Jeśli
przyjąć tezę Michała Rusinka, że od języka zaczyna się każda
rewolucja, to tę właśnie zapoczątkowała nie Sanah, ale dr
Michał Paluch, który sprawił, że w ciągu kilku miesięcy pozyskał
znakomitych autorów - pedagogów, psychologów, historyków, kulturoznawców,
filozofów, politologów, ratowników medycznych, oficerów wojskowych i językoznawców, by poruszeni dramatyzmem wojny w
Ukrainie podzielili się bogactwem własnych myśli i doznań, uczuć i refleksji
współtworząc "Słownik Wyrazów Ratujących Życie". O ile
Sanah jako idolka młodzieży stara się utrwalić mit romantyzmu w nowej formule
artystycznej, o tyle wraz z Michałem Paluchem nie mamy złudzeń, że trzeba nadać
mu jeszcze inną jakość.
Nadchodzi
czas na zmianę języka także w edukacji, wychowaniu, psychoterapii. Ten zaś
został trafnie uchwycony przez autorów Słownika. Książka jest w wolnym dostępie, toteż nie recenzuję jej
jako autor cząstki zawartych w niej studiów. Jestem przekonany, że powstanie
tylu rozpraw i wydanie tak ważnej dzisiaj publikacji jest szansą na zmianę nie
tylko w relacjach społecznych, intrapsychicznych, ale także instytucjonalno-oświatowych.
Redaktor
tomu tak pisze we wprowadzeniu:
Czytelniku, powiedz w swoim kraju, tak jak my
czynimy w Polsce i w Ukrainie, żeśmy pisali tę książkę wierni
sile słowa, wierni tym, którzy chcieli je wyrazić, jak i tym, którzy
musieli milczeć. Znamy ten paraliżujący stan ciała i ducha, kiedy na
skutek doświadczenia przemocy lub na sam widok cierpiących osób,
a w szczególności matek i dzieci, odbiera człowiekowi mowę. Tak
stało się 24 lutego 2022 roku – zabrakło nam słów, aby wyrazić
to, co zobaczyliśmy i czego doświadczały – na naszych oczach –
ofiary rosyjskiej agresji w Ukrainie. (...)
W dobrym słowie, w słowie ratującym życie
drzemie jakaś tajemnica, a zarazem jakiś wymiar prawdy o człowieku
i jego człowieczeństwie. Ważne, aby wybrzmiał argument, że nie szukamy na
nikim zemsty, lecz pomścić chcemy zadaną nam wszystkim przemoc zakłamywania
rzeczywistości i odbierania głosu. Zabrzmi to paradoksalnie, ale
w chrześcijańskim, bliskim nam i głęboko moralnym zawołaniu: „Zło dobrem
zwyciężaj”, mieści się jakaś tajemnicza forma zadośćuczynienia nie tyle komuś
za wyrządzone zło, ile złu samemu w sobie (s.11).
Istotnie,
grono autorów tego dzieła połączyła siła DOBRA przeciwko mocy ZŁA, którego
doświadcza ukraińskie społeczeństwo ze strony imperialnej wojny Rosji wobec
suwerennego kraju. To jest także NASZA WOJNA. WOJNA CYWILIZACYJNEGO
PRZEŁOMU.
Zdaje
się, że nie chodzi w niej o samą Ukrainę, ale o odzyskanie przez imperialną
Rosję utraconej dominacji w tej części świata. Ukraina broni zatem nie tylko
własnej tożsamości, suwerenności, ale także przejmuje na siebie ciężar i
związany z tym dramat strat ludzkich istnień, zarówno w sferze militarnej, jak
i obywatelskiej, powszechnej.
