"Recenzje w postępowaniach o awans naukowy. Poradnik" - także na czas wakacyjnej przerwy

 

Znakomicie, że po wydaniu poradników dotyczących postępowań na stopień naukowy doktora habilitowanego i na tytuł naukowy profesora Rada Dyscypliny Naukowej wydała kolejny, a dopełniający nie tylko powyższe procesy Poradnik. Recenzje w postępowaniach o awans naukowy. Niniejsza publikacja została przygotowana (...) z myślą o wsparciu obszaru recenzowania w postępowaniach o awans naukowy, została opublikowana na stronie internetowej RDN w zakładce „Dobre praktyki”.   

Przewodniczący Rady Doskonałości Naukowej prof. dr hab. Grzegorz Węgrzyn zwrócił się do Członków tego organu z prośbą o upowszechnianie wiedzy dotyczącej procesu recenzowania w szeroko rozumianym środowisku akademickim. Czynię to z wielką satysfakcją, tym bardziej że w ubiegłym roku wydałem książkę poświęconą krytyce naukowej i związanej z nią patologią w polskim środowisku akademickim, głównie w naukach społecznych i humanistycznych, ale ze szczególnym zwróceniem uwagi na pedagogikę.     

Od przyszłego tygodnia zamykam bloga na okres wakacyjny, by poświęcić czas wolny od akademickiej dydaktyki i bieżących obowiązków w szkolnictwie wyższym między innymi na recenzowanie naukowych dysertacji, tak wydawniczo jak i w ramach postępowania na stopień naukowy doktora. Wielu znajomych uczonych już zasygnalizowało w sieci swoją nieobecność, gdyż okres wakacyjny jest częściowo spożytkowany na rekreację, ale też na proces, który określamy jako re-kreację, czyli możliwość powrotu do wyhamowywanej w czasie roku akademickiego pracy twórczej.     

Życzę zatem wiernym, niewiernym, przypadkowym jak i doraźnym Czytelnikom odpoczynku także od moich wpisów. Powrócę tu z dniem 1 września, chociaż miesiąc zbliżającego się końca lata będzie owocował wieloma wydarzeniami w akademickiej pedagogice. Przypominam o Letniej Szkole Młodych Pedagogów w Dąbrowie Górniczej, o Zjeździe Pedagogicznym w Poznaniu, jak i o kolejnych spotkaniach u prof. Romana Lepperta w Zaciszu Akademickim. 

Co nas czeka w nowym roku szkolnym i akademickim? Zapewne już z końcem lipca będziemy mieli wreszcie ujawnioną stratyfikację dyscyplin naukowych w uczelniach, które poddały je ewaluacji za lata 2017-2021.  

Do zobaczenia, do usłyszenia!   

 

Akademicka dydaktyka na skraju przepaści

 

To jest zawsze interesujący dla mnie okres, kiedy mogę z seminarzystami dokonać podsumowania ich wielomiesięcznych studiów literatury przedmiotu i przyjąć wyniki badań terenowych. Wiele zmieniło się w uniwersytecie od strony organizacyjnej, formalno-prawnej i ekonomicznej. 

Wyłączając uwarunkowania ustrojowe PRL muszę z sentymentem przyznać, że jednak wówczas bardziej dbano o jakość akademickiej edukacji. Mam tu na uwadze tylko kwestie organizacyjne, a nie merytoryczne, gdyż te ostatnie były obciążone niedostępnością do światowej literatury naukowej. Polska literatura naukowa była pocięta skalpelem cenzorów, a zatem  częściowo była mało wiarygodna, w niewielkim stopniu wartościowa poznawczo.

Dzisiaj studenci mają do dyspozycji niemalże wszystkie biblioteki świata, wydawnictwa, redakcje czasopism naukowych, które udostępniły swoje zbiory w ramach Open Access. Młodzież akademicka ma zatem luksusowe warunki do autentycznego studiowania. W naukach przyrodniczych prace licencjackie są na moim uniwersytecie pisane właśnie na podstawie tylko najnowszych artykułów z najwyższej półki periodyków amerykańskich, brytyjskich, a nawet chińskich czy singapurskich.            

Niestety, nie ma szans, żebym zadał takie prace studentom na pedagogice, bo albo nie znają języków obcych, albo mają bardzo obniżoną samoocenę, brak wiary w to, że zrozumieją i będą potrafili skorzystać z zagranicznych źródeł wiedzy. Tym samym okres cenzury, niedostępności źródeł wiedzy dla mojego pokolenia został wyparty przez lęk, obawy, lenistwo, brak kompetencji czy zainteresowania młodych ludzi dotarciem do najnowszych źródeł wiedzy. 

Pozostaje mi zatem polskojęzyczna literatura, przy czym też jej dobór przez studentów jest pochodną ich gotowości do dotarcia do niej, zapoznania się z nią i pogłębienia własnej wiedzy tak, by mogli o sobie powiedzieć, że przynajmniej na tej podstawie są już znawcami problematyki badawczej. Króluje jednak redukcjonizm działań, wysiłku umysłowego, w tym twórczego i krytycznego. 

Ma to zapewne swoje różne przyczyny, wśród których sa także nasi nauczyciele akademiccy. Reforma szkolnictwa wyższego i nauki z 2018 roku określana mianem Konstytucji 2.0 prowadzi na skraj przepaści uniwersytecką dydaktykę. Uczelnie państwowe chcą/muszą bowiem zabiegać o status najwyższej rangi uczelni badawczych, który uzyskują tylko dzięki osiągnięciom naukowym swoich pracowników. 

Każdy naukowiec przypisany do liczby N musi wykazać się najwyżej punktowanymi publikacjami, a nie także jakością osiągnięć dydaktycznych. Moi współpracownicy nie mają wyjścia. Albo będą prowadzić badania i publikować ich wyniki w naukowych, najlepiej zagranicznych czasopismach (za minimum 140 pkt.), albo spadniemy do rangi B lub C w procesie ewaluacji reprezentowanej dyscypliny naukowej. Funkcjonujemy w grze o sumie zerowej w ramach której, żeby wygrać, ktoś (inny lub także my sami) musi na tym stracić. 

Do czego mamy uczyć naszych studentów? Do bycia w przyszłości badaczami? Czy może do twórczego, refleksyjnego, transformatywnego funkcjonowania w przyszłej roli zawodowej? W tym drugim przypadku muszą mieć wiedzę i umiejętności w zakresie diagnozowania procesów w przyszłym środowisku zawodowym lub aktywności publicznej. Jeśli mieliby zostać naukowcami przez przygotowywanie się do podjęcia studiów III stopnia w szkole doktorskiej, to tym bardziej potrzebują więcej czasu i możliwości praktycznych do uczenia się przez działanie, w działaniu pedagogicznym. 

Jak mają wywiązać się z takich zadań, skoro przewidziano w toku studiów kilkadziesiąt przedmiotów, w większości teoretyczno-refleksyjnych, ale pozbawionych możliwości praktykowania wiedzy, by tak jak mają z tym do czynienia studenci medycyny, mogli sprawdzić się w warunkach terenowych, w konkretnych środowiskach społeczno-oświatowych, edukacyjnych, formalnych czy pozaformalnych. Na to nie ma ani czasu, ani środków. 

Tymczasem w okresie PRL miałem obowiązkowy, dwutygodniowy obóz badawczy, który nie mógł odbywać się w miejscu zamieszkania i istnienia uczelni. Trzeba było nauczyć się pokonywania trudności w obcym terenie, a nie tylko merytorycznie i metodologicznie przygotować się do badań naukowych w obcym miejscu. Uniwersytet pokrywał koszty dojazdu, zakwaterowania i wyżywienia studentów, dzięki czemu można było być pewnym, że przynajmniej tego typu bariery nie staną na przeszkodzie do realizacji zadań (auto-)dydaktycznych.   

W roku 2022 studiujący uciekają z diagnozą do sieci internetowej, w której starają się pozyskać respondentów do swoich badań. Coraz więcej placówek, instytucji państwowych i samorządowych, wyznaniowych i społecznych odmawia przyjęcia studentów, bo a nuż zobaczą to, czego nie widziały władzy gały. Co gorsza, ich krytyczna wiedza może zniechęcić do podjęcia w przyszłości pracy w jednym z takich miejsc.  

Mojego studenta przeganiają od Annasza do Kajfasza, byle tylko zniechęcić go do zainteresowania się środowiskiem oświatowym, z którego członami kontakt jest mu niezbędny do przeprowadzenia obserwacji i wywiadów. Czas biegnie w swoim tempie, ale dla studentów ma on swoje granice. Muszą zdążyć, bo inaczej nie zaliczą semestru, roku, a nawet studiów, a przecież chcą i są gotowi do działań nawet w minimalnym wymiarze. 

Jeszcze trochę potrwa wojna polsko-polska, a trzeba będzie mieć poparcie sekretarza partii, by wpuszczono studenta do danej instytucji czy środowiska. Wrócimy do rozwiązań z czasów PRL? Być może zagości nowa forma cenzury ideowo-politycznej?  

Czego możemy spodziewać się w polskiej edukacji w 2022 roku?

 

  

Na to pytanie odpowiadałem jednoznacznie, że możemy spodziewać się kontynuacji deformy szkolnej. Jak szkoła ma być uczącą się wspólnotą nowoczesnej edukacji, skoro wciąż obowiązuje w niej posłuszeństwo dyrektorów szkół wobec kuratorium oświaty, nauczycieli wobec dyrektorów szkół, „małych” uczniów wobec „wielkich” pedagogów, słabszych wobec silniejszych, podwładnych wobec zwierzchników? W sieci krąży mnóstwo memów, które trafnie oddają najbardziej argonackie wypowiedzi resortowego ministra i jego zastępców.  

Jakiś internetowy pseudooświatowiec astronomiczny uważa, że nie mam prawa wypowiadać się na temat szkoły i edukacji, gdyż nie prowadzę badań w tym zakresie. Jak siedzi w domu na emeryturze, niczego nie czyta poza tym, co się znajdzie na portalach  internetowych, a przy tym wylewa żółć nienawiści za własne niespełnione akademickie aspiracje, to wypisuje takie bzdury. Nie pozostaje nic innego, jak tylko współczuć komuś, kto jest ofiarą własnego nieudacznictwa i polityki oświatowej wielu ministrów.      

Po 33 latach budowania państwa prawa na zasadach ustroju demokratycznego, już tylko oświata opiera się jego procesom, ale i prawo zostało w nim zinstrumentalizowane politycznie przez partię władzy. Wydaje się to wręcz nieprawdopodobne, że instytucje powszechnego kształcenia, które powinny być „kołem napędowym” przemian społeczno-ustrojowych i kulturowych, stają się inhibitorami reform, czyli czynnikiem opóźniającym zaistnienie zmian. Pomimo przesłanek prawnych, jakie udało się wprowadzić do oświatowego ustawodawstwa w III RP ogromny wysiłek i podziemna walka czołowych przedstawicieli świata kultury, nauki i edukacji w okresie PRL nie zostały właściwie wdrożone w życie.

Akceptowana i wdrażana przez także obecną formację polityczną zasada zwiększania poziomu autokratyzmu władzy, zastraszania nauczycieli, dyscyplinowania uczniów i wycofywania się z dotychczasowych reform o charakterze nie tyle liberalnym, co warunkowanych rozwojem nauki, trafia w podzielonej Polsce na podatny grunt. Nie jest bowiem prawdą, że w ciągu trzech dekad transformacji ustrojowej doszło w polskiej oświacie do rozprzężenia systemu wartości, anarchizacji zachowań uczniów czy zaniedbań dydaktyczno-wychowawczych. 

