11 czerwca 2014

Pedagogika jako nauka (w) wolności


Nauka to wolność. Ta idea, którą rozpoczął swój wykład prof. Meyer-Blanck, stała się punktem wyjścia do kolejnej części obrad Komitetu Nauk Pedagogicznych PAN. Pragnę przypomnieć w tym miejscu, że żaden z komitetów naukowych PAN nie prowadzi tego typu posiedzeń z udziałem wszystkich dziekanów wydziałów pedagogicznych polskich uniwersytetów i akademickich wyższych szkół niepublicznych, które uzyskały prawa do nadawania stopni naukowych w dyscyplinie pedagogika (DSW we Wrocławiu, WSNS Pedagogium w Warszawie” i Akademia „Ignatianum” w Krakowie). Profesorowie z Komitetu Nauk Pedagogicznych PAN spotykają się z dziekanami wydziałów regularnie, co dwa lata, dzięki czemu ma miejsce pełen przepływ informacji i doświadczeń akademickich we wszystkich możliwych obszarach akademickiej służby, a także możliwe jest uzgodnienie sposobów reagowania na dysfunkcje w nauce, kształceniu czy w procesie awansów naukowych.

Na co szczególnie zwracali uwagę uczestnicy dwudniowej debaty?

Prof. DSW Mirosława Nowak-Dziemianowicz krytycznie odniosła się do sytuacji politycznej w kraju i strategii zarządzania oświatą. Edukacja jest w wypowiedziach polityków „pustoznacząca”. Traktowanie edukacji jako wartości rynkowej, jako towaru, jako procesu, który ma zapewnić „zatrudnialność” absolwentów naszych szkół , jest nieporozumieniem. Szkoła powinna kształcić młodych do życia, formować ich osobowość, a nie by koncentrowali się na tym tylko, co im się opłaca. Edukacja jest wartością autoteliczną i prawem do szczęśliwego i godnego życia. Powinna pomóc młodym ludziom w radzeniu sobie w życiu pełnym kryzysów, ryzyka, pozorów i niebezpieczeństw. W toku dyskusji stawiano pytanie: Czy inwestujemy w toku polskiej edukacji w człowieka jako osobę, czy inwestujemy w człowieka jako ogniwo mechanizmów rynkowych?


Rozum instrumentalny – zdaniem wrocławskiej pedagog – dominuje w obszarach, które nie są adekwatne do niego. Oddanie edukacji procesom rynkowym jest abdykacją państwa, które nie musi się już o nią troszczyć. Także w szkolnictwie wyższym widać, jak na dłoni, oszukiwanie kandydatów na studia reklamami, hasłami, jakoby po podjęciu takich czy innych studiów uzyskiwali gwarancje bezpiecznego zatrudnienia. A to jest kłamstwo. Dlatego sami generujemy :oszukane pokolenie”, pokolenie bez pracy i bez nadziei na nią. Zdanie testów, egzaminów zewnętrznych nie jest w naszym kraju gwarancją czegokolwiek.

Prof. Maria Czerepaniak – Walczak mówiła o problemach studentów studiów III stopnia, których nie stać na udział w międzynarodowych szkołach dla doktorantów. Nie mają też możliwości przeprowadzenia w Polsce tzw. doktoratów zawodowych. Jeśli podejmują się studiów III st., to po ich zakończeniu obroną pracy doktorskiej, nie znajdują zatrudnienia w uczelniach. Ponad 90% absolwentów jest poza środowiskiem akademickim. Nie mamy w uniwersytetach rozwiązań pomocowych dla absolwentów tych studiów. W nowelizacji prawa o szkolnictwie wyższym proponuje się nawet skrócenie tych studiów. Mowa jest bowiem o tym, że mogą on trwać minimum 2 lata a maksimum 4 lata. Niektórzy doktoranci traktują studia III stopnia jako przedłużenie własnej młodości. Nie zależy im na rozwiązywaniu problemów naukowych, tylko na „łapaniu okazji egzystencjalnej”.