Miliony
głównie obywatelek Ukrainy opuściły swoją ojczyznę, by ratować ludzkie życie,
ale przecież także własną historię, kulturę, tożsamość narodową. Niniejsza
publikacja nie jest studium o stosunkach międzynarodowych, geopolityce czy
edukacji (para-)militarnej, ale darem polskich i ukraińskich humanistów na
rzecz (...) świadectwa szlachetnej walki i godnego mierzenia się
z tragizmem własnego i cudzego losu Wiemy w Polsce, czym to
grozi, kiedy w ramach powojennego uporządkowania świata zmusza się ludzi,
a nawet całe społeczeństwa, do niezabierania głosu na temat człowieczeństwa,
w tym sensu cierpienia i przebaczania.
Wojenna trauma przenika pokolenia, rozbudzana nie tylko rodzinnymi wspomnieniami, ale też obrazami zła i bestialstwa obecnymi w mediach. Nie popełniajmy tego błędu historii, nie karmmy się tylko słowami zbrodni i okrucieństwa, resentymentu, żalu i poczucia niesprawiedliwości. Nie chcemy po raz kolejny mierzyć własnej wolności poczuciem bezsilności wobec późniejszych społecznych dewiacji, psychicznych deficytów, nihilizmu moralnego i defetyzmu, które nie pozwalają na zrodzenie się życiodajnej myśli pedagogicznej. Bo naród, który zamilkł w bezsilności na pokolenia, wymaga wspólnotowego i dogłębnego uzdrowienia i być może to, jak się zachowujemy i co robimy obecnie, jest przejawem jakiejś formy autoterapii (s.12).
Przywołana
tu monografia poruszy nasze emocje treścią, ilustracjami, fotografiami ze
zbombardowanych przez agresora miejscowości, ale także jest nośnikiem nadziei
ludzkich serc i umysłów, że (...) słowa nie tylko mogą uratować życie,
ale przede wszystkim ratują zdrowie psychiczne i emocjonalne dla kolejnych
pokoleń, przed którymi stanie wiele wyzwań natury egzystencjalnej.
Najważniejsze z nich to: zachowanie witalności
życiowej, gotowości i zdolności do konstruktywnego przepracowania traum
wojennych, przeżycie żałoby oraz wzniesienie się z czasem na poziom
mądrości etycznej pozwalającej na podjęcie próby najwyższej miary, jaką będzie
zawieszenie logiki odwetu. To od tych postaw zależeć będą losy więzi
międzyludzkich i międzynarodowych na wiele pokoleń (s.20).
Treść
książki ma ściśle pedagogiczny charakter, gdyż zgodnie z literą ducha naszej
nauki nie zamierzaliśmy czekać na nasilający i przedłużający się bieg okrutnych
wydarzeń w Ukrainie, ale i głęboko zakorzenionych już traum uchodźców i ich
dzieci. Zdawaliśmy sobie sprawę z tego, jak ważne jest właśnie teraz
podzielenie się pozytywną pedagogią z tymi, którzy stracili już w swoim życiu
wiele, ale nie własne jestestwo, nie osobistą godność i wyrywającą się do raju
duszę.
Adresujemy
tę książkę przede wszystkim do przebywających na emigracji, w tym w Polsce
ukraińskich opiekunów dzieci, pedagogów, wychowawców, rodziców, ale i
dziennikarzy, ludzi mediów, by zobaczyli, jak ważne są w tym właśnie czasie nie
tylko gesty, uprzystępnienie przestrzeni i miejsca do życia, jego kontynuacji,
ale także słowa, które pozwalają na odczytanie "tu i teraz", a w
związku z tym także tego, co może wydarzyć się "tam i
jutro/kiedyś".
Jak
pisze Redaktor dzieła: niesłychanie ważne jest (...) zwrócenie
szczególnej uwagi na słowa, których głębokie znaczenie zatarło się siłą
zwyczajowych interakcji i – trzeba to przyznać – brakiem czuwania
w ostatnich dekadach nad ich powagą (s. 23).
Prace
nad niniejszym Słownikiem... trwały równolegle do wielu inicjatyw
środowisk naukowych na rzecz udzielenia pomocy Ukrainie i jej mieszkańcom. M.