Nie przypominam sobie, by którakolwiek z ekip rządzących tak właśnie formułowała naczelne cele swojej polityki oświatowej jak czyni to obecna władza. Polska szkoła jeszcze nie wyszła z pozostałości po systemie totalitarnym okresu PRL, a już powraca w rozwiązaniach oświatowych do sprawdzonych w minionym ustroju rozwiązań organizacyjnych, choć osadzonych w odmiennym systemie wartości. Współczesna, polska szkoła jest społecznością pozornie solidarną, gdyż częściej jednoczy ją strach i przymus, pozór i nuda, wypalenie zawodowe nauczycieli i zniechęcenie uczniów do uczenia się, aniżeli zjednoczenie sumień, autentyzm działań, dobra wola, profesjonalizm i wspólnota ludzkich serc. 

O ile wcześniej nauczyciele i dyrektorzy szkół nie chcieli pogodzić się z możliwością przenikania do szkół demokracji uważając, że nie są one do tego powołane, o tyle teraz będą angażowani na rzecz autokracji i indoktrynacji. Nadal o sprawach uczniów stanowić się będzie bez ich aktywnego i rzeczywistego udziału (o nich bez nich), lekceważąc także najważniejszych rzeczników ich interesów i potrzeb, jakimi są ich rodzice. Ci bowiem też mają niewiele w szkole do powiedzenia poza przyzwoleniem (ukrytym naciskiem) władzy na materialne ratowanie instytucjonalnego ubóstwa i nędzy infrastrukturalnej w szkole publicznej. 

Nauczyciele nie uzyskali samorządności własnej grupy zawodowej, naiwnie licząc na załatwienie ich spraw przez związki zawodowe oraz nieskutecznie prowadzone akcje strajkowe. Najlepsi, najbardziej wrażliwi, krytyczni i kreatywni pedagodzy będą mogli odejść ze szkół na wcześniejsze emerytury, by swoją postawą nie denerwować władzy. Niska płaca skutkuje niską motywacją, a zatem (prze-)trwaniem w zdewastowanym przez Annę Zalewską systemie szkolnym.

 

Tradycje i przesunięcia w akademickiej andragogice

Wczorajsze obrady plenarne IV Zjazdu Andragogicznego zbiegły się z 42-leciem łódzkiej szkoły naukowej badań andragogicznych i geragogicznych oraz dwudziestoleciem kierowania zespołem naukowym w tej dyscyplinie nauk pedagogicznych przez  prof. Elżbietę Kowalską-Dubas. 

Uczciliśmy minutą ciszy odejście w okresie między Zjazdami Andragogicznymi profesorów: Olgi Czerniawskiej, Józefa Półturzyckiego i Lucjana Turosa.    

W części plenarnej reprezentował środowisko klasyków polskiej andragogiki w nurcie badań teriopoznawczych, paradygmatycznych jako fundamentalnych dla badań empirycznych i praktyk oświatowych prof. Mieczysław Malewski.  W swoim wystąpieniu skoncentrował uwagę na ewolucji kulturowej w toku dziejów wyrażającej się przejściem od mądrości (w czasach starożytnych), przez zastąpienie ją w Oświeceniu wiedzą ku dominującej w obecnych czasach informacji.

Kto ma informację, ten ma władzę. Nie znaczy to, że ma wiedzę, ani tym bardziej mądrość. Ktoś skomentował w czasie przerwy, że kto wie, czy to nie ze wstydu zapaliła się w czasie tego wystąpienia jedna z hal produkcji informacji w TVP... . 

Zdaniem M. Malewskiego za wiekowymi zmianami nie nadążają słowniki andragogiczne, skoro są takie pojęcia jak: uczące się organizacje, całożyciowe uczenie się, uczące się społeczeństwo, ale... nie ma w nich kategorii: społeczeństwo wiedzy. 

Określenie to jednak nie musi występować w andragogicznych słownikach, skoro jest w Wikipedii i kluczowych podręcznikach do socjologii. Ktoś zadbał o to, by o nim nie zapomniano. To, że nie ma w rzeczywistości społeczno-politycznej "społeczeństwa mądrości", to widzimy na co dzień. Gdyby takie miało istnieć, to chyba tylko jako utopijna lub dystopijna wspólnota mędrców. 

Dla M. Malewskiego pojęcie (...) społeczeństwo wiedzy mogłoby jednak zaistnieć w słownikach andragogicznych, gdyż jest znaczeniowo najszersze (w triadzie: mądrość-wiedza-informacja), stanowiąc ramę epistemologiczną dla wszystkich pozostałych kategorii pojęciowych współczesnej andragogiki. 

Dlaczego tak się stało, że nie operujemy już tym terminem? Otóż, kiedy ono się pojawiło, jego koncepcja była już przebrzmiała. W uniwersytetach nie ma już szlachetnego konserwatyzmu, dostojeństwa mądrości, którą przed wielu laty reprezentowali jeszcze przedwojenni profesorowie. Epistemiczną epokę mądrości starożytnych wyparła oświeceniowa epoka wiedzy, która odchodziła od tradycji tracąc swój humanistyczny blask, głębię, troskę o dobro wspólne. 

Miejsce wiedzy zajęła informacja, zyskując status starożytnej arche, która zapoczątkowała filozofię (za M. Hetmańskim). W konsekwencji następuje dewaluacja wartości i wiedzy, a intelektualiści tracą swoją centralną pozycję. Zamiast społeczeństwa wiedzy żyjemy w społeczeństwie informacji, przy czym dodałbym, że także pseudowiedzy i dominacji propagandy na użytek wojny polsko-polskiej, którą prowadzą w naszym kraju główne siły polityczne.  

Żyjemy zatem w epoce władztwa informacyjnego, którego dysponenci - choć nie wybrzmiało to w żadnym stopniu w referacie M. Malewskiego - mogą w przemyślany sposób użyć do sterowania społeczeństwem. Informacja stała się bowiem wartością przeliczalną na zyski lub straty dla tych, którzy mają do niej dostęp i mogą ją wykorzystać do realizacji własnych interesów. Społeczeństwo informacji nie jest już społeczeństwem wiedzy, gdyż do tego stadium nie zdążyło dojrzeć ze względu na dynamiczny rozwój technologii komunikacyjnych, a dzięki nim także względnie powszechny dostęp do wiedzy, ale już dla nielicznych.

Tym kwestiom poświęciła uwagę prof. Ewa Solarczyk-Ambrozik (UAM) wskazując na tzw. cichą rewolucję edukacyjną ze względu na dostrajanie się szkolnictwa wyższego, zawodowego i instytucji społecznych do potrzeb, oczekiwań oraz wymagań rynków pracy. Referująca użyła kategorii "adekwatności edukacyjnej" wskazując na jej znaczenie ze względu na zachodzące zmiany w gospodarce, ale i w instytucjach społecznych czy oświatowych.  Fenomen ten odzwierciedla sprzeczność między edukacją rozumianą jako wyrównywanie szans a edukacją rozumianą jako źródło nierówności społecznych. 

Faktem jest, że w gospodarce, transporcie, komunikacji, mediach czy nawet usługach mamy do czynienia z cichą rewolucją. Ta jednak nie zaistniała w polityce, w sposobie sprawowania władzy przez kolejne formacje rządzące, których liderzy od lat zdają sobie sprawę, że jeśli społeczeństwo będzie pozbawione dostępu do szerokoprofilowej wiedzy i kluczowych dla podejmowania decyzji informacji, tym łatwiej będzie nawet przy tak otwartym dostępie do różnych źródeł wiedzy i informacji manipulować nim, by powiększać własny elektorat oraz dobra niedostępne dla wszystkich.                      

Rolą edukacji jest jednak - jak stwierdziła E. Solarczyk-Ambrozik - dostarczanie wiedzy i kształtowanie umiejętności, które są kluczowe do godnego życia, zgodnego ze standardami w tych czasach. Wiąże się to z możliwością uzyskania niezbędnej wiedzy i dostępu do praktyki koniecznej także do własnego rozwoju. Dlatego tak ważna jest jakość oferowanych różnym pokoleniom programów edukacyjnych.  Zapewne niektóre z nich były przedmiotem szczegółowych obrad i dyskusji w sekcjach, bowiem konferencje to mają do siebie, że referujący mają zawsze za mało czasu na własną wypowiedź. 

Na szczęście wiele kwestii można było doprecyzować w czasie kuluarowych spotkań, rozmów, gdyż piękna a upalna pogoda pozwoliła uczestnikom obrad na nocne Polaków rozmowy. Zapewne treść referatów i doniesień z badań będzie opublikowana na łamach wielu czasopism andragogicznych. Wówczas będziemy mogli znaleźć odpowiedź na pytanie: 

Czy andragogika trzeciej dekady XXI wieku sprzyja nie tylko trosce o ochronę życia ludzi na Ziemi w epoce antropocenu, o której  mówiła prof. Agnieszka Stopińska-Pająk, ale także czy w ramach kształcenia dorosłych na rzecz zrównoważonego rozwoju poradzimy sobie z zagrożeniem wojennym, w tym także z fake newsami. O tych ostatnich mówił prof. UŁ Arkadiusz Wąsiński.        

Podzielę się jeszcze jedną, dobrą informacją, że na prezeskę Akademickiego Towarzystwa Andragogicznego została ponownie wybrana prof. UMK Hanna Solarczyk-Szwec. Zapewni to kontynuację działań i projektów, które stanowiły podstawę poprzedniej kadencji, ale okres pandemii zablokował lub osłabił urzeczywistnienie niektórych z nich.  

Ps.

W ostatnim zdaniu wprowadziłem fake newsa, by sprawdzić zasadność obaw A. Wąsińskiego, ale dostrzegła go 29.06.  tylko p. Prezes. To znaczy, że zjawisko jest groźne.

 

    

IV Zjazd Andragogiczny w Łodzi o edukacji na rzecz zrównoważonego rozwoju

Prof. dr hab. Elżbieta Dubas - kierowniczka Katedry Andragogiki i Gerontologii Społecznej Uniwersytetu Łódzkiego kieruje tegorocznym wydarzeniem naukowym, które odbędzie się w dn. 27-28 czerwca 2022 roku. IV Zjazd Andragogiczny jest zarazem jedną z najważniejszych debat polskich andragogów w kraju. Jak informuje się w poprzedzającym obrady komunikacie:

W czasach niezwykle intensywnych i, co szczególnie trudne, zaskakujących przemian, jakim podlega współczesna cywilizacja i życie każdego człowieka z osobna, trzeba myśleć o edukacji dorosłych. Namysł nad edukacją dorosłych, jak i w ogóle edukacją, jest konieczny jako część humanistycznego namysłu nad człowiekiem: jego jednostkowym życiem, ziemską egzystencją a nawet kosmicznym umiejscowieniem. Pytania o edukację dorosłych to kluczowe pytania w dobie intensywnych przemian i niepewności. 

