Nie zapominamy o dorobku Mistrzów wielu pokoleń, o ich wkładzie w rozwój nauki, gdyż bez ich wcześniejszych rozpraw, nawet tych pisanych i wydawanych w dobie cenzury i bolszewickiego reżimu, nie bylibyśmy przygotowani do konfrontacji z pluralizmem teorii wychowania i kształcenia, który dla współczesnych jest już czymś oczywistym, naturalnym, chociaż wcale niełatwym do zdiagnozowania ich zróżnicowania, zmapowania a tym samym i właściwej ich recepcji.
W moim przekonaniu B. Suchodolski był tragiczną postacią wśród wielkich pedagogów swojej doby, skoro w ciągu bogatego w twórczość pedagogiczną życia zaprzeczał swoim ideowym wyborom. Kreował w jednym okresie teorie i systemy wartości, od których się w następnym odżegnywał. Wprawdzie rozwój nauki może prowadzić do unieważnienia teorii czy modeli minionych epok, to jednak w prowadzeniu badań nad ich ewolucją i upowszechnianiem trzeba kierować się prawdą.
Nie mnie osądzać ludzkie postawy czasu pogardy dla prawdziwej humanistyki i jej twórców, chociaż zdaję sobie sprawę z tego, że są wśród nas tacy, którzy służyli ówczesnemu reżimowi, a ośmielają się wykluczać część dorobku tego humanisty z nauki, z sobie tylko wiadomych powodów. Czy tego ktoś chce, czy nie, to jednak warto sięgać do także ocenzurowanych rozpraw naukowców minionego na szczęście ustroju, chociaż być może nigdy nie dowiemy się, które treści i dlaczego były z nich usuwane przez odpowiednie służby.
Warto też pamiętać o cyklu interdyscyplinarnych sesji naukowych Komitetu Badań i Prognoz „Polska 2000” PAN w Jabłonnie, którym kierował Bogdan Suchodolski, bo tam spotykali się humaniści, ale i badacze nauk technicznych, społecznych czy matematyczno-przyrodniczych. Ich wystąpienia poprzedzane referatami Bogdana Suchodolskiego przygotowywały także w jakiejś mierze późniejszy przełom społeczno-kulturowy i polityczny, bowiem rozważano kluczowe dla pedagogiki teoretycznej i praktycznej kwestie systemu wartości, powody aksjologicznej zapaści w edukacji, ale dyskutowano o mechanizmach sprawowania władzy, także oświatowej czy akademickiej jako źródeł różnego rodzaju patologii społecznych czy dysfunkcji publicznych instytucji oświatowych.
Jeszcze nie wszyscy są przekonani, że ten stan pęknięcia, radykalnego odcięcia się polskiej humanistyki od monistycznej, zdegenerowanej ideologicznie pedagogiki socjalistycznej stanie się trwałym osiągnięciem nadchodzących czasów transformacji społeczno-politycznej. Polska pedagogika stała się wraz z przełomem ustrojowym początku lat 90. XX w. nauką zorientowaną na wartości pluralizmu i demokracji, na społeczeństwo otwarte, na różnice, wielość i obcość, na poszanowanie indywidualnej wolności i uspołecznienie.
Był to czas schyłku życia i pracy twórczej Bogdana Suchodolskiego, z którego rozpraw naukowych uczyło się co najmniej kilka pokoleń. Interesuje mnie tu to, co jest w dorobku naukowym tego humanisty ponadczasowe, co stanowi uniwersalny wkład w metodologię badań porównawczych. Mam bowiem świadomość trudów i dramatycznych zapewne wyborów osobistych w okresie PRL nie tylko tego naukowca, reprezentującego przecież dyscyplinę najsilniej poddawaną przez ówczesne władze represji, cenzurze i zobowiązującą wielu do działań być może także sprzecznych z ich światopoglądem, własnym sumieniem czy kulturą osobistą.
Wydana przez uczelnię "Humanitas" w Sosnowcu rozprawa pod wspólną redakcją z prof. Czesławem Kupisiewiczem jest kolejnym wkładem części akademickiej społeczności w to, co prof. Teresa Hejnicka-Bezwińska określiła we wstępie do własnego artykułu, a mianowicie:
(...) jest stosowną okazją, aby nie tylko oddać należną cześć, złożyć hołd osobie i dziełu, ale uruchomić namysł nad lepszym opisaniem, wyjaśnieniem i zinterpretowaniem tego, co również dzisiaj wydaje się ważne i warte debaty. (...)pytanie o miejsce Suchodolskiego w sporach o pedagogikę, które toczone były w XX wieku, pozwoli odkryć i ujawnić problemy, antynomie, dylematy i kontrowersje, z którymi musiał zmierzyć się nie tylko Profesor Bogdan Suchodolski, ale wielu polskich intelektualistów, którzy chcieli pozostać wierni ideom i ideałom humanizmu, zaangażowanym w przywrócenie i zachowanie ciągłości kulturowej między Polską a Europą, w tym również w przetrwanie pedagogiki jako dyscypliny naukowej, wpisanej w polską tradycję akademicką budowania nauk humanistycznych.