Paluch zwrócił się do dyrektorów szkół w Polsce, ale i do polskich
i ukraińskich pedagogów oraz dziennikarzy o przesłanie świadectw, słów,
fraz, rysunków lub zdjęć ilustrujących wyrażenia ratujące życie, które są
szczególnie ważne właśnie ze względu na toczącą się wojnę w Ukrainie.
Imponujący był odzew, skoro wpłynęło ponad 900 takich relacji.
Powołany
przez Michała Palucha Komitet Redakcyjny "Słownika", który obradował
zdalnie, wypracował klarowną koncepcję dzieła i uzgodnił niezwykle
rygorystyczne tempo prac nad jego treścią. Mieliśmy mało czasu, toteż trzeba
było odłożyć wszystkie inne prace twórcze na rzecz poświęcenia się temu właśnie
zadaniu, bo wszyscy mieliśmy świadomość, że każde odroczenie, przedłużenie
czasu na oddanie własnych rozpraw uniemożliwi jego wydanie.
Tak
powstało 45 esejów utrzymanych w różnej stylistyce narracyjnej (od
potocznej, popularno-naukowej po naukową) oraz zdefiniowano 33 pojęcia
kluczowe, które są niejako reprezentatywne dla wszystkich blisko 900
zgłoszonych do redakcji wyrażeń. Prezentacja tych pojęć jest wpisana na oś od
tych najbardziej nadających się do ich względnie obiektywnego zarysowania po
terminy nacechowane subiektywizmem, podobnie jak wielostronnie doświadczamy
pewnych zjawisk.
Toczy
się wojna, której tragedią jesteśmy już od ponad roku boleśnie dotknieci wraz z
obywatelami Ukrainy. Trzeba czynić wszystko, co jest tylko możliwe, by wspierać
osoby rażone wojennym dramatem, by rozleniwionemu, rozmaślonemu pokoleniu
chronionemu pod skrzydłami "helikopterowych rodziców"
("Helikopetereltern") uświadomić wreszcie, że zachodzą zmiany,
która niosą z sobą niewyobrażalne, nieprzewidywalne jeszcze wyzwania.
Nie
ma co się łudzić, że będzie możliwy powrót do czasów sprzed 24 lutego 2022
roku! Nie. To se uż ne vrati! - jak powiadają Czesi. Panta rei. Sanah
zresztą śpiewa wiersz Wisławy Szymborskiej "Nic dwa razy
się nie zdarza"... . a jej wykonanie ma już kilkadziesiąt milionów
odsłon na YouTubie.
Ponad
rok temu nastąpił koniec binarnego świata Wschód vs Zachód (polecam lekturę lub
wywiady, wypowiedzi m.in.: Romana Kuźniara, Bogdana Góralczyka, Krzysztofa
Najdzika, a może i wkrótce Andrzeja Paradysza). Czas przygotowywać się już
nie do wojny, bo ta trwa, tylko do obrony tego, co jeszcze pozostało obecnym
pokoleniom, by mogły przetrwać i odnaleźć dla siebie miejsce w świecie zupełnie
nowych podziałów geopolitycznych.
Nie
powróci już Polska z czasów Jerzego Buzka czy Donalda Tuska, podobnie jak nie
przetrwa rzekomego pokoju Polska kolejnych ekip władzy. Jeszcze odwraca się
uwagę społeczeństwa od kluczowych zagrożeń państwowości polskiej konfliktami
natury światopoglądowej, skandalami nadużyć polityków, sztuczną inteligencją,
zbrodniami i katastrofami ekologicznymi itp., byśmy naiwnie sądzili, że możliwy
będzie powrót do pokojowej przeszłości, do czasów prosperity.
Zainteresowani
mogą ściągnąć dzieło z naukowego konta Redaktora, który zatroszczył się o
indeks rzeczowy kluczowych pojęć. Pragnę zarazem wyrazić słowa uznania
dla Ministerstwa Edukacji i Nauki oraz władz Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie za finansowe i organizacyjne wsparcie tego
projektu.