W procesie przygotowywania rozpraw doktorskich pojawiają się pułapki w postaci: 1) recenzenci NCN wpisują się gonitwę za nowością w ocenie koncepcji wniosków badawczych, kiedy stawiają zarzut wnioskodawcy z powodu tego, że nie prowadzi on do przełomu w nauce; 2) w uczelniach ma miejsce rywalizacja o miejsce w rankingu i walka wszystkich ze wszystkimi; 3) w nowelizacji prawa o szkolnictwie wyższym ma miejsce pułapka krótkowzroczności – bowiem proponuje się skrócenie tych studiów do 2 lat, a utrzymuje maksymalny czas na przygotowanie doktoratu w ciągu 4 lat.

Wielokrotnie pojawiała się w czasie debaty konstatacja, że to politycy urządzają uniwersytety traktując naukowców jak maszyny do produkowania wiedzy. Prof. Kazimierz Przyszczypkowski pytał, czy sami nie jesteśmy temu winni, jak jesteśmy traktowani przez polityków, skoro godzimy się z narzucanymi przez władzę ograniczeniami czy przeregulowaniami. Dlaczego utrzymujemy geodezyjny podział nauk w świecie, który wymaga postrzegania i rozumienia zjawisk w sposób holistyczny? Czy nie jest tak, że im gorzej będziemy kształcić doktorantów, tym gorszych będziemy mieć w przyszłości doktorów i profesorów? Jak to jest możliwe, że niektórzy doktoranci przypisują sobie nie swoje zasługi? Padł przykład autoreferatu w przewodzie habilitacyjnym, w którym habilitantka napisała, jakoby uczestnicząc w seminarium jednego profesora de facto sama sprawowała opiekę naukową nad doktoratem pod jego kierunkiem.

Z drugiej strony prof. UŁ Danuta Urbaniak-Zając zwróciła uwagę na to, że w przewodzie na tytuł naukowy profesora od roku nie ma jeszcze kompletu recenzji. Na pytanie o powody takiego przekraczania obowiązujących w ustawie terminów, dowiedziała się, że owa psycholog ma jeszcze 10 innych recenzji i nie ma czasu dla pedagoga. Pytała zatem, co zrobić w takiej sytuacji? Pojawiła się także potrzeba odpowiedzenia na pytanie, czym jest autoplagiat? Dlaczego tak często recenzenci w przewodach habilitacyjnych dyskredytują czyjś dorobek posługując się zarzutem, który nie zawsze jest dobrze udokumentowany. Wielu młodych naukowców publikuje przecież najpierw swoje rozprawy w czasopismach, a następnie włącza ich treść do swoich monografii. Jeśli wskazują w przypisach ponowne przywołanie własnych – wcześniej opublikowanych - studiów, to przecież nie jest to autoplagiatem. Tym samym zgromadzeni zwrócili się do Komitetu Nauk Pedagogicznych PAN z prośbą o to, by najbliższe posiedzenie poświęcić kulturze i kryteriom recenzowania rozpraw naukowych, by w środowisku były one czytelne.

Prof. Edyta Gruszczyk – Kolczyńska z APS i prof. dr hab. Iwona Chrzanowska z UAM wskazały na potrzebę ponownego przemyślenia standardów kształcenia nauczycieli – pierwsza: nauczycieli wczesnej edukacji, a druga – pedagogów specjalnych w edukacji inkluzyjnej. O nieodpowiedzialności rządu wobec jakości kształcenia dzieci świadczy to, że nauczycielem może być już każdy, po 3 semestralnych studiach podyplomowych, bez rzeczywistego przygotowania psychologicznego, dydaktycznego i metodycznego.

Studia dla nauczycieli edukacji przedszkolnej czy wczesnoszkolnej w modelu 3 + 2 nie gwarantują właściwego przygotowania do zawodu. To powinny być studia jednolite. Profesor APS podzieliła się porażającymi wynikami testów, jakie przeprowadziła wśród kandydatów na studia pedagogiczne. Żaden z nich nie potrafił poprawnie rozwiązać zadań matematycznych dla dzieci w II klasie szkoły podstawowej. Czy nie jest tak, że niektórzy nauczyciele sami nie potrafią się uczyć, a mają być przewodnikami po uczeniu się przez całe życie? Z analiz prof. I. Chrzanowskiej wynika, że aż 60% dzieci niepełnosprawnych jest odrzucanych w ogólnodostępnym systemie szkolnym.