Chciałabym, odczytując pedagogiczne credo jednego uczonego, spróbować odnaleźć w biografii i dziełach tego wielkiego humanisty te uwarunkowania, które sprawiły, że pomimo bardzo niekorzystnych uwarunkowań politycznych, społecznych i ekonomicznych w obszarze kultury pojawiali się ludzie, którym udawało się przezwyciężać owe ograniczenia i zagrożenia."
Pani Profesor proponuje odczytanie pedagogicznego credo Bogdana Suchodolskiego w następujących fazach instytucjonalizacji i dyscyplinaryzacji pedagogiki polskiej:
1) W fazie awansu polskiej pedagogiki,
2) W fazie jej ekspansji,
3) W fazie kryzysu dominującego wcześniej modelu uprawiania pedagogiki polskiej.
Znakomitym przykładem tych procesów jest wypowiedź prof. Janusza Gajdy, dla którego twórczość Bogdana Suchodolskiego jest w szczególny sposób bliska, bowiem odegrała inspirującą rolę w jego (...) działalności dydaktyczno-wychowawczej i publikacyjnej, a zwłaszcza w humanistyczno-antropologicznym nurcie pedagogiki kultury, podręcznikach akademickich antropologii kulturowej i opracowaniach dot. problematyki aksjologicznej i wychowania przez sztukę .
Wybitny znawca pedagogiki kultury tak pisze o roli pedagogiki ideałów i pedagogiki życia w filozofii B. Suchodolskiego, które tylko pozornie są przeciwstawnymi sobie koncepcjami wychowania. Jak pisał Bogdan Suchodolski już w 1936 roku: Główną zasadą wychowania realistycznego jest kształtowanie człowieka w związku z realnymi zadaniami, które jako obywatel i zawodowiec będzie musiał podjąć i wykonywać w życiu. Wychowanie realistyczne nie wyzbywa się elementu twórczego i przyszłościowego, nie schodzi do poziomu oportunistycznego przystosowania się do wszelkiej rzeczywistości
A po przeszło półwieczu rozwijając tę myśl głosił: Istnieje rzeczywistość faktów, sukcesów, ujmowana w kategorie pragmatyczne i utylitarne, … w kategorie osiągnięć zamierzonych i planowanych. I jest rzeczywistość druga, rzeczywistość wartości, a nie faktów, rzeczywistość obowiązków, rzeczywistość powołania, rzeczywistość tego wszystkiego, co powinno być, a nie tylko tego, co jest; rzeczywistość wartości podejmowanych i bronionych przez ludzi.
Prof. UŁ Mirosława Zalewska-Pawlak wyróżniła w swojej analizie poglądów Bogdana Suchodolskiego na rolę sztuki w wychowaniu trzy konteksty teoretyczne: społeczny, antropologiczny i aksjologiczny. Determinowały one interpretację nadawanych sztuce znaczeń i są zgodne z kierunkiem ewolucji myśli pedagogicznej profesora Suchodolskiego, uwzględniającej przemiany cywilizacyjne w XX wieku.
Każdy z tych wymiarów stanowił pogłębienie naszej wiedzy o istocie kultury i wychowania estetycznego młodych pokoleń. Wyróżniła zatem w spuściźnie naukowej B. Suchodolskiego jego troskę o 1) „kulturę w ludziach” – sztukę we współbytowaniu społecznym, 2) "kulturę w ludziach” – sztukę w kształceniu osobowym i 3) ekspresję oraz wspólnotę jako wartości w procesach samourzeczywistniania jednostki, a zarazem rozwoju jej zdolności do uczestniczenia w coraz wyższych, złożonych formach wspólnoty stwarzanej przez sztukę.
Prof. APS Jan Łaszczyk odczytuje dzieła B. Suchodolskiego dla potrzeb kształcenia młodych pokoleń w ponowoczesnym świecie. Akcentuje w tej recepcji spojrzenie profesora na edukację, która (...) nie może zaniechać takich powinności jak kształtowanie u uczniów umiejętności odbierania świata, swojego ustosunkowania do zdarzeń społecznych i drugiego człowieka, formowanie harmonijnie rozwiniętej indywidualności i orientacji rozwojowej (...) współczesne kształcenie adaptacyjne przygotowuje ludzi jedynie do korzystania z osiągnięć cywilizacyjnych.