Wersja drukowana (na razie w kilku dedykowanych
egzemplarzach), zostanie wydana przez Oficynę Wydawniczą "Impuls" w
Krakowie w najbliższych dniach. Zostanie przekazana na ręce pierwszego
sekretarza Ambasady Ukrainy Vitalii’a Bilyi’a, który wcześniej został
powiadomiony o naszym przedsięwzięciu, odbierając publikację "Lekcje
pokoju w czasie (po)wojennym”. Wspiera nas w tym zakresie Franciszek Szlosek,
który jest także członkiem Narodowej Akademii Nauk Pedagogicznych Ukrainy.
Twórców zespołowych prac naukowych i oświatowych, ale i członków
interdyscyplinarnych zespołów autorskich powinna zainteresować precyzyjna
metodologia dochodzenia do ostatecznej, a jakże logicznej konstrukcji całego
dzieła.
Wymienię
w tym miejscu autorów i tytuły ich esejów w liczącej ponad 700 stron
publikacji, gdyż to dzięki ich determinacji i poczuciu ich solidarności z
potrzebą powstania Słownika mógł on w ogóle powstać:
Irena
Androshchuk (O Dmytrze, wykładowcy z okopów - współaut. z Dmytro Linartovych; Nowe życie; Pojęcie: spotkanie),
Ryszard Bera (Chwała Ukrainie po polsku; Pospolite ruszenie; Pojęcie: bezpieczeństwo),
Magdalena
Bober‑Jankowska (O hymnie i pieśniach mocy; Obrońcy
narodu; Duch walki, jedności i wspólnoty),
Marek
Budajczak (Pojęcia: ewakuacja; ratunek),
Olena Budnyk (Pojęcie: gościnność; walka i zwycięstwo)
Stanisław Chrobak (Nadzieja chrześcijan; Pojęcie: determinacja w obecności bliźniego; przebaczenie i pojednanie),
Agata Czajkowska (Autoterapia w walce z autodestrukcją; Pojęcie: świadectwo),
Ryszard Czekalski (Pojęcie: dziękczynienie; modlitwa; potrzeba wiary),
Anna Fidelus (Pojęcie: pomaganie; przebaczenie i pojednanie),
Dominika Gila, Ilona Puszek (transkrypcja wywiadu ze świadkiem wydarzeń w Przewodowie)
Jolanta Gisman-Stoch (Świadectwo z Cieszyna. Arteterapia w pracy z uchodźcami wojennymi)
Edyta Januszewska (Rakiety, które uderzyły na
zawsze; O spotkaniu z Innym; Jedziemy na granicę),
Agnieszka Klimska (Walka kredek z rakietami; W służbie kombatantom i żołnierzom; Pojęcie: dom),
Marcin Klimski (Pojęcie: rodzina),
Ewa Lewandowska‑Tarasiuk (O sercu bijącym w tobie; Pojęcie: serce i miłość),
Dmytro
Linartovych (O Dmytrze, wykładowcy z okopów),
Krzysztof
Maliszewski (Dotknięcie, które obudziło),
Urszula
Markowska‑Manista („O młodzieży z ostrzelanego
autobusu”; Bohaterowie drugiego planu i ich kontrhistorie; Pojęcie: emigracja; orientacja czasowo-przestrzenna),
Mikołaj
Niedek (Ekologiczna rana; Podbój ziemi i Ziemi),
Olha Ovcharenko (Nowy dom i bogini Berehyni; To nie twoja wina; Pojęcie: spotkanie),
Michał Paluch (O Katrusi, Emilii i Banksym; Walka kredek z rakietami; Chwała Ukrainie po polsku; O asyście honorowej i honorowych gestach; Przeklinanie i ekspresje gniewu; Pospolite ruszenie; Niech lew mieszka w naszych sercach; Pojęcie: gościnność; bezpieczeństwo; kompetencje gębokie; wolność; tożsamość),
