwóch różnych sprzecznych twierdzeń
jedno jest prawdziwe, drugie fałszywe, z wyjątkiem określonych wypadków, kiedy
utrzymanie sprzeczności jest uprawnione.
10. Że niezależnie od losu wyznań religijnych powinniśmy zachować "wiarę filozoficzną", czyli wiarę w transcendencję, jako istotną cechę naszego
człowieczeństwa.
11. Że czas wyłącza i skazuje na zapomnienie tylko te dzieła naszych rąk i umysłu,
które okażą się nieprzydatne we wznoszeniu, stulecie za stuleciem, wielkiego
gmachu cywilizacji.
12. Że we własnym życiu nie wolno poddawać się rozpaczy z powodu naszych
błędów i grzechów, ponieważ przeszłość nie jest zamknięta i otrzymuje sens nadany
jej przez nasze późniejsze czyny.
Jeanne Hersch poznałem osobiście w Niemczech dzięki wspólnemu przyjacielowi, historykowi wychowania i założycielowi Niemieckiego Towarzystwa Korczakowskiego – profesorowi Uniwersytetu w Giessen Erichowi Dauzenrothowi. Akurat odbywałem w jego uczelni swój kolejny, tygodniowy staż naukowy. Jeanne Hersch przyjechała do Dauzenrotha w dn. 20 stycznia 1993 r., by wygłosić wykład na Uniwersytecie w Giessen poświęcony monumentalnemu, bo liczącemu prawie 560 stron dziełu pod tytułem: Das Recht ein Mensch zu sein (Prawo bycia człowiekiem), jakie wydała w UNESCO w kwietniu 1968 r., a którego przekład na język niemiecki ukazał się dopiero w 1990 r. Nie jest to jednak ani rozprawa naukowa, ani też podręcznik do etyki czy doktryn polityczno-prawnych, ale zbiór myśli, idei czy ideałów na temat praw człowieka wyrażanych w różnego rodzaju kodeksach, dokumentach, przysłowiach, jak i przez najwybitniejsze postaci lub przedstawicieli określonych społeczności z całego świata.
Całość poprzedza myśl Mariano Moreno: (8.12.1810): Każdy despota potrafi zmienić swoich niewolników, by śpiewali hymny wolności. W czasie wspomnianego wykładu opowiadała o tym, jak pracowała nad tą książką, jak wykorzystała swoje kontakty z członkami różnych komisji UNESCO, by za ich pośrednictwem pozyskać najbardziej znaczące w ich kraju i kulturze teksty, które dotyczyły praw człowieka i były wydane do 1948 r. Pragnęła w ten sposób stworzyć kulturową przestrzeń dla uniwersalnej wykładni wolności istoty ludzkiej. Otrzymała z wszystkich kontynentów tysiące listów, które czytała, selekcjonowała, klasyfikowała, by te jej zdaniem najważniejsze włączyć do tworzonego tomu. To dzięki tej pracy uświadomiła sobie, ile musiałoby być spełnionych warunków, żeby na świecie szanowane były prawa każdego człowieka, żeby ludzie byli traktowani po ludzku.
W ten sposób – jak mówiła – powstał jeden z najważniejszych w świecie podręczników pedagogicznych, bowiem dzięki jego zawartości można zrozumieć, na czym polega bycie obywatelem, ofiarą, czym jest solidarność, a czym przemoc, czym jest wolność, a czym dążenie do prawdy, jakie są granice władzy a w czym wyraża się nasza wiara itp. Dowolnie wybrany fragment tej książki można wykorzystać do rozmowy, dyskusji, zastanowić się nad jego przesłaniem (np. afrykańskie przysłowie, że „ręki nie da się umyć bez drugiej ręki”. ).
Ten tom otwiera litewska pieśń ludowa „Wilki”, by przeprowadzając nas przez wszystkie kultury świata uświadomić nam na jego końcu, jak długą drogę pokonała ludzkość w toku swoich dziejów, by przejść od stanu zwierzęcego do humanum wyrażonego w jednym z fragmentów dzieła F. Kafki. Ktoś, kto jej przysłał te teksty chciał pokazać, że w tym właśnie tkwi prawda o człowieku, o istocie, która ma zawsze wolność wyboru, może zadecydować, czy chce działać dla Dobra, czy na rzecz Zła. Nikt nie ma prawa nam dyktować, co człowiek powinien czynić. Jak pisał Kafka: Nikt nam nie buduje dróg, po których mamy chodzić. Musimy je budować sobie sami. Władza jest przeciwieństwem wolności, ale by wolność mogła zaistnieć, sama musi odwołać się do władzy. Ilu ludzi – pytała Hersch – staje się tyranami, bo sądzą, że posiedli ostateczną prawdę.