Eduakcja dorosłych może bowiem towarzyszyć człowiekowi dorosłemu w czasach wirowania znaczeń, niepewności sensów i cywilizacji „nad przepaścią” czy na „bezdrożu”. Pytania, które stają przed uczestnikami IV Zjazdu Andragogicznego, są zasadniczo bardzo trudne, ponieważ obok zapytań o samą edukację, są także pytaniami o (zmieniającą się?) istotę człowieka, człowieczeństwa i ludzkiej egzystencji. Pierwsze z nich, stosunkowo najprostsze, dotyczą diagnozy współczesnej edukacji dorosłych: 

· Jaka jest współczesna edukacja dorosłych? Na ile realizuje jednostkowe potrzeby dorosłych i społeczne, także globalne oczekiwania? 

Te pytania wymagają jednak kontynuacji w odniesieniu do przyszłości, uwzględniając ich prognostyczno - futurologiczny kontekst: 

· Czy w ogóle edukacja dorosłych będzie dorosłemu jeszcze ( w przyszłym i trudnym do przewidzenia świecie) potrzebna? Jeśli tak, jaka edukacja może ułatwić mu życie w trudnych i nieprzewidywalnych czasach? 

Wreszcie, rodzą się pytania o charakterze aksjologiczno – wartościującym: 

· Jaka edukacja dorosłych byłaby w stanie towarzyszyć dorosłemu w czasach niepewności? Jaka edukacja dorosłych pozwoliłaby człowiekowi dorosłemu kreować świat jego życia wypełniony sensem?

Pragnę przy tej okazji podziękować Rodzinie 

śp. prof. dr hab. Olgi CZERNIAWSKIEJ 

za przekazanie naukowcom - andragogom i geontologom  Wydziału Nauk o Wychowaniu UŁ części prywatnych zbiorów  bibliotecznych. Ten niezwykły dar posłuży kolejnym pokoleniom uczonych do prowadzenia dalszych badań z uwzględnieniem treści  gromadzonych przez wiele lat książek i czasopism z wkładem Mistrzyni i Uczniów w rozwój m.in. łódzkiej szkoły naukowej andragogiki i gearagogiki pedagogicznej.   

 

Celowa polityka MEiN wymiany kadr oświatowych i naukowych

 

Jeśli ktoś sądzi, że nieodpowiedzialna wypowiedź ministra czy któregoś z jego wiceministrów jest lapsusem, czymś, co przypadkowo wymknęło się im z ust, to jest w błędzie. Od 2015 roku obowiązuje polityka radykalnego odwrócenia teleologii kształcenia i wychowania, a zatem trzeba doprowadzić do usunięcia ze szkół, w tym także z uczelni państwowych wszystkich tych nauczycieli i nauczycieli akademickich, którzy byli wykształceni na pograniczu ustrojów politycznych, a szczególnie w paradygmacie lewicowej i liberalnej ideologii edukacyjnej. Jak pisał krytyk teorii literatury Stanley Fish: Wygraj język, a wygrasz w polityce. W demokracji bowiem propaganda jest tylko częścią rzeczywistości przedstawionej, ale kontrolowanej społecznie, a w totalitaryzmie jest jej sercem. 

Jeśli jeszcze ktoś się łudzi, że tak nie jest, to polecam studia z makropolityki (nie tylko)  oświatowej. Obejmujące rząd kolejne formacje polityczne stosują od przeszło trzydziestu lat planowe oddziaływanie na psychikę ludzi za pomocą bodźców o charakterze informacyjnym, które mają przekonać ich o słuszności określonego programu politycznego lub wykazać niesłuszność innego programu. 

W debacie publicznej każda władza odwołuje się wyłącznie do sądów potocznych takich, jakie są jej niezbędne nie po to, by dociekać jakiejkolwiek prawdy o szkolnej rzeczywistości, ale by ją naznaczyć językiem zrozumiałym i czytelnym dla większości polskiego społeczeństwa, a więc językiem typowym dla potrzeb propagandy politycznej. Kolejni ministrowie czynili wszystko, co w ich mocy, by:

- utrzymywać nauczycielski stan w permanentnej zależności od łaski lub niełaski partii władzy (każdej partii władzy) i w każdym zakresie; 

- zapomnieć o solidarnościowych zobowiązaniach tak w ramach sierpniowych Porozumień (1981), jak i Okrągłego Stołu, podważając ich status i zasadność aksjonormatywnych przesłanek;

- zniszczyć  niepożądane normy w świadomości społecznej w wyniku prowadzonej wszelkimi środkami walki politycznej;

- spychać do sfery życia prywatnego idee opozycyjnych środowisk, ograniczając ich przedstawicielom możliwości społecznego oddziaływania w myśl zasady rewolucji moralnej;

- doprowadzić stopniowo do odwrócenia znaczeń dotychczas dominujących idei, teorii, narracji, itp.   

 - utrzymywać w stałym konflikcie relacje między związkami oświatowymi, by tym samym można było blokować wszelkie formy potencjalnie skutecznego protestu nauczycielskich środowisk;

 

- skutecznie odmówić nauczycielom prawa do oddolnego, autorskiego wprowadzania do edukacji szkolnej innowacji dydaktyczno-wychowawczych;

- włączyć interesy wojny kulturowej, politycznej miedzy sprawującymi władzę a opozycją parlamentarną i pozaparlamentarną do jurydycznego i poddanego penalizacji zarządzania szkolnictwem włącznie;

- wykorzystywać sztucznie wytwarzane i zmanipulowane problemy oświatowe do niemalże codziennej autoprezentacji wybitności i troskliwości ministra edukacji i nauki, by tym samym wzmacniać i poszerzać elektorat partii władzy; 

- finansować pod pozorem zmian oświatowych działalność polityczną formacji rządzącej oraz radykalnie osłabiać dostęp do środków publicznych tych podmiotów, które jej jawnie nie popierają;          

(źródło: https://ciekaweliczby.pl/zarobki_nauczycieli/) 

- wzmocnić centralistyczne sterowanie edukacją, by pozbawić racji samorządność oświatową. Szkoła ma być państwowa, podporządkowana interesom partii rządzącej; 

- stosowanie przez ministrów propagandowych chwytów jest niezależne od ideologicznych podstaw partii władzy;    

- utrzymywać społeczeństwo w permanentnej konfrontacji, dzięki której silny bierze wszystko, a słaby ma zginąć. Tu - swój, przyjaciel, a tam – tylko wróg; 

- odwoływać się w wypowiedziach publicznych do emocji, a więc także obrażać nauczycieli, pedagogów, naukowców, opozycjonistów, by niszczyć ich autortytet, by ich ośmieszać, ale także by niepokorni obrazili się i sami odeszli ze służby publicznej;

- "wyrabiać" autorytety osobom, które nie mają kompetencji, ale mają  władzę; 

- dezorganizować prowadzenie badań naukowych dotyczących powyższych kwestii, w tym utrudniać ich finansowanie, by nie docierała do społeczeństwa wiedza o stanie edukacji i nauki; 

- pozyskiwać ze stopniami i tytułami naukowymi usłużnych komentatorów polityki władzy, mających za zadanie utrzymywanie społeczeństwa w fałszywej świadomości;  

- doprowadzić podmioty społeczne, pozarządowe do samoograniczenia i samozniszczenia. 

Jak mogą powstawać alternatywne szkoły

 

Rodzice pytają, jak powołać do życia alternatywną szkołę, by nie trzeba było posyłać dziecka do szkoły państwowo-samorządowej?  Nie ma wzoru na szkołę sukcesu, gdyż zróżnicowane są oczekiwania, aspiracje i potencjały rozwojowe dzieci. Natomiast konieczne jest poznanie różnych modeli kształcenia w już istniejącej edukacji niepublicznej, by powołać własną, jeśli żadna z już istniejących czy dostępnych nie spełnia rodzicielskich oczekiwań.  

Właśnie tak powstają alternatywne szkoły na świecie, że spotykają się ze sobą rodzice dzieci w wieku przedszkolnym, by zastanowić się nad tym, do jakiej szkoły lub w jak innym podejściu do edukacji chcieliby kształcić swoje pociechy. Jaka ma lub może być ich rola w tym projekcie? 

Tak m.in. rodzą się alternatywy edukacyjne:        

1.    Powstanie inicjatywy. Należy zorganizować spotkanie dla rodziców zainteresowanych szkołą ich marzeń, aspiracji, pragnień, by przedyskutować z nimi jej zalety i możliwe ograniczenia. Konieczna jest wspólna debata na temat istoty edukacji szkolnej w społeczeństwie cyfrowym, jej dotychczasowych słabości, braków i własnych w tym względzie oczekiwań, by w jej wyniku powstał pierwszy zarys własnych celów i założeń organizacyjno-programowych edukacji. 

    Można wówczas uzgodnić nie tylko orientację edukacji  zorientowanej na indywidualny rozwój każdego dziecka, ale i respektowanie w jej toku interesów, potrzeb i oczekiwań nauczycieli, rodziców a nawet - w przypadku szkół branżowych - regionalnego rynku pracy czy społeczności lokalnej.

2. Uzgodnienie i rozwinięcie koncepcji pedagogicznej szkoły. Poznanie literatury specjalistycznej o szkołach reform, innowacjach czy eksperymentach pedagogicznych oraz nawiązanie kontaktów z założycielami szkół alternatywnych w danym regionie lub pozyskanie ekspertów w zakresie już istniejących placówek/form edukacji alternatywnej.

3.    Określenie warunków organizacyjnych edukacji/szkoły/szkoły bez szkoły, jej typu oraz jak mógłby przebiegać w niej proces uczenia się, wspomagania rozwoju dzieci. 

4. Rozwinięcie intensywnej współpracy z zainteresowanymi alternatywną edukacją rodzicami dzieci w wieku szkolnym, by mieli pełne poczucie współtworzenia "swojej szkoły".

5. Powołanie dla realizacji powyższej inicjatywy stowarzyszenia oświatowego czy fundacji, które ułatwiłoby pozyskiwanie środków na prowadzenie edukacji alternatywnej czy także stworzenie możliwości stypendialnego wsparcia dzieci z środowisk defaworyzowanych w państwie.

6. Upowszechnienie m.in. w sieci informacji o tworzonej szkole, by tym samym powiększyć grono zainteresowanych nią osób. Opracowanie informatorów, uruchomienie kampanii medialnej/internetowej, publikowanie dyskusji na temat innej edukacji w różnych mediach, gromadzenie artykułów i utworzenie portalu dla potrzeb nowej inicjatywy edukacyjnej itp.   

7. Włączenie do tej inicjatywy dzieci o specjalnych potrzebach edukacyjnych, rozwojowych, zdrowotnych itp.

8.    Podjęcie działań na rzecz zatwierdzenia nowej szkoły przez władze oświatowe, by można było wydawać tożsame dla szkolnictwa publicznego świadectwa szkolne. 

Literatura do wyboru:

Adamek Irena : Edukacja alternatywna w klasach I-III // W : Podstawy edukacji wczesnoszkolnej / Irena Adamek. - Kraków, 1997. - S. 153-166

Aktywność i cisza w pedagogice Mari Montessori, red. M. Miksza, Łódź: Wydawnictwo Palatum 2019.

Alternatywna i wspomagające metody komunikacji, red. Jacek Błeszyński, Kraków: Oficyna Wydawnicza Impuls 2006

Alternatywna pedagogika humanistyczna, red. B. Suchodolski, Ossolineum, Wrocław-Warszawa-Kraków, 1990

Alternatywy myślenia o/dla edukacji. Wybór tekstów pod red. Z. Kwiecińskiego, IBE, Warszawa 2000

Awangarda w perspektywie postmodernizmu, red. Grzegorz Dziamski, Wyd. Humaniora, Poznań 1996

Badura-Strzelczyk G., Pomóż mi zrobić to samemu. Jak wykorzystać idee Marii Montessori we współczesności, Kraków: Oficyna Wydawnicza Impuls 1998.