Magdalena Partyka (Sprzeciw poetów: wojno, won! Współcześni polscy poeci o napaści na Ukrainę; Pojęcie: tożsamość),
Małgorzata Przanowska (Słuchanie, które wystarczyło; Słuchanie, które poruszyło; Piesek, żyrafa i ja. O komunikacji serdecznej; Formy słuchania - ćwiczenia akuologiczne; Pojęcie: komunikacja międzyludzka; doświadczenie muzyki),
Wołodymyr Rebrov (ukraiński artysta, Kijów, autor szkiców i rysnuków),
Konrad Rejman (Ocalić siebie wzajemnie; O tym, że można być słabym; Myśli przeciwko wojnie; Zadając pytania ostateczne; Winę ponosi niszczyciel; Pojęcie: naród i państwo; towarzyszenie umierającemu; walka i zwycięstwo),
Marek
Siwicki (O 26 autorach pewnego przeżycia; O domach i ich
podwórkach),
Witold Starnawski (Oto człowiek; Pojęcie: człowieczeństwo, człowiek; obecność; wolność),
Magdalena Szpunar (O poezjoterapii i sile bezsilnej poezji; Pojęcie: czułość),
Wiktor Szponar (Życie po życiu; pojęcia: [współ]odpowiedzialność; wspólnota]
Anna
Szumska (Ewakuacja z pola bitwy; Bóg, Honor,
Ojczyzna; O asyście honorowej i honorowych gestach; Pojęcia: ewakuacja; mobilizacja),
Bogusław Śliwerski (O dzielności w czasie wojny i w czasie pokoju; Vince teipsum! Zwyciężaj samego siebie; Propozycje metodyczne do eseju pt. O dzielności w czasie wojny i w czasie pokoju; Pojęcie: edukacja),
Emilia
Śmiechowska‑Petrovskij (Ratowanie życia w słowach i słowa ratujące
życie; ratunek),
Sophiia Tereshchenko (14-letnia uczennica z Kijowa - autorka rysunków),
Aleksander i Angelika Tereszczenko – niezłomni małżonkowie z Ukrainy, miesz‑ kający i pracujący od lat w Polsce, współtwórcy projektu "Słownika...."),
Emilia Tomczyk (Wspomnienie pierwszych dni wojny),
Teresa Weber‑Lipiec (Pojęcie: towarzyszenie umierającemu) ,
Anna Walczak (Pojęcie: duchowość [niereligijna]),
Lech Witkowski (O ratunku
dla życia duchowego).
Książka powinna być przetłumaczona na język ukraiński i angielski, bo nie
ma na świecie takiego dzieła, które komplementarnie, przekrojowo i dla
zróżnicowanych wiekiem, kulturowo, narodowo, wyznaniowo traktuje o
człowieczeństwie w czasie wojny, jej przebiegu oraz jej następstwach.
Adres do pobrania książki: https://www.
(źródło ilustracji: Sophiia Tereshchenko)
Ps.
Projekt nie przewidywał egzemplarzy drukowanych, ale dzięki uprzejmości Oficyny Wydawniczej "Impuls" w porozumieniu z Wydawnictwem UKSW można złożyć zamówienie na zakupienie pięknie wydanego egzemplarza książki. Zamówienia należy kierować na adres: impuls@impulsoficyna.com.pl
Na internetowej plafformie UALI.info, której kuratorem jest Ukraiński Kongresowy Komitet Ameryki (UKKA) obsługujący głównie Wschodnie Wybrzeże USA, Stefan Łaszyn uzyskał pełną akceptację do opublikowania tekstu powyższej recenzji w języku ukraińskim. Przekładu dokonał ПРОФ. МИКОЛА ЛЕСЮК, ПРИКАРПАТСЬКИЙ НАЦІОНАЛЬНИЙ УНІВЕРСИТЕТ ІМ В. СТЕФАНИКА, УКРАЇНА. Bardzo dziękuję Profesorowi!