Nie bez powodu Zespół Pedagogiki Szkolnej przy KNP PAN, którym kieruje prof. Maria Dudzikowa, podjął badania diagnostyczne, mające na celu sprawdzenie, czy w uniwersytetach są jednostki (szkoły) naukowe pedagogiki szkolnej. Czy rzeczywiście potrafimy uczyć kandydatów do zawodu nauczycielskiego tego, jak uczyć się szkoły, jak uczyć szkoły innych i jak zmieniać szkołę? Jak to jest, że zamiast uczyć kultury szkoły, koncentrujemy się głównie na przeniesionej z biznesu kulturze zarządzania szkołą? Pedagodzy oddali kształcenie przyszłych nauczycieli wąsko przygotowanym do tego metodykom przedmiotów lub wypalonym, niespełnionym naukowo adiunktom-wykładowcom. Umyliśmy ręce od tego kształcenia, a teraz narzekamy na ich niewłaściwe przygotowanie do profesji.

Prof. UJ - Krystyna Ablewicz podkreślała, że nauczyciele przedmiotów pozbawieni są w Polsce ścieżki dostępu do habilitacji. W pełni się z tym zgadzam. Może to jest powód , dla którego poszukują takich możliwości poza granicami kraju. Nie uznaje się bowiem u nas dydaktyki przedmiotowej (szczegółowej) jako nauki, a tymczasem można i należałoby prowadzić badania eksperymentalne w szkołach wszystkich szczebli i różnych dyscyplin wiedzy, żeby doskonalić proces kształcenia, zmieniać szkołę.

W debacie wzięli też udział młodzi doktorzy – Katarzyna Marszałek i Sławomir Pasikowski, którzy podzielili się z nami koncepcją swoich badań w 22 uniwersytetach polskich. Poszukiwali odpowiedzi na pytanie: Jaki typ pułapek można wyróżnić przy stosowaniu parametryzacji dorobku nauczyciela akademickiego w jednostkach prowadzących kierunek pedagogika i co z nich wynika dla modelu uniwersytetu? Przyjęli za kluczową dla swoich analiz arkuszy ocen pracowników naukowych kategorię pułapki społecznej. W naukach społecznych określa ona sytuacje decyzyjne i konfliktowe, w których strony dążąc do maksymalizacji własnych korzyści uzyskują rezultaty gorsze niż w przypadku uzgodnienia i realizowania określonej strategii. Już z pierwszych analiz wynika, że dydaktyka akademicka jawi się w ocenie nauczycieli jako obszar marginalizowany przez zwierzchników. Największy akcent kładzie się bowiem na osiągnięcia naukowe i organizacyjne na rzecz macierzystej jednostki.


Nic dziwnego, że właśnie procesom parametrycznej oceny czasopism naukowych oraz jednostek akademickich poświęciliśmy uwagę w ostatniej części obrad. Wypowiadali się na ten temat profesorowie: Andrzej Olubiński z UW-M w Olsztynie, Anna Zielińska z UW i Henryka Kwiatkowska z UW. Profesor Stefan M. Kwiatkowski przywołał potrzebę skupienia się nie tylko na krytyce dysfunkcjonalnych rozwiązań w szkolnictwie wyższym i nauce, ale i konstruktywnego poszukiwania rozwiązań, proponowania alternatyw, zgłaszania własnych projektów zmian. Musimy odnieść się także do procesu komercjalizacji wyników badań pedagogicznych. Może należałoby lobbować na rzecz uwzględniania w dotacjach oświatowych dla gmin część środków na możliwość zamawiania przez dyrektorów placówek edukacyjnych ekspertyz, modeli rozwiązań dydaktycznych czy opiekuńczo-wychowawczych, które są wynikiem najnowszych badan naukowych.




Dziękując władzom i pracownikom Wydziału Studiów Edukacyjnych UAM w Poznaniu za znakomite przygotowanie dwudniowych obrad Komitetu Nauk Pedagogicznych PAN z udziałem dziekanów wydziałów pedagogicznych z wszystkich uniwersytetów i akademii pedagogicznych zapewniliśmy, że wiele z poruszonych problemów będziemy dalej z nimi konsultować i rozwiązywać dla dobra nauki i praktyki oświatowej na wszystkich poziomach jej realizacji – od przedszkola do doktora.

(fotografie wykonał - Bartosz Kazimierczak z WSE UAM)