Bajda Krystyna : Przegląd niektórych innowacji pedagogicznych w szkołach // W : Praca wychowawcza z dziećmi i młodzieżą / pod red. Mieczysława Łobockiego. - Lublin, 1998. - S. 79-87. - W artykule przedstawiono założenia edukacji alternatywnej.

Banasiak Jan : Wychowanie alternatywne -strategia otwarta : zautonomizowany świat wychowania W: Reagowanie wychowawcze w wielowymiarowej pedagogice działania / Jan Banasiak. - Warszawa, 1996. - S. 156-173

Barański Czesław : O istocie i warunkach edukacji alternatywnej // Nowa Szkoła. - 1996, nr 7, s. 20-21

Bauer J. ((2015). Co z tą szkołą? Siedem perspektyw dla uczniów, nauczycieli i rodziców, tłum. Andrzej Lipiński, Słupsk: Wydawnictwo Dobra Literatura. 

Baumgartner-Schaffner M., Brudnik E., Fijałkowska A., Kędracka – Feldman E., Owczarska B., Zielińska M., Autoewaluacja w szkole, pod red. Elżbiety Tołwińskiej-Królikowskiej, Wydawnictwo CODN, Warszawa 2002.

Bednarczuk B., Formy organizacji pracy uczniów w metodzie Marii Montessori, Wychowanie na co dzień 2001 nr 4-5.

Bednarczuk B., Osobowość autorska absolwentów klas Montessori w perspektywie doświadczeń i celów życiowych, Kraków: Oficyna Wydawnicza „Impuls” 2016.

Belzyt D., Podejście Gestalt w pedagogice. Wolność tworzenia świadomości rzeczywistości, Lublin:  Wydawnictwo Fundacja TanTHEO 2018.

Berg H.K., Maria Montessori – poszukiwanie życia razem z dziećmi. Odpowiedzi na aktualne pytania pedagogiczne, Wydawnictwo Jedność Herder, Kielce 2007.  

Birecka Mariola : Edukacja alternatywna w bibliotece szkolnej,  Acta Universitatis Lodziensis. Folia Librorum. - Z. 7 (1997), s. 115-130.

Birkenbihl V.F., Szkoła bez stresu, Dom Wydawniczo-Księgarski „KOS”, Katowice 1999.

Bogart J. 2020). Szkoła w domu. Opowieść mamy pięciorga dzieci o jej wzlotach, upadkach i przygodach z edukacją domową, tłum. Natalia Wiśniewska, Warszawa: Wydawnictwo Literackie. 

Brzezińska R., Brzeziński A., Idee angielskiej wolnej szkoły Summerhill w polskich egzemplifikacjach, Włocławek: Wydawnictwo Wyższej Szkoły Humanistyczno-Ekonomicznej we Włocławku 2012

Budajczak M., Edukacja domowa. GWP, Gdańsk 2004 

Budajczak M., Fińskie Sampo – o łamaniu kodu edukacyjnego słów kilka, Forum Oświatowe  2009 nr 2

Budajczak M., O naukowym podejściu do edukacji domowej, Przegląd Pedagogiczny 2010 nr 1

Budajczak M., (2020), Edukacja domowa … po latach, wydanie III poprawione, Ćwiklice: Wydawnictwo Iosephicum.

Buehl D.: Strategie aktywnego nauczania, czyli jak efektywnie nauczać i skutecznie uczyć się. - (tłum. z jęz. ang. Piątek B.). - Kraków: Wydawnictwo Edukacyjne, 2004

Bybluk M., Innowacje i eksperymenty pedagogiczne „okresu przełomu”. Doświadczenia radzieckie, rosyjskie, ukraińskie, Bydgoszcz: Wydawnictwo Kujawsko-Pomorskiej Szkoły  Wyższej 2016. 

Chłodna I., Edukacja amerykańska. Drogi i bezdroża, Lublin: Wydawnictwo KUL 2008

Chmielewska Iwona, Turczyńska - Korczyńska Małgorzata : Czy naprawdę wychowanie ku wolności? // Kwartalnik Pedagogiczny. - 1998, nr 3/4, s. 97-123

Chomsky N., Polityka, anarchizm, lingwistyka,. Terror, wojna  i globalny kapitalizm. W stronę utopii. Język i polityka, tłum. Piotr Rymarczyk, Poznań: Oficyna Wydawnicza Bractwa „Trojka” 2007

Chromiec E., Dziecko wobec obcości kulturowej, GWP, Gdańsk 2004

Ciągłość i zmiana w obszarze profilaktyki społecznej i resocjalizacji, Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2003

Claparede E., Wychowanie funkcjonalne, przeł. M. Ziembińska, Warszawa: Wydawnictwo Akademickie „Żak” 2006.

Claparede E., Szkoła na miarę, przeł. Z. Ziembiński, Warszawa: Wydawnictwo Akademickie „Żak” 2005.

Cybula M., Zakładam i prowadzę oświatową placówkę niepubliczną, Warszawa: Warszawska Grupa Wydawnicza 2016

Człowiek w relacjach edukacyjnych, red. A. Moździerz i J. Rusiecki, Wyd. Olsztyńskiej Wyższej szkoły, Olsztyn 1999

Czerepaniak - Walczak M., Między dostosowaniem a zmianą. Elementy emancypacyjnej teorii edukacji, Uniwersytet Szczeciński, Szczecin 1995

Edukacja alternatywna na rzecz demokratyzacji procesu kształcenia, red. Renata Nowakowska-Siuta, Kraków: Oficyna Wydawnicza „Impuls”  2014.

Edukacja domowa w Polsce. Teoria i praktyka, red. Marzena i Paweł Zakrzewscy, Warszawa: Oficyna Wydawniczo-Poligraficzna „Adam” 2009

Dylematy edukacji artystycznej. Tom 1. Edukacja artystyczna wobec przemian w kulturze, red. Wiesława Limont i Kamila Nielek-Zawadzka, Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2005

Dauber H., Podstawy pedagogiki humanistycznej. Zintegrowane układy między terapią i polityką, Oficyna Wydawnicza „Impuls” Kraków 2001

Dauber H., Obszary uczenia się w przyszłości. Perspektywy pedagogiki humanistycznej, Oficyna Wydawnicza „Impuls” Kraków 2001

Dąbrowska J., Polemiki o szkole waldorfskiej w: Człowiek w relacjach edukacyjnych, red. A. Moździerz i J. Rusiecki, Wyd. Olsztyńskiej Wyższej szkoły, Olsztyn 1999

Dobiasz-Krysiak M. (2021). Szkoła transformacji. O szkole waldorfskiej w dobie przełomu demokratycznego, Kraków: Oficyna Wydawnicza „Impuls”.

Droit R.P., 101 zabaw filozoficznych. Doświadczanie codzienności, przekład Elżbieta Urscheler, GWP, Gdańsk 2004

Drost Małgorzata : Szkoły alternatywne w ocenie nauczycieli nauczania początkowego // Zeszyty Naukowe. Pedagogika / Uniwersytet Opolski. - Z. 35 (1996), s. 31-35

Dryden G., Vos J., (2003). Rewolucja w uczeniu się, tłum. Bożena Jóźwiak, Poznań: Wydawnictwo Zysk i S-ka. 

Dudzińska Bogumiła : Nauczycielskie postrzeganie edukacji alternatywnej // Studia Edukacyjne. - Nr 3 (1997), s. 209-216

Dydaktyka twórczości. Koncepcje – problemy – rozwiązania, red. Krzysztof J. Szmidt, Oficyna Wydawnicza Impuls, Kraków 2003

Dylak S., Architektura wiedzy w szkole, Warszawa: Difin 2013.

Dzikiewicz - Gazda Urszula : Edukacja alternatywna - w poszukiwaniu dróg jej realizacji // Z Doświadczeń Pedagoga. - 2000, nr 1, s. 149-159

Dumowska B., Edukacja autorska w szkołach publicznych w Polsce, Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2003

Dydaktyka twórczości. Koncepcje – problemy – rozwiązania, red. Krzysztof J. Szmidt, Oficyna Wydawnicza Impuls, Kraków 2003

Dylak S., Wprowadzenie do konstruowania szkolnych programów nauczania, WSz PWN, Warszawa 2002

Edmunds F., Szkoły Waldorfskie na świecie i w Polsce, Wyd. Spektrum, Warszawa 1996.

Edukacja alternatywna XXI wieku, red. Bogusław Śliwerski, Zbyszko Melosik, Kraków: Oficyna Wydawnicza „Impuls” 2010

Edukacja alternatywna - dylematy teorii i praktyki, red. B. Śliwerski, Kraków 1992.

Edukacja alternatywna - nowe teorie, modele badań i reformy. red. Jacek Piekarski i Bogusław Śliwerski,  Oficyna Wydawnicza Impuls, Kraków-Łódź 2000 

Edukacja alternatywna. Rocznik, nr 1-3, Wydawnictwo Naukowe Wyższej Szkoły Kupieckiej, Łódź 2001 – 2004

Edukacja Elementarna 2013 nr 4

Edukacja wobec wyzwań XXI wieku, red. I. Wojnar, J. Kubin, Komitet Prognoz Polska w XXI wieku” przy Prezydium PAN, Warszawa 1996.

Edukacja w świecie współczesnym. Wybór tekstów z pedagogiki porównawczej wraz z przewodnikiem bibliograficznym i przewodnikiem internetowym, red. R. Leppert, Impuls, Kraków 2000,

Edukacja w wolności, red. B. Śliwerski, Impuls, Kraków 1992

Edukacyjne wątpliwości. Bildungszweifel, WSP w Słupsku, Słupsk 1998

Egan G., Kompetentne pomaganie. Model pomocy oparty na procesie rozwiązywania problemów, przekład J. Gilewicz i E. Lipska, Wydawnictwo  Zysk i S-ka, Poznań 2002

Eksperymenty pedagogiczne w Polsce w latach 1900-1939. Źródła do dziejów  myśli pedagogicznej, red. Bogdan Suchodolski, Wstępem opatrzył  Bogdan Suchodolski, Materiały zebrali Wanda Dzierzbicka i Stanisław Dobrowolski, Wrocław-Warszawa-Kraków: Ossolineum 1963

Elitarne szkolnictwo średnie w krajach Europy Zachodniej. Studia z pedagogiki porównawczej, red. Agnieszka Gromkowska-Melosik, Poznań: Wydawnictwo Naukowe UAM 2015

Eller H., Nauczyciel wychowawca w szkole waldorfskiej. Wprowadzenie w specyfikę pracy, tłum. Michał Głażewski, Kraków: Oficyna Wydawnicza „Impuls” 2009

Epstein P., Z notatek pedagoga Montessori. Poradnik, tłum. Magdalena Madej, Kraków: Oficyna Wydawnicza „Impuls” 2014.