Zachodzi natomiast potrzeba, aby edukacja przyszła przygotowywała także do twórczego uczestnictwa w procesie rozwoju cywilizacji. Twórczość człowieka jest bowiem zasadniczym czynnikiem postępu, a postęp ten coraz silniej zależy od zwiększającej się liczby ludzi lepiej wykształconych intelektualnie i moralnie. .
Nie brakuje w tej debacie wątków typowych dla badań biograficznych i komparatystycznych. Oto prof. APS Andrzej Ciążela tak mówi o tym procesie poznawczym: Fakt, że jest postacią znaną nie oznacza jednak, że jest postacią zajmującą jakieś oczywiste i powszechnie akceptowane miejsce. Spojrzenie na opinie o jego twórczości wskazuje, że interpretacje jego dorobku raczej nie narzucają oczywistej wizji poglądów i postaci, najczęściej (chociaż nie zawsze słusznie) towarzyszącej wybitnym postaciom należącym do dziejów polskiej pedagogiki.
Jak sądzę, problemy związane z interpretacją jego postaci wiążą się przede wszystkim z ogromem dorobku i złożonością jego biografii. (...) Jego stosunek do polityki wiązał się więc przede wszystkim z przekonaniem, że spraw najważniejszych nie należy wystawiać na hazard politycznych rozgrywek. Troska ta prowadzi do, wywołującej najwięcej kontrowersji w jego ocenach, swoistej dlań asertywności w chwilach konfliktów politycznych i momentów narastania konfrontacji społecznych oraz podejmowania konstruktywnych działań w najmniej do tego - wydawało by się - odpowiednich momentach.
Prof. UŚl Andrzej Murzyn zwraca uwagę na słabo obecny we współczesnych odczytaniach dzieł B. Suchodolskiego zagadnienie pracy i jej miejsca w kontekście szeroko pojmowanej kultury. Skoro szybki postęp nauki – jak pisze dalej Suchodolski – czyni materiał nauczania zawsze nieaktualnym, chodzi o rozwijanie u ludzi takiej sprawności umysłu, która umożliwiałaby im dostrzeganie problemów i dysponowanie metodami ich studiowania.(...)
Dla Bogdana Suchodolskiego technika pełni nie tylko funkcję służebną, jest także techniką, która rzuca ludziom różne wyzwania ( na przykład loty kosmiczne), które człowiek przyjmuje, ponieważ leży to w jego naturze, ale także – a raczej przede wszystkim – w jego naturze leży nieustanne przekraczanie stanu bycia homo faber, które stanowi - wprawdzie konieczne – ale jednak tylko uzupełnienie jego duchowości.
Prof. UZ Mirosław Kowalski wskazuje na omawiane przez B. Suchodolskiego problemy modernistycznego świata, dla rozwiązania których nie sformułował on gotowych odpowiedzi. Są to takie chociażby kwestie, jak: Dlaczego mielibyśmy wybierać między dobrem jednostki a cywilizacji? Co zostanie uznane za problem wychowawczy, który z problemów okaże się ważniejszy? Dlaczego tradycja nie umie odpowiedzieć na problemy przyszłości? Skoro dla B. Suchodolskiego postęp jest naturalnym procesem, który zmienia rzeczywistość, to pojawia się pytanie, czy postęp jest możliwy dla wszystkich dziedzin życia np. czy sztuką także rządzi postęp? Czy okresy rozwojowe sztuki, kultury są ewolucją czy postępem? Jak pisze zielonogórski pedagog o Suchodolskim: Z jednej strony, nie chce on przekreślić w całości tradycji akademickich, jednak, z drugiej strony, postuluje taką reformę uniwersytetu, w której najważniejsze są oczekiwania przemysłu. Jest to sprawa sporna, czy pogodzenie antycznego ideału akademickiego z wymaganiami nowożytnej industrializacji w ogólne jest możliwe? Nie jest jasne, czy kompromis, zaproponowany przez B. Suchodolskiego, nie narusza tradycyjnej autonomii wartości wiedzy?
Dziękuję JM Rektorowi Wyższej Szkoły "Humanitas" oraz współpracownikom naukowym, wydawniczym i administracyjnym za współorganizację Jubileuszowej Sesji mimo niesprzyjających okoliczności z różnych stron i powodów. Wydanie tomu "O pedagogice Bogdana Suchodolskiego" przez Wydawnictwo Naukowe "Humanitas" potwierdza, że troska o rozwój nauk pedagogicznych w dobie odczuwanego przecież w środowiskach niepublicznych i publicznych szkół wyższych kryzysu ekonomicznego, znajduje "mimo wszystko" wielu sojuszników. Po raz kolejny zwyciężyła teza, którą sparafrazuję za Bogdanem Suchodolskim: Właśnie dlatego, że CZŁOWIEK JEST TAK WIELKI, nie są dlań przeszkodą LUDZIE MALI.