Piłka nożna trafiła wreszcie pod strzechy literatury pedagogicznej dzięki socjopedagogicznej monografii naukowej profesora Zbyszko Melosika, który odsłonił już we wprowadzeniu swoje zamiłowanie do tej dyscypliny sportowej, by naświetlić jej kulturowe konteksty w zglobalizowanym świecie wartości i ludzkich pasji. Nie jest tu – w rzeczy samej - istotne to, co sądzili na temat piłki nożnej klasycy współczesnej humanistyki czy nauk społecznych, politycy czy nawet krytycy literatury i mediów.
Jak pisze na s. 11: „Niezależnie zresztą od krytyki piłka nożna jest bez wątpienia jedną z najbardziej globalnych (i powszechnie akceptowanych) praktyk kulturowych, urzeczywistnianych na stadionach całego świata, w niekiedy bardzo skomplikowanych procesach readaptacji.
Na przeczytanie tej książki niektórym wystarczy znormalizowany czas trwania meczu piłkarskiego, a więc 2x45 minut, ale jak ktoś chce dostrzec głębsze walory analiz tego znakomitego w Polsce komparatysty, to skorzysta nie tylko z przysługującej w wyniku remisu czasu na „dogrywkę” (2x15 minut),ale może uruchomić cykl spotkań i debat naukowych w ramach naukowej ekstraklasy, odbywając je regularnie co tydzień lub raz na cztery lata.
Książkę czyta się szybko, z ogromną przyjemnością, której doświadczą także kobiety, bowiem jest w niej rozdział o piłce nożnej „słabej, ale za to pięknej płci”. Tak więc publikacja jest zrównoważona genderowo. Sam sięgnąłem po nią z osobistą pasją, bo doskonale pamiętam tysiące godzin spędzonych na podwórku z piłką nożną i kolegami z okolicznych bloków, skąd byliśmy regularnie przeganiani przez mieszkańców w emerytalnym wieku, którzy nie mogli znieść towarzyszących grze emocji, okrzyków, a czasami i niecenzuralnych okrzyków niektórych kibiców.
Podejście Z. Melosika do sportowej rywalizacji piłkarskiej tylko pozornie wyklucza autobiograficzną refleksję u tych czytelników, którzy nie mieli nic wspólnego z zawodowym czy amatorskim sposobem jej uprawiania pod kierunkiem trenerów i specjalistycznych ekip. Pozwala zarazem dostrzec, jak piłka nożna staje się – w świetle teorii M. Foucault’a – środowiskiem kształtowania się tożsamości narodowej, kulturowej, a nawet i ideologicznej w społeczeństwach dotkniętych futbolowym szałem.
To w tej praktyce społecznej, a nie tylko cielesnej, fizycznej odbywa się złożony i niewidoczny dla większości proces kulturowej socjalizacji - readaptacji, rekonwersji kulturowej, ruchliwości społecznej i stratyfikacji ekonomicznej, inkulturacji w skali mikro (intra- i interpersonalnej), mezo- (instytucjonalnej) oraz makro (globalnej).
Poznańskiego pedagoga interesuje geneza rodzenia się i utrwalania tych procesów oraz ich kulturowych zmian w toku dziejów i na wybranych kontynentach świata czy krajach. Dzięki temu widzimy przemieszczanie się w czasie i przestrzeni wzajemnie sprzecznych zjawisk:
*elitaryzm/arystokratyzm vs proletaryzacja piłki nożnej;
*swojskie vs obce;
*lokalne vs ponadlokalne; krajowe vs zagraniczne;
*nacjonalistyczne vs uniwersalistyczne;
*patriotyczne vs kosmpolitycznie nacjonalistyczne;
*kontynentalne vs światowe;
*sprywatyzowane vs upaństwowione;
*osobiste vs zinstytucjonalizowane;
*klasowe vs wieloklasowe;
*rasowe vs wielorasowe;
*otwarte vs niedostępne;
*indywidualizm vs kolektywizm;
*egocentryzm vs prospołeczność;
*lojalność vs zdrada;
*profesjonalizm vs improwizacja;
*rywalizacja vs współpraca;
*moralność vs demoralizacja;
*peryferyjność vs mocarstwowość.
Nareszcie widzimy niezwykle ważną edukacyjnie rolę klubowej piłki nożnej w alfabetyzacji dzieci i młodzieży z środowisk wykluczenia społecznego. Ta gra staje się teatrem nie tylko aktorów, ale i widzów, scenografów, autorów scenariuszy. To także wielki biznes i wydawałoby się nieracjonalne, a horrendalne zyski dla najlepszych czy polityka służąca demokratyzacji lub utrzymaniu reżimu, a wszystko razem staje się szansą do budowania poczucia tożsamości narodowej i własnej wartości.
Możemy przenieść sztukę piłkarskich zwycięstw na taktyki, z jakimi spotykamy się czy których osobiście doświadczamy w naszych środowiskach zawodowych lub społecznych, a więc triki, fortele, zwody, dryblingi, przebiegłość, faule, wyrafinowanie, bezwzględność, nienawiść, rebelia, umiłowanie podstępu („gra faulem jest nieporównywalnie bardziej satysfakcjonująca niż gra fair. – s. 66), czy zręczność, pomysłowość, błyskotliwość, kreatywność, spontaniczność, wirtuozerię, ofensywność, obronność, celebrytyzm, paternalizm, wykorzystywanie cech fizycznych (ciało, uroda, wytrzymałość, sprawność, męskość, seksualizm, zwyczaje żywieniowe itp.).
Fani futbolu znajdą w tej książce coś dla siebie, o ile są reprezentują środowisko intelektualnie zdolne do czytania czegoś więcej, niż tylko wyniki meczów czy rankingi najlepszych piłkarzy. Nie każdy może skorzystać w pełni z tego „laboratorium kultury”. Pedagodzy porównawczy znajdą tu ciekawe analizy w odniesieniu do Japonii relacji między szkolnictwem a specyfiką uprawiania tego sportu, zaś socjolodzy i antropolodzy kultury zjadą odniesienia do kulturowych praktyk esencjalnie zorientowanych na konsumeryzm, popkulturę czy polityczną rywalizację w relacji ze światem, a nawet militaryzm. Idea totalnego futbolu może być kodem kulturowego pokrewieństwa z totalną opozycją w polityce.
Książkę kończy niezwykle trafna konstatacja Autora:
(…) o ile inne globalne praktyki kulturowe – takie jak muzyka, moda czy popularny film lub popularne czasopisma – zdają się być w coraz większym stopniu rozpraszane w tysiącach sprzecznych ze sobą swoich własnych wersji i kalek, to piłka nożna trwa w swojej integracji, w swoim wariancie niemalże klasycznym. Jest skonsolidowana wokół swoich reguł i rozgrywek oraz przekazywanych z pokolenia na pokolenie indywidualnych, rodzinnych i kolektywnych identyfikacji. I to także jest źródłem jej władzy we współczesnym globalnym świecie. (s. 179)
O emocjach związanych z piłką nożną i możliwości wykorzystania mistrzostw w tej dyscyplinie do metaforycznej analizy nauki, środowiska akademickiego czy recenzowania literatury akademickiej pisałem w blogu w okresie EURO-2012.