Trzy nurty badań pedeutologicznych

 

(rys. Andrzej Dudziński - własność BŚ)

Polska pedagogika postrzega nauczycielską profesję jako fundamentalną w narodowej kulturze, ale także w przestrzeni publicznej. Piszę o tym od lat, ale politycy oświatowi wraz z pseudoekspertami czynią wszystko, by ten autorytet podważać. To, że obywatele (rodzice, uczniowie, działacze samorządowi, aktywiści NGO) krytykują nieliczny odsetek pseudonauczycieli w szkolnictwie publicznym czy prywatnym, nie znaczy, że jak "uderzy się w stół", to muszą odzywać się oburzeni tym nauczyciele sensu stricte, wartościowi i zaangażowani pedagodzy.  Tych jest znacznie więcej.

Po 1989 roku rozwinęły się trzy nurty naukowych badań nauczycielskiej profesji, które współtworzą pedeutologię jako subdyscyplinę w naukach pedagogicznych.  Badacze diagnozują i potwierdzają, że bycie nauczycielem jest dynamicznym zadaniem wykształconych profesjonalistów jako przewodników dzieci i młodzieży w procesie ich inkulturacji (indywidualnego i uspołecznionego rozwoju w toku wprowadzania ich w kulturę).

Pierwszy nurt badań ma charakter normatywny, modelowy, a dotyczy kulturowego i postulowanego statusu nauczyciela, wychowawcy, przede wszystkim w jego roli społeczno-zawodowej. Uczeni analizują jej znaczenie w kształceniu dzieci i młodzieży, ale i w samokształceniu, samorozwoju i samodoskonaleniu nauczycieli w szkolnictwie publicznym i niepublicznym. Określam go mianem nurtu badań normatywnych, bowiem pedeutolodzy koncentrują swoje zainteresowania poznawcze na kategorii autorytetu nauczycieli, ich prestiżu, statusu kulturowego i społeczno-ekonomicznego. 

Ten rodzaj badań już zanika, gdyż został  niejako wyczerpany przez filozofów, psychologów, socjologów i pedagogów. Ich rozprawy mają charakter postulatywny, idealizacyjny, w dużej mierze odwołujący się do etyki ogólnej i szczegółowej, a w tym także zajmujący się modelową osobowością, pożądanym profilem nauczycieli ze względu na stan ich dobrostanu, wpływu na podopiecznych itp.

Drugi nurt badań empirycznych dotyczy psychospołecznych, politycznych i ekonomicznych uwarunkowań pracy nauczyciela, w tym także w ujęciu komparatystycznym. Badacze odwołują się do wyników międzynarodowych badań w poszczególnych krajach, jak i studiów porównawczych. Po części właśnie ów pierwszy nurt badań weryfikowany jest pod kątem sprawdzalności, sensowności czy możliwości jego wdrożeń w danym okresie polityki oświatowej z uwzględnieniem niezależnych i zależnych od niej czynników. 

Trzeci zakres badań dotyczy pragmatyki zawodowej nauczycieli. Badacze analizują, komentują oraz postulują w świetle obowiązującego lub prognozowanych zmian prawa nauczycielskie powinności, standardy pracy, a także stanowione i permanentnie zmieniane dyrektywy nadzoru pedagogicznego. Prawo bowiem determinuje pełnienie także tej roli zawodowej w przestrzeni publicznej, ale i uniemożliwia implementację innowacji lub sprzyja wprowadzaniu do (przed)szkolnej edukacji alternatywnych rozwiązań programowych, organizacyjnych i/czy metodycznych w pracy z dziećmi i młodzieżą.

 Przypomnę w tym miejscu jedno z normatywnych, idealizacyjnych podejść do nauczycielskiej roli, którego autor - Mieczysław Baranowski, tak pisał w 1912 roku o tym, kim jest nauczyciel:

On jest jej duszą, on nadaje ton całej klasie, on wskazuje granice karności i uobyczajnienia, reguluje uwagę, śledzi postępy młodzieży, pochwala lub gani naukę i postępki dzieci, on kieruje rozwojem ich ducha, myślami, uczuciami i czynnościami, co wszystko razem składa się na ukształtowanie charakteru. Nauczyciel bez zamiłowania do zawodu byłby tylko lichym zarobnikiem, bez  cierpliwości tyranem, bez powagi komedyantem. Nauczyciel, który wpaja tylko wiedzę (…) jest jedynie rzemieślnikiem, nauczyciel, który kształci charakter – artystą. To jest jak z grą na fortepianie: (…) w odniesieniu do młodzieży zależy od tego, kto gra na strunach jej duszy i jak gra, czy umie w struny uderzyć raz z siłą, to znowu z subtelną delikatnością (Pedagogika do użytku seminaryów nauczycielskich i nauczycieli szkół ludowych, wyd. ósme, przygotował dr Franciszek Majchrowicz, Lwów: Nakładem Księgarni G. Seyfartha, 1912, s.141; 145; 146).

 (szerzej: B. Śliwerski. Po co pytać o autorytet nauczyciela? Ad Rem. Edukacja, № 1-2 (01-02) 2025, s. 3-8).