Fazlagić J., Zarządzanie wiedzą w polskiej oświacie. Diagnoza i perspektywy zmian, Poznań: Wydawnictwo Uniwersytetu Ekonomicznego w Poznaniu  2009

Figiel M., Szkoły autorskie w Polsce. Realizacje edukacyjnych utopii, Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2001

Fucke E., Zarys pedagogiki wieku dojrzewania. O alternatywnej koncepcji programu nauczania klas VI-X szkół waldorfskich, Wydawnictwo Genesis,

Gajewska, G., Szczęsna A., Doliński A., Warsztat pracy pedagoga. Zbiór scenariuszy . Zeszyt III, Stowarzyszenie Edukacyjne Pedagogów Praktyków „Cogito” Zielona Góra 2000

Gawlicz K. (2020). Szkoły demokratyczne w Polsce. Praktykowanie alternatywnej edukacji, Wrocław: Wydawnictwo Naukowe DSW.

Głażewski M., O witalności szkoły, WSP Zielona Góra, 1996

Gnitecki Janusz : Seminarium Edukacji Alternatywnej : od filozofowania w kontekście edukacji do edukacji alternatywnej // Studia Edukacyjne. - Nr 2 (1996), s. 208-210

Gola B., Etyka środowiskowa w edukacji ekologicznej, Kraków: Oficyna Wydawnicza „Impuls” 2018.

Grant A (2017). Buntownicy. Biznesowi innowatorzy zmieniają świat, przeł. J. Korpanty, Warszawa: MT Biznes sp. z o.o.

Guziuk Marta : Alternatywna koncepcja szkoły Glocksee w Hannowerze // Życie Szkoły. - 1996, nr 9, s. 572-574

Gołębniak D., Teusz G., Edukacja poprzez język, Wyd. CODN, Warszawa  1999

Gotwald B. (2020). Komunikacja marketingowa w środowisku omnikanałowym. Potrzeby i zachowania konsumentów na rynku centrów nauki, Łódź: Wydawnictwo UŁ.

Górniewicz J., Alternatywność jako kategoria pedagogiczna – wstępny zarys problematyki, w: Szkice Humanistyczne. Kwartalnik Naukowy Olsztyńskiej Szkoły Wyższej im. Józefa Rusieckiego 2002 nr 1,2

Granice wolności i przymusu w edukacji szkolnej, pod red. Joanny Danielewskiej, Wydawnictwo UJ, Kraków  2001

Gribble D., Edukacja w wolności, W poszukiwaniu idealnego systemu kształcenia, Kraków: Oficyna Wydawnicza „Impuls”  2005

Gromkowska-Melosik A., Elitarne szkolnictwo średnie. Między reprodukcją społeczno-kulturową a ruchliwością konkurencyjną, Poznań: WN UAM 2015. 

Grzesiak M., Psychologia zmiany – najskuteczniejsze narzędzia pracy z ludzkimi emocjami, zachowaniami i myśleniem, Gliwice: Wydawnictwo Helion 2017.

Gutek G.L., Filozoficzne i ideologiczne podstawy edukacji, GWP, Gdańsk 2003

Guz S., Metoda Montessori w przedszkolu i szkole. Kształcenie i osiągnięcia dzieci, Wydawnictwo UMCS, Lublin 2006

Hartkamp P., Zamiast edukacji przymusowej. Apel o przestrzeganie praw dziecka w edukacji,  przeł. Martyna Mentel, Gliwice: Wydawnictwo Element 2017

Hejnicka-Bezwińska T., Tożsamość pedagogiki. Od ortodoksji ku heterogeniczności, Wydawnictwo’69, Warszawa  1997,

Holt J., Zamiast edukacji. Warunki do uczenia się przez działanie, tłum. Dorota Konowrocka, wprowadzenie Bogusław Sliwerski, Kraków: Oficyna Wydawnicza „Impuls” 2007.

Inspiracje pedagogią freinetowską. Tom 1 - Studia,  Źródła, wspomnienia dedykowane Halinie Semenowicz, Semenowicz Aleksandra, Solarczyk-Szwec Hanna, Szwech Agata (red.) Toruń: Wydawnictwo Naukowe UMK 2014

Inspiracje pedagogią freinetowską. Tom II. Dzienniki Haliny Semenowicz-matki i obywatelki, red. Hanna Solarczyk-Szwec, Agata Szwech, Toruń: Wydawnictwo Naukowe UMK 2016.

Iwasiów S. (2021). Po szkole. Rozmowy o edukacji (2015-2020), Szczecin: Uniwersytet Szczeciński. 

Illich I., Odszkolnić społeczeństwo, tłum. Łukasz Mojsak, Warszawa: Wydawnictwo bęc zmiana 2010

Inne szanse edukacji. Wrocławska Szkoła Przyszłości, red. Ryszard Łukaszewicz, Wyd. Uniwersytet Wrocławski, Wrocław 1989.

Innowacyjność w zarządzaniu edukacją, red. Leszek Pawelski, Szczecinek: Polskie Stowarzyszenie Nauczycieli Twórczych 2015

Jagieła J., Edukacyjna analiza transakcyjna na tle innych orientacji psychopedagogicznych, Częstochowa: Wydawnictwo AJD 2018

Jak kreować programy edukacyjne? Praca zbiorowa pod red. W. Ciczkowskiego, OSW, Olsztyn 2000

Jałmużna T. (1983). Pedagogika „Szkoły Pracy”  Polsce międzywojennej i jej wpływ na kształcenie i dokształcanie nauczycieli szkół powszechnych, Łódź: Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego.

Janik R.: Alternatywne formy nauczania w pedagogice społecznej w RFN // Edukacja Dorosłych (Radom). - 1998, nr 2, s. 24 - 28

Januszewska E., Dojrzewanie do wolności w wychowaniu. Rzecz o A.S. Neillu, Wydawnictwo Akademii Pedagogiki Specjalnej, Warszawa 2002

Język oknem na świat – edukacja językowa w pedagogice Marii Montessori, red. Małgorzata Miksza, Łódź: Wydawnictwo Palatum 2015.

Juul J., Kryzys szkoły. Co możemy zrobić dala uczniów , nauczycieli i rodziców? Przeł. Dariusz Syska Warszawa: Podkowa Leśna: Wydawnictwo MIND 2014 

Kaczmarzyk M., Szkoła neuronów. O nastolatkach, kompromisach i wychowaniu, Słupsk: Dobra Literatura 2017 .

Kaliszewska M., Krzywda M., Wnuki Freineta,. Nauczycielskie doświadczanie inspiracji teoretycznej, twórczości, animacji i wspólnoty działań, Gniezno-Kraków: Polskie Stowarzyszenie Animatorów Pedagogiki Celestyna Freineta 2012

Kaliszewska M., Ruch Freinetowski w Polsce w latach 1957-2014, Kielce: Wydawnictwo UJK w Kielcach 2015.

Kaliszewska M., Eliza Freinet promotorka zdrowia, Kielce: Wydawnictwo UJK 2017.

Kałużna-Lis G.: Cele, środki i sposoby realizacji procesu wychowawczego w ujęciu nurtu pedagogiki alternatywnej // Katecheta. - 2001, nr 7/8, s. 121-124

Kamiński A. (2001). Nauczanie i wychowanie metodą harcerską, Warszawa: ZHR.

Kamińska K., W stronę wielokulturowości w edukacji przedszkolnej, WSiP, Warszawa 2005

Karulak K.: Szkoły twórcze czyli Edukacja w ruchu : (prezentacja wybranych polskich placówek oświatowych). - Warszawa : "Głos Nauczycielski", 1999.

Karwasz G., Kruk J., Idee i realizacje – dydaktyki interaktywnej – wystawy, muzea i centra nauki, Toruń: WN UMK 2012

Kawula S., Alternatywność jako wyzwanie współczesnej pedagogiki i cecha wczesnej edukacji [w:] Dylematy wczesnej edukacji, pod red.  D. Klus-Stańskiej i M. Suświłło, WSP Olsztyn 1998.

Kerschensteiner J. (1970). Pojęcie szkoły pracy. Podstawowy aksjomat procesu kształcenia. Wstęp, przeł. i oprac. Bogdan Nawroczyński. Wrocław-Warszawa-Kraków: Zakład Narodowy Imienia Ossolińskich, Wydawnictwo PAN.  

Kędra M. (2021). Cogito – szkoła z własnym obliczem, Kraków: Oficyna Wydawnicza „Impuls”.

Kędzia - Klebeko B.: Koncepcja warsztatów literackich w ramach francuskiej "szkoły twórczej". - Szczecin : Wydaw. Naukowe US, 1999. - 203, [2] s. - (Rozprawy i Studia / Uniwersytet Szczeciński ; t. 329)

Khan S., Akademia Khana. Szkoła bez granic, tłum. Maciej Potulny, Poznań: Media Rodzina  2013.

Klus-Stańska D., Konstruowanie wiedzy o szkole, Wydawnictwo Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego, Olsztyn 2000

Kłosińska T., Droga do twórczości. Wdrażanie technik Celestyna Freineta, Oficyna Wydawnicza Impuls, Kraków 2000

Knasiecka-Falbierska K., Anarchiści w szkole – między zmianami a praktyką, Forum Oświatowe 2007 nr 1 

Kochanowicz J., Pedagogia ignacjańska – założenia teoretyczne, Kwartalnik Pedagogiczny 2007 nr 2

Konieczna E.J., Arteterapia w teorii i praktyce, Oficyna Wydawnicza Impuls, Kraków 2003

Konstruowanie autorskich programów kształcenia stymulujących i wspierających rozwó uczniów we współczesnej szkole, red. Janusz Gnitecki, Biuletyn Polskiego Towarzystwa Pedagogicznego  Oddział w Poznaniu, Poznań 2004

Kontestacje Pedagogiczne, Materiały III Sekcji Zjazdu Pedagogów, red. i wstęp B. Śliwerski, Warszawa 10-12 1993, ZG PTP, Oficyna Wydawnicza "Impuls", Warszawa 1993

Korwin-Szymanowska A., Lewandowska E., Witkowska-Tomaszewska A., Edukacja dla zrównoważonego rozwoju w perspektywie wyzwań społeczeństwa wiedzy, Warszawa: Wydawnictwo APS 2016.

Kossak-Główczewski K. (2019), Edukacja kaszubska. Antologia tekstów. Red. A. Kożyczkowska, M. Szczepska-Pustkowska, Gdynia: Wydawnictwo Region.

Kościelniak M., Zrozumieć Rogersa. Studium koncepcji pedagogicznych Carla R. Rogersa, Impuls, Kraków 2004

Kotarba M., Szkolnictwo alternatywne w latach 1945-2000. Tendencje światowe i polska egzemplifikacja – próba syntezy, Edukacja 2005 nr 3

Kotarba-Kańczugowska M., Innowacje pedagogiczne w międzynarodowych raportach edukacyjnych, Wydawnictwo Akademickie „ŻAK” , Warszawa  2009

Kotliński K.: Szkoła twórczych poszukiwań : (wspomnienia, relacje, fakty). T. 1. - Puławy : Towarzystwo Przyjaciół Muzeum Oświatowego, 1997 . - 204 s.

Kowalska-Dubas E., Warsztaty przyszłości w naukach o wychowaniu, Oficyna Wydawnicza  Impuls, Kraków 1997.

Krasoń K., Cielesność aktu tworzenia w teatrze ruchu. Integracja sztuki i edukacji w rozwoju i transgresji potencjału człowieka , Kraków: Universitas 2013.