Ten wątek poruszyła też w wywiadzie dla TP, przypominając, że (…) istota ludzka nie jest czystym duchem, że istota ludzka jest też zwierzęciem. I że trzeba to zwierzę też brać pod uwagę. (…) Nie chodzi o to, żeby komuś zawierzyć: iksowi, igrekowi, papieżowi, królowi, czy komuś tam jeszcze. Chodzi o to, żebym ja wiedział: co ja robię, co ty robisz, co ja chcę, żebyś ty robił i co ty chcesz, żebym ja robił. I tyle. I nie trzeba chcieć się wznosić ponad historię . To niemożliwe. Trzeba zaakceptować to, że jest się istotą ludzką, w historii. Wewnątrz historii. Ze wszystkimi jej możliwościami i ze wszystkimi jej zagrożeniami. (…) bardzo trudno przychodzi nam zaakceptować kondycję ludzką. Zaakceptować to, że mamy ciało i to, że zarazem mamy i duszę. I to, że te dwie rzeczy nie dają się łatwo pogodzić. I to, że trzeba sprawić, żeby się ze sobą godziły. Nie trzeba wymagać od duszy rzeczy, które niszczą ciało i nie trzeba wymagać od ciała rzeczy, które niszczą duszę.
Po wykładzie mieliśmy jeszcze trochę czasu na wspólny obiad, rozmowę i wymianę myśli. Urzekający był jej spokój, niezwykła równowaga duchowa, serdeczność i radość życia. Uczestniczący w tym spotkaniu także Volker Edlinger z Wiednia, założyciel Austriackiego Towarzystwa Korczakowskiego przywołał inny wykład, jaki Jeanne Hersch wygłosiła rok wcześniej w tym kraju, a poświęcony wychowaniu. Jego opublikowany fragment w wydawanym przez Ericha Dauzenrotha „Biuletynie Korczakowskim” przytaczam we własnym przekładzie poniżej:
Spojrzenie na wychowanie
Dzisiaj coraz częściej mówi się o wychowaniu. Wychowujemy jednak zawsze. Dzieci uczęszczają do szkół znacznie dłużej, niż dawniej, wydaje się na tę instytucję coraz więcej pieniędzy. Rzeczywiście, można nawet uwierzyć, że wychowanie staje się dla społeczeństwa pierwszoplanowym zadaniem. Z drugiej jednak strony pojawia się pytanie, a po co tak naprawdę kogoś wychowywać? Coraz częściej dostrzegamy, że dla wielu osób wychowanie wydaje się czymś zupełnie zbytecznym. Osoby przychodzą przecież na świat jako jednostki ludzkie, jako cywilizowani obywatele. U nas, w Szwajcarii, chętnie się sądzi, że ludzie rodzą się demokratami. To zaś, co wydarza się każdej osobie, nie wymaga przecież wcale wychowania...
Sądzę, że ten rodzaj optymizmu jest dzisiaj bardzo odległy od realizmu Starego Doktora, od tego doświadczonego wychowawcy, jakim był Janusz Korczak. Pedagogika polega na tym, że towarzyszymy ludziom w ich ukierunkowanej na przyszłość pracy nad sobą. Bycie z człowiekiem, oto istota całej rzeczy! Nauczyciel jest dla dzieci jedynie pomocnikiem, ich kompanem. Korczak towarzyszył swoim wychowankom aż do śmierci. Bycie razem z kimś, towarzyszenie mu w jego drodze życiowej – oto istota wychowania!
Czy jednak dzisiaj nie myślimy często o tym, że już ludzie nie potrzebują wychowania, że nie jest wcale tak łatwo ich wychować, że oni nie potrzebują niczyjej w tym pomocy? Nie znam innej, tak wspaniałomyślnej postaci wychowawcy, jaką był Janusz Korczak. Obojętność w tej sprawie była mu całkowicie obca. Dlaczego zatem idąc na śmierć do komory gazowej trzymał za rękę małe dziecko? Nie po to przecież, by stać się męczennikiem, nie po to też, by pokazać, jak mały jest ten człowiek, ale po prostu, by dzieci się mniej bały. Mniej lęku – gdyż miały obok siebie Starego Doktora – a to był wystarczający powód wychowującego bycia z nimi.
(źródła: http://www.poema.art.pl/site/itm_83571_czego_nauczylem_sie_od_jeanne_hersch.html
J. Hersch, Wykład o wychowaniu, Wiedeń, styczeń 1992 za: „Korczak – Bulletin” 1996 nr 2, s. 20)
(fot.1 J. Hersch i E. Dauzenroth, z tyłu B. Śliwerski; rys. Piotr Olszówka)