Kryzys narracji czy narratorów?

 

Wydany w tym roku przekład esejów filozofa Byung-Chul Hana (tłum. Rafał Pokrywka, Warszawa, 2024) zainteresuje nie tylko humanistów, ale zapewne także uczonych nauk społecznych, bowiem dotyczy zawłaszczania sztuki opowiadania przez narzędzia storytellingu. Tymi jednak posługują się konkretne osoby, stąd moje powątpiewanie w tytułowy przekaz.

Każdy esej tego autora czyta się z ogromną przyjemnością intelektualną, bowiem odnosząc się do rzeczywistości uruchamia głęboki namysł nad tym, czego doświadczamy, ale co nie zostało przez nas eksternalizowane. Byung-Chul Han przywraca znaczenia fenomenom, które zostały wyparte, zapomniane lub zastąpione bliskoznacznym terminem, dzięki czemu przestały już wywoływać moralnie zobowiązujące wrażenie.

Tom otwiera bowiem esej "Bez respektu" na temat coraz dotkliwiej odczuwanego braku okazywania szacunku wobec tych osób, które w istocie są nośnikami, żywym i trwałym świadectwem wartości społeczno-moralnych w społeczeństwie otwartym, pluralistycznym. Jak pisze ów filozof:

"Respekt oznacza dosłownie spoglądanie wstecz. Respekt to wzgląd. Obcując z innymi w szacunku, powstrzymujemy się od ciekawskiego zaglądania. Respekt zakłada spojrzenie z oddali, patos dystansu. (...) Społeczeństwo bez respektu, bez patosu dystansu zamienia się w społeczeństwo skandalu" (s.10).

Filozof dokonuje przesadnej generalizacji wyrażając ocenę upadku sfery publicznej i braku okazywania sobie przez ludzi wzajemnego szacunku. Nie jest tak przecież w całym społeczeństwie, tylko w jego różnych środowiskach, zbiorowościach czy grupach społecznych. Nie wszyscy bowiem ich członkowie faworyzują rzekomo pornograficzne "wystawienie intymności na widok i upublicznienie prywatności" (tamże). 

To poszukujący sensacji dziennikarze, reportażyści ale i - niestety - także przedstawiciele świata polityki, kultury, nauki i oświaty, patostreamerzy, by zaistnieć w przestrzeni publicznej lub odwrócić uwagę opinii publicznej od własnej marności, upubliczniają informacje, które mają dehumanizujący charakter. Naruszają czyjś autorytet, czyjeś osiągnięcia informacją, która nie ma z nimi żadnego związku, ale znakomicie sprzedaje się w różnych mediach, publikatorach. 

"Wspierana przez medium cyfrowe anonimowa komunikacja zagłusza respekt w każdym wymiarze. Jest współodpowiedzialna za rozkrzewiającą się kulturę niedyskrecji i lekceważenia. Medialny shitstorm jest również anonimowy. Na tym polega jego przemoc" (s.11).

Jeśli autor stwierdza, że "władza buduje stosunek asymetryczny i utwierdza związki hierarchiczne", to powinien jednak zaznaczyć, że tylko taka władza, której na tym zależy i która nie podlega kontroli publicznej. Nie każda bowiem władza nie jest dialogiczna.

W kolejnym eseju filozof pisze przecież o społeczeństwie oburzenia, które budzi się w obliczu wyjątkowych dlań wydarzeń. Nie mogę się jednak zgodzić z jego tezą, że "co nie jest informacją, to nie jest", bo nie zawsze to, co jest kreowane jako informacja, odpowiada temu, co jest.

Filozof formułuje przekorne sądy, jak np. ten, że "Żyjemy dzisiaj w szczególnej fazie historycznej, w której sama wolność wywołuje poczucie przymusu. Byłby to zatem koniec wolności. Znajdujemy się dziś więc w ślepej uliczce. Nie możemy ruszyć do przodu, nie możemy się cofnąć" (s.48).

Przypomina to myśl ks. prof. Józefa Tischnera o możliwości nieradzenia sobie przez niektóre osoby z darem wolności. Dostrzegam to w szkolnictwie wyższym, w uniwersytetach, w których członkowie niektórych jednostek czy organów wykorzystują autonomię do zniewolenia jednych lub ukrycia patologii. 

Lektura humanistyki nie zmienia rzeczywistości, ale wzmacnia poczucie sensu i trwania w świecie jej wartości przez tych, którzy są elitą społeczną, intelektualistami. Jak pisze autor esejów:

"Wraz z prawdą natychmiast ustanawia się fałsz. Jedna decyzja wprowadza zarazem to, co prawdziwe, jak i to, co fałszywe" (s.50).

Eseje Byung-Chul-Hana są sprzeciwem wobec cyfrowego świata, w którym narratorzy są -jego zdaniem - "mieszkańcami cyfrowego panoptykonu" żyjąc w złudzeniu wolności (s.66).  Zapewne są podglądani, a może i inwigilowani przez niewidocznych dla nich obserwatorów, ale ci nie są klawiszami. Co najwyżej, jeśli zamierzają wykorzystać upublicznioną przez cybernarratora wiedzę przeciwko niemu, wbrew prawdzie o nim, to prędzej czy później zostaną ujawnione ich nieuczciwe intencje.