Kraul W., Zjawiska na niebie gwiaździstym. Jak obserwować i rozumieć ruchy ciał niebieskich, tłum. Irena Semeniuk, Kraków: Oficyna Wydawnicza „Impuls” 2013.

Krause A., Integracyjne złudzenia ponowoczesności (sytuacja ludzi niepełnosprawnych), Impuls, Kraków 2000

Kształcenie i doskonalenie nauczycieli (dla) edukacji alternatywnej, red. Wojciech Mikołajewicz, Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2001

Kubiak M.J., Wirtualna edukacja. Szkoła, internet, intranet, Wyd. MIKOM, Warszawa 2000

Kubiczek B., Autonomia szkoły. Jak ją tworzyć? Jak z niej korzystać? Poradnik dyrektora, Wydawnictwo NOWIK, Opole 2002

Kucharzewska B., Szkoła-Laboratorium w Bielefeld – Powstanie, założenia pedagogiczne i funkcjonowanie, Kwartalnik Pedagogiczny 1999 nr 1

Ku pedagogii pogranicza, red. Z. Kwieciński, L. Witkowski, UMK Toruń 1990.

Kupisiewicz Cz., Koncepcje reform szkolnych w latach osiemdziesiątych, Warszawa: WN PWN 1991.

Kupisiewicz  Cz., Koncepcje reform szkolnych w wybranych krajach świata na przełomie lat osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych, Wyd. Żak, Warszawa 1995.

Kupisiewicz Cz., O reformach szkolnych. Wybór rozpraw i artykułów z lat 1977 – 1999, red. naukowa Adam Knap, Alicja Siemak-Tylikowska, Mirosław S. Szymański, Wydawnictwo Akademickie „Żak”, Warszawa 1999

Kupisiewicz Cz., Dydaktyka ogólna. Warszawa : Oficyna Wydawnicza "Graf-Punkt", 2000.

Kupisiewicz Cz., Okruchy wspomnień. Lata wojny i pracy przymusowej, Warszawa: IBE, WSUPoZ 2004

Kupisiewicz Cz., Projekty reform edukacyjnych w Polsce. Główne tezy i wpływ na funkcjonowanie szkolnictwa, Warszawa: WN PWN, IBE 2006

Kupisiewicz Cz., Wybrane problemy teorii i praktyki pedagogicznej na progu XXI wieku, Warszawa: IBE, WSUPiZ w Rykach 2003.

Kupisiewicz Cz., Szkoła w XX wieku. Kierunki i próby przebudowy, Warszawa: WN PWN 2006.

Kwieciński Z., Socjopatologia edukacji, Wyd. Edytor, Warszawa 1993.

Kwieciński Z., Tropy-ślady – próby. Studia i szkice z pedagogiki pogranicza, Wyd. Edytor, Poznań-Toruń 2000

Kwieciński Z. (1985). Dylematy. Inicjatywy. Przebudzenia. Nad przesłankami odrodzenia edukacji w Polsce, Wrocław: Inicjatywa Wydawnicza Aspekt.

Kwieciński Z. (1990). Pedagogika i edukacja wobec wyzwania kryzysu i gwałtownej zmiany społecznej, W: Ku pedagogii pogranicza, red. Z. Kwieciński, L. Witkowski, Toruń: UMK. Ośrodek Studiów Kulturowych i Edukacyjnych.

Licea ALA. Szkoły skoncentrowane na uczniu. Nowa kultura szkoły, red. Adrianna Sarnat – Ciastko, Wrocław: Wydawnictwo Naukowe DSW 2016

Leppert R.: Alternatywność jako "pulsująca" kategoria pedagogiczna i edukacyjna // W : Nowe konteksty (dla) edukacji alternatywnej XXI wieku / pod red. Bogusława Śliwerskiego. - Kraków, 2001. - (Idee, Metody, Inspiracje). - S. 143-158

Lewowicki T., Przemiany oświaty, Wydział Pedagogiczny Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa  1994.

Liedel K., Piasecka P., Jak przetrwać w dobie zagrożeń terrorystycznych. Elementy edukacji antyterrorystycznej, Warszawa: Wydawnictwo Trio, Collegium Civitas 2008

Lindenberg Ch., Szkoła bez lęku, Wyd. J. Santorski, Warszawa  1993.

Łagoda A., Niepubliczne szkoły wyższe w Polsce jako środowisko tworzenia/budowania tożsamości podmiotowej, Edukacja 2006 nr 4

Łatacz E., Recepcja teorii pedagogicznej M. Montessori w Polsce do roku 1939, Wyd. UŁ, Łódź 1996.

Łomny Z., Profesora Bogdana Suchodolskiego idee edukacji alternatywnej  i humanistycznej oraz naprawy świata [w:] Bogdan Suchodolski. Pedagog – humanista – uczony, pod red. A. Stopińska – Pająk, Wyd. UŚl., Katowice 1998.

Łukaszewicz R., Wrocławska Szkoła Przyszłości. Przesłanki eksperymentu nad szkołą, Wrocław: Wydawnictwa Uniwersytetu Wrocławskiego 1978

Łukaszewicz R., Leksicka K.: Z praktyki Wrocławskiej Szkoły Przyszłości // W : Jak skutecznie nauczać i wychowywać we współczesnej szkole? / red. Bogusław Śliwerski. - Kraków, 1999. - S. 193-210

Łukaszewicz R., „Leczenie głupoty” i... czyli Salony Edukacji Ekologicznej NATURAmy, Wyd. Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław  1996. 

Łukaszewicz R., Edukacja dialektyczna i szkoła przyszłości, Wrocław  1991.

Łukaszewicz R., Edukacja z wyobraźnią czyli jak podróżować bez map, Wyd. Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław 1994.

Łukaszewicz R.: Studia nad alternatywami w edukacji. - Wrocław : Fundacja Wolne Inicjatywy Edukacyjne, 2002. - 193, [2] s.

Łukaszewicz R.M.: Szkoła jako kawałek innego świata. - Wrocław : FWIE , 1997. -

Łukaszewicz R. M., Wrocławska Szkoła Przyszłości. Dla duchowości, dla wyobraźni, dla praktyki… z nieoczekiwaną przypowieścią autobiograficzną, Wrocław: Fundacja Wolne Inicjatywy Edukacyjne 2011

Łukaszewicz, Wrocławska Szkoła Przyszłości Plus, czyli lepsze jest możliwe. Działania praktyczne, wizje i projekcje nowego-innego-twórczego,  Wrocław: Fundacja Wolnych Inicjatyw Edukacyjnych 2020.

Łukaszewicz R. M., (2021). Zauroczenia Maciejki, Wrocław: nakładem autora.

Magda M., Edukacja od źródeł. Program autorski edukacji wczesnoszkolnej, Impuls, Kraków 2000

Marcela M. (2021). Selekcje. Jak szkoła niszczy ludzi, społeczeństwa i świat, Kraków: ZNAK.

Macnaghten P., Urry J., Alternatywne przyrody. Nowe myślenie o przyrodzie i społeczeństwie, przełożył Bogdan Baran, Wydawnictwo NAukowe Scholar, Warszawa 2005

Mała szkoła w przestrzeni edukacyjnej, red. Ryszard Pęczkowski, Rzeszów: Wydawnictwo Uniwersytetu Rzeszowskiego 2015

Mazurek E., (2020).Ewaluacja w edukacji domowej, „Kwartalnik Pedagogiczny” nr 1(225), s. 65-64

Melosik Z., Teoria i praktyka edukacji wielokulturowej, Kraków: Oficyna Wydawnicza „Impuls” 2007

Mendel M., Edukacja społeczna. Partnerstwo rodziny, szkoły i gminy w perspektywie amerykańskiej, Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń 2001

Męczkowska A.: Edukacja, demokracja, tożsamość ; echa myśli Deweyowskiej we współczesnej amerykańskiej refleksji kulturowo-edukacyjnej // Teraźniejszość Człowiek Edukacja. – 2002, nr 1, s. 69-82

Michtarjan I., Szkoły alternatywne w Niemczech wschodnich. Bilans dekady i perspektywy, Edukacja 2001 nr 2

Mikina A., Zając B., Jak wdrażać metodę projektów? Poradnik dla nauczycieli i uczniów gimnazjum, liceum i szkoły zawodowej, Wydanie II, Oficyna Wydawnicza „Impuls“, Kraków 2004  

Mikrosystem wychowawczy klasy autorskiej. Nowa Wspólnota, pod red. K. Chałas, Lublin 1997

Miksza M., Zrozumieć Montessori, Oficyna Wydawnicza Impuls, Kraków 1998

Montessori M., Odkrycie dziecka, przeł. Aleksandra Pluta, Łódź: Palatum  2014. 

Montessori M. (2019). O kształtowaniu się człowieka, tłum.L. Krolczuk-Wyganowska, Warszawa: WN PWN SA.

Montessori M. 2021). Edukacja i pokój. Przeł. Olga Siara, przedm.i red.Sylwia Camarda, Warszawa: WN PWN.

Montessori M. (2021). Edukacja i potencjał człowieka, Przeł. Olga Siara, przedm.i red.Sylwia Camarda, Warszawa: WN PWN.

Montessori M. (2019). Wykłady londyńskie 1946, Przeł. Olga Siara, przedm.i red.Sylwia Camarda, Warszawa: WN PWN.

Montessori M. (2020). Dziecko w rodzinie, Przeł. Luiza Krolczuk-Wyganowska, przedm.i red.Sylwia Camarda, Warszawa: WN PWN.

Montessori M. (2018). Sekret dzieciństwa, Przeł. Luiza Krolczuk-Wyganowska, przedm.i red.Sylwia Camarda, Warszawa: WN PWN.

Montessori M. (2020). Psychoarytmetyka. Przeł. Marcin Żuchowski,  przedm.i red.Sylwia Camarda, Warszawa: WN PWN.

Montessori M. (2020). Co powinieneś wiedzieć o swoim dziecku, Przeł. Olga Siara, przedm.i red.Sylwia Camarda, Warszawa: WN PWN.

Murzyn A., Wokół Kena Robinsona kreatywnego myślenia o edukacji, Kraków: Oficyna Wydawnicza „Impuls” 2013

Nakoneczna D.: Klasy autorskie w Szkołach Twórczych. Warszawa: Towarzystwo Szkół Twórczych, 1993.

Nakoneczna D.: Uczniowie zdolni i ich nauczyciele : 15-lecie Towarzystwa Szkół Twórczych : 1983-1998. Warszawa: Towarzystwo Szkół Twórczych, 1998.

Nakoneczna D.: W poszukiwaniu koncepcji kształcenia zdolnych : 15-lecie Towarzystwa Szkół Twórczych 1983-1998. Warszawa: Towarzystwo Szkół Twórczych, 1998..

Nakoneczna D.: Wychowanie w szkole gimnazjalnej : 20-lecie Towarzystwa Szkół Twórczych 1983-2003. Warszawa: Towarzystwo Szkół Twórczych, 2003.

Nalaskowski A., Szkoła jako opus dei, Liceum Ogólnokształcące PW „Poltech”, Toruń 1991

Nalaskowski A., Edukacja, która nie chce przeminąć, Impuls, Kraków 1999.

Nalaskowski A., Obsesje alternatyw? Teraźniejszość. Człowiek. Edukacja 2001 nr 4

Nalaskowski A., Widnokręgi edukacji, Oficyna Wydawnicza Impuls, Kraków 2002.

