Biografistyka humanistyki polskiej została wzbogacona o kolejny tom poświęcony w tym przypadku zmarłemu w 2014 r. profesorowi filozofii Andrzejowi Grzegorczykowi. Monografia nosi tytuł: "Andrzej Grzegorczyk. Człowiek i dzieło, red. Andrzej Góralski (Warszawa: 2015, ss. 418). Dlaczego przywołuję i rekomenduję tę rozprawę środowisku akademickiej pedagogiki? Moje pokolenie doskonale to pamięta, a młode nie musi mieć żadnych skojarzeń z twórczością i życiem A. Grzegorczyka, że był on jednym z filarów interdyscyplinarnych konferencji, debat, które organizował w okresie PRL w Jabłonnie prof. Bogdan Suchodolski. Do tej pory mam w swoim archiwum notatki z jednej z nich, w trakcie której po wysłuchaniu referatu tego filozofa nie mogłem już nie śledzić jego publikacji. To był swoistego rodzaju intelektualny „plaster miodu” na dominującą w czasach socjalistycznej ortodoksji myśl humanistyczną, która w jego wydaniu wykraczała poza wszelkie granice tendencyjności, zniewolenia czy politycznej poprawności.
Wiedzieliśmy, że Dom Zjazdów i Konferencji w Jabłonnie stał się oazą wolności, dociekania i upubliczniania prawdy, która później, po odbytych konferencjach, w małym wprawdzie nakładzie, ale jednak ukazywała się w formie rozpraw zbiorowych pod redakcją B. Suchodolskiego. Trudno było kupić w księgarniach te tomy, toteż musiałem jeździć specjalnie do Warszawy, do Pałacu Kultury i Nauki, gdzie w Księgarni ORPAN można było natrafić na „białe kruki” polskiej humanistyki. Nie każdy miał dostęp do udziału w tych debatach, w trakcie których można było zakupić tom z poprzednich sesji, toteż mogę wyrazić nieznanym mi promotorom, że kierowali w tak trudnym okresie także do mnie zaproszenia do chociaż biernego w nich udziału. Wystąpienia były zarezerwowane dla Profesorów, toteż jako początkujący naukowiec mogłem wchłaniać wyjątkowej wartości myśl, niepożądane przez władze PRL teorie, modele czy wyniki badań porównawczych.
Powróćmy jednak do rozprawy poświęconej prof. Andrzejowi Grzegorczykowi. Już w „Słowie wstępnym” Redaktor tomu syntetycznie charakteryzuje dokonania tego wybitnego filozofa, logia i etyka jako twórczego kontynuatora Szkoły Lwowsko-Warszawskiej, ucznia Tadeusza Kotarbińskiego. Odczytuję w nich dokładnie to, co powodowało, że dla totalitarnej władzy był persona non grata, ale dla nas, młodych, poszukujących prawdy i spójności wartości z osobistym życiem badacza, stanowił jeden z kluczowych punktów odniesienia do przetrwania w nikczemnych czasach. Warto dzisiaj sięgnąć do tak wyjątkowych - także dla pedagogiki - rozpraw (sam wielokrotnie przywoływałem je w swoich artykułach i książkach), by dostrzec ich ponadczasowy charakter, uniwersalny.
Jak pisze A. Góralski - wynikało to z faktu, że sposób uprawiania filozofii i osobistego działania naukowo-badawczego cechowało m.in.: nieużywanie pojęć tendencyjnych, nacechowanych emocjonalnie; przezwyciężanie partykularyzmów; udzielanie stałej i bacznej uwagi filozofii wartości; czynienie dominującym jednostkowego człowieka, a nie schematy, rutyny czy instytucje; stała obecność myślenia analitycznego, syntetycznego oraz globalistycznego; mistrzowsko przeprowadzony wpływ na autentyczne postawy jednostek; dające się dostrzec sterowanie działania badawczego przeżyciem wartości; zachowanie krytycznego dystansu do działań własnych;(…) bezinteresowność podejmowanych działań poznawczych; stawianie na pierwszym miejscu wagi prawdy, żmudne odkrywanej, dystans wobec błyskotliwych karier efektownych powiedzeń. (s. 5-6)