Czyżby autor esejów nie zamierzał dostrzec, że także jego książka przekształca oko czytelnika "w kamerę do monitoringu" (s.88)? Co za różnica, gdzie eksternalizujemy swoje myśli, wiedzę, komentarze czy informacje? 

Zdumiewa teza filozofa, że Transparencja to polityka uwidaczniania stosowana w reżimie informacyjnym. Ten, kto odnosi transparencję wyłącznie do polityki informacyjnej jakiejś instytucji czy osoby, nie rozpoznaje jej doniosłości. Transparentność jest systemowym przymusem reżimu informacyjnego. Imperatyw transparencji brzmi:  wszystko musi stać się powszechnie dostępną informacją (s.79). 

To, że transparencja i informacja są równoznaczne, nie czyni z tego uwięzienia ludzi w cyberprzestrzennej celi, gdyż o prawdzie stanowią ludzie, a nie informacja wynikająca z przymusu transparencji. Całe szczęście, że instytucje publiczne mają przymus transparencji informacji (uchwał, stanowisk, itp.), bo mają ograniczone możliwości mataczenia, działania występnego itp.

Wychowanie w rodzinie i dobra edukacja powinny być profilaktyką przed rozwijaniem się cyfrowych rojów patoinfluencerów. Filozof pisze:

"Media cyfrowe kładą kres człowiekowi masowemu. Mieszkaniec cyfrowej ziemi nie jest "nikim". Jest teraz kimś z profilem, podczas gdy w epoce tłumów jedynie przestępcy mieli swój profil" (s.83). Dziś może tych przestępców wyłapać dzięki cyfrowym mediom z wsparciem ich aktywnych użytkownikom. 

Można odnieść wrażenie, że cyfrokracja jest faktorem kryzysu demokracji, jednak kryzys ma nie tylko negatywną, ale także pozytywną stronę. To, że elektroniczne komunikatory rujnują "(...) racjonalny dyskurs, u którego podstaw leży lektura książki"(s.87), nie jest zgodne z faktami, skoro coraz więcej osób, nie tylko młodego pokolenia, czyta e-książki. 

Infokracja ma swoich jawnych i ukrytych scenarzystów, reżyserów i aktorów. Jej wciąż racjokracją jest ta część społeczeństw demokratycznych, która korzysta z tradycji, historii, wiary w uniwersalia czy transcendencję, z tego, co jest ponadczasowe a nie doraźne, krótkoterminowe. Demokracja broni się mimo toczących ją kryzysów wzbudzanych z zewnątrz jej ustroju i z własnego wnętrza.

"Demokracja jest powolna, rozwlekła i żmudna. Stąd infodemia, wiralne rozpowszechnienie informacji, przynosi wielkie szkody dla procesu demokratycznego. Argumenty i uzasadnienia nie pozwalają się wtłoczyć w tweety czy memy, które rozchodzą i rozmnażają się w wiralnym tempie. Logiczna koherencja, która wyróżnia dyskurs, obca jest mediom wiralnym" (s.98).

Czy zatem rzeczywiście nie da się zwalczyć infodemii prawdą? To, że politycy usiłują narzucić społeczeństwu swoją narrację wcale nie oznacza, że jest ono zniewolone, bezbronne. Czytelnicy, słuchacze nie są istotami pozbawionymi umysłu i serca, nie są ślepi i głusi, jak usiłuje się im narzucić taki stan. 

Trudno zgodzić się z filozofem, że świat przeżywany w nienaruszonym stanie dotyczy tylko tych, którzy podzielają "(...) te same wartości i kulturowe przekazy"(s.104), o ile dyskurs nie zostaje zastąpiony przez wiarę i wyznanie. 

Eseje zawierają neologizmy, intrygujące określenia, które zapewne zapadną w pamięci aktywnych osób w przestrzeni publicznej. Pojawiają się w treści m.in. dataiści, defaktyzacja, cyfrowe upiory, infokracja, dysponowanie kimś ruchem pęsety, narratywy prywatności. Potwierdza zarazem swoją wnikliwą, baumanowską obserwacją i wrażliwością społeczną istnienie w otwartym a demokratycznym społeczeństwie także nowomowy. "Uniwersalne oszustwo i totalne kłamstwo przesiąkają również do języka" (s.123).

Tym bardziej byłoby wskazane zainteresowanie studentów tą rozprawą, skoro przygotowują się do pracy z dziećmi czy młodzieżą, by wspólnie przedyskutować filozoficzne prowokacje niemieckiego filozofa urodzonego w Korei Południowej.  Ciekawie bowiem łączy realne doświadczenia kulturowe, polityczne z światłem i ciemnością cyberprzestrzeni.