Nalaskowski A., Szkoła Laboratorium. Od działań autorskich do pedagogii źródeł, Kraków: ORE , Oficyna Wydawnicza „Impuls” 2017

Nauczanie zintegrowane w szkole. Prace Naukowo-dydaktyczne Państwowej Wyższej Szkoły zawodowej w Krośnie, Zeszyt 1, red. Jadwiga Kędzierska, Krzysztof Polak, Kraków: 2002

Neill A. S., Summerhill, tłum. B. Białecka, Wydawnictwo Almaprint, Katowice 1991

Neill A.S., Nowa Summerhill, Wyd. Zysk i S-ka, Poznań 1994.

Nelešovska A., Holoušova D.: Ruch szkół alternatywnych w Republice Czeskiej // Prace Naukowe. Pedagogika / WSP Częstochowa. - Z. 6 (1996), s. 75-81

Nowicka R.: Nauka przy kuchennym stole, czyli o edukacji alternatywnej // Nowa Szkoła. - 1998, nr 9, s. 34-35

Nieobecne dyskursy. Część VI, pod red. Z. Kwiecińskiego. Wygotski i z Wygotskim w tle, opracowano pod kierunkiem Anny Brzezińskiej, Wyd. UMK, Toruń 2000

Nowak-Dziemianowicz M., Oblicza nauczyciela. Oblicza szkoły, Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń 2001

Nowak-Żółty Edyta (2020). Tutoring jako wyzwanie dla edukacji akademickiej. Dąbrowa Górnicza : Wydawnictwo Naukowe Akademii WSB 

Nowe konteksty (dla) edukacji alternatywnej XXI wieku, red. B. Śliwerski, Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2001

Nowosad I., Autonomia szkoły publicznej w Niemczech. Poszukiwania – Konteksty – uwarunkowania, Zielona Góra: Wyd. Uniwersytet Zielonogórski  2008

Nowicka-Kozioł M., Odpowiedzialność w świetle alternatyw współczesnego humanizmu, Wyd. WSPS, Warszawa 1997.

Oehlmann Ch., O sztuce opowiadania. Jak snuć opowieści, prawić baśnie, gawędzić i opowiadać historie. Vademecum praktyka, tłum. Michał Głażewski, Kraków: Oficyna Wydawnicza „Impuls” 2012.

Okoń W., Dziesięć szkół alternatywnych, WSiP, Warszawa 1997

Olearczyk T., Pedagogia ciszy, Kraków: Wydawnictwo WAM, WF-P „Ignatianum”  2010

Nawrot-Borowska M., Najemni wychowawcy domowi dzieci polskich w II połowie XIX i początku XX wieku [w: ] O wychowawcach i wychowaniu. Perspektywa myślenia pedagogicznego, red. Ewa Kubiak-Szymborska, Bydgoszcz: Wydawnictwo Uniwersytetu Kazimierza Wielkiego 2010,

Pachociński R., Kierunki reform szkolnictwa wyższego na świecie, IBE, Warszawa 2004

Patzlaff R., Saßmannshausen W., Kardel T., McKeen C., Pedagogika waldorfska dla dzieci od trzech do dziewięciu lat, tłum. i wstęp Michał Głażewski,  Kraków: Oficyna Wydawnicza „Impuls” 2011. 

 Pedagogika. Podstawy nauk o wychowaniu, red. Bogusław Śliwerski, tom 1, Gdańsk: Gdańskie        Wydawnictwo Psychologiczne 2006.

Pedagogika. Subdyscypliny wiedzy pedagogicznej, red. Bogusław Śliwerski , tom 2, Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne 2006.

Pedagogika. Pedagogika wobec edukacji, polityki oświatowej i badan naukowych, red. Bogusław Śliwerski, tom 3, Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne 2006.

Pedagogika. Subdyscypliny i dziedziny wiedzy o edukacji, tom 4, red. Bogusław Śliwerski, Sopot: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne  2010.

Pedagogika. Podręcznik akademicki, red. Zbigniew Kwieciński i Bogusław Śliwerski, t. 1 – 2, WN PWN, Warszawa 2003

Pedagogika. Wyd. nowe, zmienione, red. Z. Kwieciński, B. Śliwerski, Warszawa: WN PWN 2019.

Pedagogika. Subdyscypliny i dziedziny wiedzy o edukacji, tom 4, red. Bogusław Śliwerski, Sopot: GWP 2010.

Pedagogika alternatywna - dylematy praktyki, red. K. Baranowicz, Oficyna Wydawnicza „Impuls”,  Kraków 1995.

Pedagogika alternatywna - dylematy teorii i praktyki, red. B. Śliwerski, Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 1996.

Pedagogika alternatywna - dylematy teorii, red. B. Śliwerski, Oficyna Wydawnicza „Impuls”,   Kraków 1995.

Pedagogika alternatywna. Postulaty, projekty i kontynuacje, tom I. Teoretyczne konteksty alternatyw edukacyjnych i wychowawczych, red. Bogusław Śliwerski, Kraków: Oficyna Wydawnicza „Impuls” 2007.

Pedagogika alternatywna. Postulaty, projekty i kontynuacje. Tom II. Innowacje edukacyjne i reformy pedagogiczne, Kraków: Oficyna Wydawnicza „Impuls” 2007

Pedagogika Freineta na dziś, red. A. Kargulowa i B. Kollek, Jelenia Góra 1992.

Pedagogika Marii Montessori w Polsce i w świecie, red. Barbara Surma, Wydawnictwo PALATUM, Łódź-Kraków 2009

Pepin B., Odmienne kultury, odmienne matematyki, odmienne znaczenia, odmienne nauczanie? Kultura nauczania matematyki w Anglii, Francji i Niemczech, Edukacja 2005 nr 3

Petlak E., Fenyvesiova L., Przyjazna szkoła, Kraków: Petrus  2012

Petrykowski P., Regionalne towarzystwa kultury wobec nowych wyzwań, Krajowy Ośrodek Dokumentacji Regionalnych Towarzystw Kultury, Ciechanów 2000.

Phillips D.C., Soltis J.F., Podstawy wiedzy o nauczaniu, przekład Ewa Jusewicz – Kalter, GWP, Gdańsk 2003.

Pieprzyk M., Funkcjonowanie leśnych przedszkoli – Waldkindergarten – w Niemczech a obraz dzieciństwa we współczesnym świecie, Kultura-Społeczeństwo-Edukacja 2015 nr 1(7).

Popławska A., Idea samorządności. Podmiotowość – autonomia – pluralizm, Trans Humana, Białystok 2001.

Przez życie z pedagogiką Freineta, red. Małgorzata Kaliszewska  z zespołem, Gniezno-Kraków: Polskie Stowarzyszenie Animatorów Pedagogiki Celestyna Freineta, 2013.

Przyborowska B., Struktury innowacyjne w edukacji. Teoria. Praktyka. Rozwój, Wyd. UMK, Toruń 2003.

Przyborowska B., Pedagogika innowacyjności między teorią a praktyką, Toruń: Wydawnictwo UMK 2013.

Przychodzień J. Ekoinnowacje w przedsiębiorstwie. Zarządzanie, pomiar i wpływ na wyniki finansowe, Warszawa: Wydawca CeDeWu.Pl 2015.

Radanowicz E. (2020). W szkole wcale nie chodzi o szkołę, Wydawnictwo SENSOR Justyna Radanowicz.

Radziewicz J., Edukacja alternatywna, WSiP Warszawa 1992.

Razem tworzymy szkołę, red. Marcin Kowalski, Ewa Rutkowska, Przemysław Stecewicz, Impuls, Kraków 2004.

Reformy edukacyjne w Polsce. Tradycje i współczesność, red. Iwonna Michalska i Grzegorz Michalski, Wyższa Szkoła Ekonomiczno-Humanistyczna w Skierniewicach, Skierniewice 2001.

Retter H., Pedagog reformy Peter Petersen: o losach jego koncepcji szkoły i kształcenia nauczycieli w latach dwudziestych i trzydziestych, Kwartalnik Pedagogiczny 1994 nr 3

Ripp P., (2017). Uczyć (się) z pasją. Jak sprawić, by uczenie (się) było fascynującą podróżą, tłum. Elżbieta Mathey, Wojciech Musiał, Słupsk: Dobra Literatura.  

Robinson K., Uchwycić żywioł. O tym, jak znalezienie pasji zmienia wszystko, przeł. Aleksander Baj,  Kraków: Element 2012.

Robinson K., Kreatywne szkoły. Oddolna rewolucja, która zmienia edukację, przeł. Aleksander Baj, Kraków: Wydawnictwo Element  2015.

Robinson K., Aronica L., Odkryj swój żywioł. Jak odkryć swoje talenty, odnaleźć pasję i zmienić swoje życie, przeł. Aleksander Baj, Kraków: Wydawnictwo Element  2015.

Rogalska U., Rola systemów aktywizujących we współczesnej edukacji przedszkolnej, w: Listy z podróży. Profesorowi Edmundowi Trempale w darze na siedemdziesiąte urodziny, pod red. M. Deptuły i R. Lepperta, Bydgoszcz 1997.

Rozwijanie zdolności uczenia się. Wybrane konteksty i problemy, red. Ewa Filipiak, Bydgoszcz: Wydawnictwo Uniwersytetu Kazimierza Wielkiego 2008.

Rozwój i edukacja dziecka. Szanse i zagrożenia,  red.  Sabina Guz, Wydawnictwo UMCS, Lublin 2005.

Równi ale różni. Perspektywy edukacji zróżnicowanej, red. Enric Vidal, tłum. LIDEX, Warszawa: CODN 2007.

Rudnicki Z., Pedagogie małych działań. Krytyczne studium alternatyw edukacyjnych, Wrocław: WN DSW 2016.

Rutkowiak J., „Laboratorium autorskie” jako formuła tworzenia programu nauczania przez nauczycieli, Forum Oświatowe 2000 nr 3.

Sajdak A., Edukacja kreatywna, Kraków: Wydawnictwo WAM 2008.

Sarnat-Ciastko A., Tutoring w polskiej szkole, Warszawa: Difin SA 2015.

Sarnat-Ciastko A., Gębuś D., Zalewski Z., Wychować człowieka mądrego. Raport końcowy z badań ewaluacyjnych Ogólnopolskiego Projektu Wdrażania Tutoringu Szkolnego, Częstochowa: Uniwersytet im. Jana Długosza w Częstochowie 2018.

Schulz R., Studia z innowatyki pedagogicznej, UMK Toruń 1996.

Semenowicz H., Freinet w Polsce. Próby realizacji koncepcji pedagogicznej C. Freineta w szkole polskiej, WSiP, Warszawa 1980

Semenowicz H., Nowoczesna szkoła Freineta, NK, Warszawa  1966

Skjöld Wennerström L., Bröderman Smeds M., Pedagogika Montessori w przedszkolu i szkole, tłum. Ilona Łabędzka-Karlöf, Kraków: Oficyna Wydawnicza „Impuls” 2007.

Skórczyńska M., Rytm w wychowaniu małego dziecka w ujęciu pedagogiki waldorfskiej, Wychowanie na co dzień 2001 nr 4-5

Sławek T. (2021). A jeśli nie trzeba się uczyć... Katowice: Wydawnictwo Uniwesytet Śląski. 