Z zamieszczonych w tym tomie tekstów przekonamy się, jak ważne jest w pracy naukowej i życiu osobistym uczonego bycie niezależnym od zachodzących w otaczającym go świecie myślicielem, co sprawia, że żadne środowisko nie może traktować go „jak w pełni swojego”. Pedagogikę humanistyczną wzmacniał swoją fascynacją i filozoficznym upełnomocnieniem idei walki bez przemocy, bowiem sam był afirmatorem ruchu non- violence, także w okresie rozwijającej się w PRL opozycji demokratycznej. Świadom pluralizmu świata wartości głosił to, co mnie osobiście zachwycało w kontekście rozpoznawalnych w pedagogicznym środowisku postaw hipokryzji wielu profesorów i doktorów, że (…) istnieją wartości absolutne czy uniwersalne w naszej ziemskiej skali. Ale żeby je znaleźć, też i w świecie intelektu, trzeba spróbować nimi żyć.(…) Prawo jest urządzeniem ułatwiającym realizację wartości, ale niczego nie gwarantuje. Zawsze potrzebny jest twórczy i pełny poświęcenia wysiłek. (s. 35)
Dla nauk o wychowaniu, dla aksjologii pedagogicznej rozprawy Andrzeja Grzegorczyka są fundamentalne, bowiem nie kryje się za nimi usłużność wobec jakiejkolwiek ideologii czy próba manipulacji ludzkimi losami, ale mamy w nich rzadki wśród humanistów izomorfizm życia i własnej twórczości, działania i racjonalnego myślenia w duchu wartości absolutnych (Pamiętajmy, że człowiek wszędzie może spotkać Absolut, jeśli się zatrzyma i skupi na jednej prawdzie, na jednym listku drzewa, na jednym widoku chmury… - s. 66), w tym szczególnie wartości moralnych, duchowych wyznaczających imperium humanum, a zarazem trud ludzkiego życia, którego cechą jest sprawiedliwość w przetrwaniu.
Jan Łaszczyk prof. Akademii Pedagogiki Specjalnej im. Marii Grzegorzewskiej w Warszawie wskazuje w swoim artykule na jakże cenne w filozofii A. Grzegorczyka inspiracje pedagogiczne dla praktyki i teorii edukacyjnej, by zapewnić wychowankom i uczniom w procesie ich kształcenia m.in. wolność, tolerancję, możliwość dokonywania niezależnych wyborów i jednostkowe prawa, by potrafili wrastać w człowieczeństwo „(…) niezależnie od systemu społecznego, od ustroju politycznego, w jakim żyje, od wyznawanych religii i innych preferencji osobowościowych”.(s. 115)
Małgorzata Jabłonowska i Justyna Wiśniewska odczytują w rozprawach filozofa powinności zawodowe, którymi miałby kierować się pedagog odpowiedzialny za pracę z uczniem zdolnym. Oleg Hirnyy w ciekawy sposób wykazuje na podstawie naukoznawczej myśli A. Grzegorczyka, że każdy naukowiec kończąc pisanie i publikując książkę z zakresu uprawianej przez siebie nauki, zrzuca z siebie ciężar obowiązku dydaktycznego i, mając go już za sobą, rusza dalej w swoich dociekaniach naukowych. I tak dzieje się do czasu następnego podsumowania osiągnięć w kolejnej książce. Pod tym względem każdy profesor w swej dziedzinie jest jednocześnie (niejako automatycznie) dydaktykiem, czyli pedagogiem. (s. 157) On sam był tłumaczem rozprawy A. Grzegorczyka, by zaistniała jako podręcznik do propedeutyki filozofii w jednym z lwowskich liceów.
Politycy przełomu roku 2015/2016 postawili Polaków przed dylematem - Czy-m jest jeszcze w naszym kraju demokracja? Warto zatem sięgnąć do idei demokratyczności w ujęciu Andrzeja Grzegorczyka - zwolennika budowania społeczeństwa obywatelskiego, dialogicznych wspólnot, w których musi dochodzić do ścierania się tendencji totalitarno-centralistycznych z tendencjami im przeciwnymi. Jakże aktualne jest odczytanie jego filozofii społecznej przez Daniela Kantora, który pisze: Gdy stary system chyli się ku upadkowi , dla wielu polityków posady stają się ważniejsze od zasad. (s. 86)
Jedna z nich jest szczególna, a – jak się okazuje w konfrontacji z naszą codziennością – trudna do zaakceptowania w płynnej ponowoczesności przez pozorujących wartość własnej pracy naukowej: Żebym wymagając od wszystkich wysiłku i prawości, umiał od siebie wymagać więcej aniżeli od innych, żądać wysiłku od siebie i swoich, a nie tylko od obcych.(s. 99)
Całość tomu kończą wybrane fragmenty z dzieł prof. Andrzeja Grzegorczyka. Może te okruchy jego myśli zachęcą także pedagogów do spojrzenia na siebie, krytycznego wejrzenia w realizowane projekty badawcze, a może i do podjęcia nowych badań podstawowych z uwzględnieniem wybranych kategorii filozoficznych zmarłego humanisty.