19 maja 2018

Człowieczeństwo i kultura w czasach przemian cywilizacyjnych.












W dniach 15-16 maja 2018 r. odbyła się na Wydziale Nauk Historycznych i Społecznych Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie wyjątkowej wagi konferencja naukowa pogłębiona o wykłady mistrzowskie ( (Social Thought Master Courses) w ramach kolejnej edycji debat z udziałem wybitnej socjolog Margaret S. Archer pod wspólnym tytułem: "Człowieczeństwo i kultura w czasach przemian cywilizacyjnych". Pierwszej części obrad przewodniczył pedagog - prof. dr hab. Zenon Gajdzica.

Było to już czwarte spotkanie z autorką znakomitej monografii pt. "Człowieczeństwo. Problem sprawstwa" (Kraków 2013), profesor wykładającej na uniwersytetach w Hiszpanii, Norwegii, Szwajcarii, Wielkiej Brytanii i ... w Polsce, w UKSW w Warszawie. Warto odnotować przy tej okazji, że w ub. roku socjolog została uhonorowana najwyższą godnością akademicką - doktora honoris causa UKSW. (Poniżej jeden z uprzednich wykładów w UKSW)






Otwierający obrady prof. UKSW dr hab. Krzysztof Wielecki podkreślał, że człowiek, jego podmiotowość i kultura to fundamentalny przedmiot wszystkich nauk humanistycznych, ze społecznymi włącznie. Analiza i interpretacja tak zarysowanego zakresu refleksji ma długą tradycję, najpierw na gruncie filozofii, a potem także nauk szczegółowych. Warto i dzisiaj postawić pytanie o tę złożoną relację człowieczeństwa i kultury.

Celem konferencji było spojrzenie na powyższe kwestie z perspektywy realizmu krytycznego i morfogenetycznej „ramy wyjaśniającej”. Zadanie takie postawiliśmy sobie już rok wcześniej. Tym razem chcemy zawęzić przedmiot naszych dociekań. Szczególną uwagę pragniemy zwrócić na doprecyzowanie samego pojęcia podmiotowości i człowieczeństwa, ale szczególnie interesują nas trzy aspekty:
- pedagogiczny: systemu edukacji,
- ekonomiczny: przemian kapitalizmu,
- filozoficzno-socjologiczny: kultury w procesie przemian technologicznych.

Poszukiwano odpowiedzi na pytanie - Jakiego rodzaju szanse lub zagrożenia, wyzwania i napięcia możemy dostrzec lub przewidywać w tych trzech obszarach?

Wykład wprowadzający do debaty wygłosiła Margaret S. Archer wskazując w nim na dwa powody zajęcia także przez pedagogikę współczesną uwarunkowaniami rozwoju systemów edukacyjnych na świecie bez względu na to, czy są to systemy scentralizowane czy zdecentralizowane. Jak stwierdziła: "Wszystko co istnieje, powstaje przez ludzi, dla ludzi i z ludźmi.

Nasze działania jako sprawców zróżnicowanych zmian społecznych zawsze odbywają się kontekście kulturowym i struktur społecznych, w ramach którego wcielamy w życie określone cele i wartości, idee. Sprawca musi wiedzieć, co robi i do czego dąży, co chce osiągnąć swoimi działaniami."

Jak mówiła M.S. Archer: Za sprawą analitycznego dualizmu możemy oddzielić „strukturę” oraz „sprawstwo” i badać ich wzajemne oddziaływanie umożliwiając wyjaśnienie strukturyzowania i restrukturyzowania porządku społecznego. Jest to możliwe, bowiem „struktura” i „sprawstwo” są różnymi rodzajami emergentnych bytów, z odmiennymi własnościami i siłami, pomimo tego, że są one niezbędne dla wzajemnego formowania, podtrzymywania i rozwoju.

Po drugie, „struktura” i „sprawstwo” funkcjonują diachronicznie w różnych odcinkach czasu, ponieważ: struktura z konieczności jest uprzednia wobec działania czy działań, które prowadzą do jej przekształcenia i przepracowanie strukturalne z konieczności następuje po tych działaniach
.

Socjologiczna analiza Margaret S. Archer sprawstwa indywidualnego i zbiorowego nie jest przedmiotem recepcji we współczesnej pedagogice, a szkoda, bo jej metoda została wpisana w znakomicie uzasadniony schemat teoretyczny, który pozwala na odczytanie także fenomenu kształcenia i wychowania oraz jego uwarunkowań. Teoria M.S. Archer ma do spełnienia misyjną, normatywną, bo humanizacyjną (emancypacyjną) funkcję, jakże typową dla badań ogólnych, metateoretycznych w socjologii humanistycznej, z której mogą skorzystać badacze-empiryści i praktycy (politycy, pedagodzy społeczni, pracownicy socjalni) chcący zastosować jej model w środowiskach społecznych, instytucjonalnych, w strukturach systemowych jakiegoś państwa lub społeczeństwa.

Jak sama pisze we wspomnianej powyżej monografii: (…) struktura i sprawstwo wyłaniają się, oddziałują na siebie wzajemnie i przyczyniają się do wzajemnej redefinicji, odgrywają one bowiem kluczową rolę w wypracowywanym przez nas ujęciu znaczących zmian społecznych. (…) Pozwala nam to również uchwycić zmianę sprawstwa, która pojawia się w toku podwójnej morfogenezy, kiedy to same podmioty działania przekształcają siebie transformując społeczeństwo – lub starając się powstrzymać zachodzące w jego obrębie zmiany" (s. LIX)

Prowadząc badania komparatystyczne w ujęciu historyczno-problemowym możemy zastosować metodę M.S. Archer analitycznego rozdzielenia struktur i kultury, by dostrzec, jaki sposób doszło do zmiany struktur, instytucji, środowisk społecznych w wyniku działań sprawców jako nośników kultury. Powiązania między różnymi elementami, ogniwami struktur społecznych mają różny charakter. To, co jest niezwykle ważne w odczytaniu systemów edukacyjnych, to dostrzeżenie kilku co najmniej kluczowych prawidłowości dla zachodzących w nim zmian, jak np.

- w tych krajach, w których tylko państwo odpowiada za edukację mamy do czynienia z zamkniętym systemem szkolnym (autorytarnym, totalitarnym, etatystycznym). W takim ustroju nauczyciele są lojalnymi sługami władzy;

- odejście od centralizmu w szkolnictwie ma miejsce w tych społeczeństwach, w których opozycja wobec systemu jest włączona do procesu jego przekształceń. W zdecentralizowanym systemie edukacyjnym pojawiają się procesy chaosu, ale i problemy nierówności w dostępie do edukacji.

Zdaniem prof. M.S. Archer struktury systemów edukacyjnych przekładają się na relacje nauczycieli z uczniami, ich rodzicami i środowiskiem społecznym. Najbardziej niezadowoloną, ale zarazem postępową, proinnowacyjną grupą zawodową są - ze względu na wykształcenie i wysoki poziom refleksyjności procesów społecznych w państwie - nauczyciele. Należą oni do tej profesji, która poddawana jest z różnych stron manipulacjom politycznym.

W tej sesji konferencji referaty wygłaszali prof. Bogusław Śliwerski, prof. Marek S. Szczepański, prof. UŚl Marek Rembierz i prof. Wojciech Kojs.