Smulska K., Rolanda Meighana krytyka szkoły tradycyjnej – propozycje naprawy i alternatywa, Forum Oświatowe  2009 nr 2

Spitzer M., Cyfrowa demencja. W jaki sposób pozbawiamy rozumu siebie i swoje dzieci, Słupsk: Wydawnictwo Dobrej Literatury 2013

Spontaniczna kultura młodzieżowa. Wybrane zjawiska, pod red. Jerzego Wertensteina-Żuławskiego i Mirosława Pęczaka, Wydawnictwo „Wiedza o Kulturze”, Wrocław 1991.

Staroń P. (2020). Szkoła Bohaterek i Bohaterów czyli jak radzić sobie z życiem, Warszawa: Agora S.A. 

Stein B., Teoria i praktyka pedagogiki Marii Montessori w szkole podstawowej, Wydawnictwo Jedność, Kielce 2003.

Stern A., (2021). … i nigdy nie chodziłem do szkoły. Historia szczęśliwego dzieciństwa, przeł. M. Bizub, Gliwice: Wydawnictwo Element.

Strategie reform oświatowych w Polsce na tle porównawczym, Zbiór studiów pod red.  Ireny Wojnar, Andrzeja Bogaja, Jerzego Kubina, Komitet Prognoz „Polska  2000 Plus” przy Prezydium PAN, Warszawa 1999

Suchora-Olech A., Poszukiwanie alternatywy w edukacji przedszkolnej, WSP Słupsk  1992.

Surma B., Pedagogika Montessori – podstawy teoretyczne i twórcze inspiracje w praktyce. System pedagogiczny  Marii Montessori w placówkach wychowania przedszkolnego i edukacji wczesnoszkolnej w Polsce i we  Włoszech, Łódź: Palatum 2008

Szkolnictwo niepubliczne w Polsce i w Europie w XX wieku, pod red. Tadeusza Jałmużny i Wiesławy Leżańskiej, Wyższa Szkoła Informatyki, Łódź 2002

Szkoła bez nudy, pod red. Lucyny Preuss-Kuchty, Wydawnictwo Horyzont sp. z o.o., Koszalin 1993

Szkoła otwarta... Die offene Schule, pod red. Ewy Bilińskiej – Suchanek, Lucyny Preuss-Kuchty, WSP w Słupsku, Słupsk 1994

Szkoła Rydzyńska,. Dzieło życia Tadeusza Łopuszańskiego, red. Edyta Żebrowska Warszawa-Rydzyna 2013

Szkoły niepaństwowe w systemie edukacji w Polsce pod red. R. Siemieńskiej, Kwartalnik Pedagogiczny 1994 nr 1-2. Numer specjalny.

Szmidt K.J., Szkice do pedagogiki twórczości, Oficyna Wydawnicza „Impuls, Kraków 2001

Szmidt K. J., Twórczość i pomoc w tworzeniu w perspektywie pedagogiki społecznej, Wyd. UŁ, Łódź 2001

Szpringer M., Pedagogiczne znaczenie zasady tolerancji w Systemie Prewencyjnym św. Jana Bosco w: Edukacja aksjologiczna. T.3. O tolerancji, red. K. Olbrycht, Katowice 1995.

Sztuka w edukacji i terapii, Mirosława Knapik, Wiesława A. Sacher (red.) Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2004.

Szulski J. (2021). Nauczyciel z Polski, Warszawa: JS&Co Dom Wydawniczy.

Szymański M.S., Szkolnictwo niepubliczne w Polsce, Kwartalnik Pedagogiczny 2005 nr 3.

Szymański M. J., W poszukiwaniu drogi. Szanse i problemy edukacji w Polsce, Wydawnictwo Akademii Pedagogicznej w Krakowie, Kraków 2004.

Szymański M.S., Niemiecka pedagogika reformy 1890-1933, WSiP, Warszawa 1992.

Szymański M.S., O metodzie projektów, Wyd. Akademickie „Żak” , Warszawa 2000.

Szymański M.S., Ruch Nowej Szkoły w Drugiej Rzeczypospolitej (1918-1939),  Kwartalnik Pedagogiczny 2004 nr 3

Szymański M.S., Myślenie i działanie pedagogiczne w Drugiej Rzeczypospolitej . Esej polityczno-oświatowy, Warszawa: Wydawnictwo Akademickie „ŻAK” 2016.

Śliwerski B.: Edukacja alternatywna , Teraźniejszość - Człowiek - Edukacja. - 2002, nr 1, s. 93-109

Śliwerski B., Śliwerska W., Edukacja w wolności, Oficyna Wydawnicza Impuls, Kraków 1991. (II wyd. 2009)

Śliwerski B., Wyspy oporu edukacyjnego, Oficyna Wydawnicza Impuls, Kraków 1993  (II wyd. 2009)

Śliwerski B., Edukacja autorska, Oficyna Wydawnicza Impuls, Kraków 1996. (II wyd. 2009)

Śliwerski B., Jak zmieniać szkołę? Oficyna Wydawnicza Impuls, Kraków 1998. (II wyd. 2009)

Śliwerski B., Czy(m) jest pedagogika alternatywna? [w:] Alternatywy myślenia o/dla edukacji. Wybór tekstów pod red. Zbigniewa Kwiecińskiego, IBE, Warszawa 2000.

Śliwerski B., Edukacja pod prąd, Oficyna Wydawnicza Impuls, Kraków 2001 (II wyd. 2009)

Śliwerski B., Edukacja alternatywna, Teraźniejszość – Człowiek – Edukacja 2002 nr 1

Śliwerski B., O prawie i możliwościach nauczycieli do autonomicznych innowacji i eksperymentów w odgórnie (nie-) reformowal(l)nych szkołach [w:] Dyskusja o nauczycielu, red. Ryszard Parzęcki, WSHE Włocławek 2003

Śliwerski B., Problemy współczesnej edukacji. Dekonstrukcja polityki oświatowej III RP, Warszawa: WAiP 2009

Śliwerski B., Edukacja szkolna wobec konieczności zmian, Łódź: Łódzkie Centrum Doskonalenia Nauczycieli i Kształcenia Praktycznego 2017.

Śliwerski B., Meblowanie szkolnej demokracji, Warszawa: Wolters Kluwer 2017.

Śliwerski B., Pedagogika alternatywna [w:] Pedagogika. Subdyscypliny i dziedziny wiedzy o edukacji, tom 4, red. Bogusław Śliwerski, Gdańsk: GWP 2010.

Śliwerski B., Paluch M. (2021). Uwolnić szkołę od systemu klasowo-lekcyjnego, Kraków: Oficyna Wydawnicza „Impuls”.

Śliwerski B., Rozmus A. (red.). (2018). Alternatywy w edukacji, Kraków-Rzeszów: Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Wyższa Szkoła Informatyki i Zarządzania z siedzibą w Rzeszowie.

Środa M. (2020). Obcy, inny, wykluczony, Gdańsk: Wydawnictwo słowo/obraz/terytoria.

Tacher B.: Praca małych grup na lekcji : materiały z zakresu alternatywnych form nauczania. - Koszalin : "Miscellanea", 1997. 

Teoretyczne podstawy edukacji alternatywnej, red. Bogusław Śliwerski, Kraków: Oficyna Wydawnicza „Impuls” 2009.

Terry R., Churches R., NLP w szkole. Skrzynka narzędziowa dla nauczyciela, tłum. Bogusław Solecki, Gliwice: Wydawnictwo HELION 2011

Uczyć inaczej, pod red. G. Lutomskiego, Wydawnictwo Fundacji Humaniora, Poznań 1994

Urbaniak-Zając D.: Społeczny kontekst edukacji (także alternatywnej), W: Nowe konteksty (dla) edukacji alternatywnej XXI wieku / pod red. Bogusława Śliwerskiego. - Kraków, 2001. - (Idee, Metody, Inspiracje). - S. 237-247

Vopel K.W., Warsztaty – skuteczna forma nauki. 80 porad dla moderatorów, tłum. Magdalena Jałowiec, Wydawnictwo Jedność, Kielce 2004.

Wachowiak J., Organizacje uczące się, Forum Oświatowe 2001 nr 2.

Wasiukiewicz J., Rozmyślania wokół alternatywnej pedagogiki waldorfskiej, w: Człowiek w relacjach edukacyjnych, red. A. Moździerz i J. Rusiecki, Wyd. Olsztyńskiej Wyższej szkoły, Olsztyn 1999

Wieczorkowski K., Metoda projektów w kształceniu  pedagogów, Teraźniejszość – Człowiek – Edukacja 2002 nr 3.

Wiśniewska-Paź B., Autonomia edukacji a ład społeczny. Struktura szkolnictwa w Szwajcarii wobec zdecentralizowanej koncepcji społeczeństwa i państwa. Kwestie porównawcze ze strukturami państw ościennych, Warszawa: Wydawnictwo Semper 2009.

Wojnar I., Wychowanie dla alternatywnej przyszłości (strategia legendy i wizji) [w:] Bogdan Suchodolski. Pedagog – humanista – uczony, pod red. A. Stopińska – Pająk, Wyd. UŚl., Katowice 1998

Wrocławska Szkoła Przyszłości. Przesłanki eksperymentu nad szkołą, red.R. Łukaszewicz, Acta Universitatis Wratislaviensis No 396, Prace Pedagogiczne XIII, Wrocław 1978

Wrocławska Szkoła Przyszłości. Autonomia dziecka w procesie edukacji, red. R. Łukaszewicz, Acta Universitatis Wratislaviensis No 851, Prace Pedagogiczne LVII, Wrocław 1987;

Wołoszyn S.: Nowe alternatywy pedagogiki humanistycznej i antypedagogika // W : Nauki o wychowaniu w Polsce w XX wieku : próba syntetycznego zarysu na tle powszechnym / Stefan Wołoszyn. - Wyd. 2 poszerz. - Kielce, 1998. - S. 124-133

Współczesne tendencje rozwoju pedagogiki wczesnoszkolnej, red. E. Kozak-Czyżewska, D. Dybel, B. Kępa, Wydawnictwo Mac Edukacja  S.A., Kielce 2005

Fundamenty edukacyjnej wspólnoty, red. Joanna Danielewska, Wyd. UJ, Kraków 2005

Zaworska-Nikoniuk D., Drogi modyfikowania socjalizacji i wychowania przez feminizm, Wydawncitwo Epistheme, Olsztyn 2004

Zielińska A., Koncepcja szkolnictwa niepublicznego w wybranych krajach europejskich, Kwartalnik Pedagogiczny 1996 nr 2.

Zieliński P. (2021)., Aspekty pedagogiczne Sutry Lotosu, Częstochowa: wydawnictwo UJD

Zwiernik J., Alternatywa w edukacji przedszkolnej. Studium teoretyczno-empiryczne, Wyd. Uniwersytetu Wrocławskiego , Wrocław 1996.

Żłobicki W., Autorska koncepcja realizacyjna "nowego wychowania" w RFN [w:] Pedagogika Freineta na dziś. Materiały pokonferencyjne III Ogólnopolskiego Seminarium Animatorów i Sympatyków Pedagogiki Freineta we Wrocławiu 26 - 27 maja 1989 roku, pod red.  A. Kargulowej i B. Kollek, Jelenia Góra 1992

Żłobicki W., Edukacja holistyczna w podejściu Gestalt, Kraków: Oficyna Wydawnicza „Impuls” 2008

Żurowska A., Kilka uwag o przemianach w edukacji w warunkach globalizacji, Horyzonty Wychowania 2010 nr 9.