Do Nauczycieli i Wychowawców

 

Rozpoczyna się rok szkolny 2022/2023. Mam świadomość, w jak trudnej sytuacji znalazła się jedna z najważniejszych profesji w naszym kraju. Dla nas, dla rodziców, ale przede wszystkim dla naszych dzieci objętych obowiązkiem szkolnym jesteście Państwo najważniejszymi w ich obecnym i przyszłym życiu osobami, które mogą zadecydować o rozwoju młodych pokoleń. 

To dzisiejsi uczniowie będą w przyszłości stanowić o warunkach Waszej egzystencji pełniąc w kraju różne role społeczne i zawodowe. Niezależnie od tego, jaki los zgotowała Wam kolejna formacja rządząca, Zapewne będziecie ponownie doświadczać nieżyczliwości czy nawet wrogości ze strony różnych stron walczących politycznie o władzę oraz zatrudnianych przez nie hejterów. 

Czego mogę życzyć Wam od siebie, od wieloletniego badacza makropolityki oświatowej, byłego nauczyciela i edukatora obecnych oraz przyszłych kadr nauczycielskich?  Tego samego, czego środowisko naukowe życzyło mojemu pokoleniu w 1980 roku:  

(...) by wychowanie spełniało swoją rolę drogi do wolności i prawdy – trzeba by każdy nauczyciel i wychowawca postępował jak człowiek wewnętrznie wolny. 

By czuł i rozumiał, że w jego powołaniu i zawodzie – instancją najwyższą jest nie urzędnik administracji oświatowej, lecz własne sumienie; 

że za stan systemu edukacyjnego i wychowania ponosimy wszyscy odpowiedzialność nie przed rządzącymi, lecz przed narodem [List Towarzystwa Kursów Naukowych Do Nauczycieli i Wychowawców z dn. 14.06.1980 roku]. 

Wasi uczniowie, niezależnie od tego, z jakich pochodzą środowisk, bez względu na różnice narodowe, kulturowe, światopoglądowe, rasowe i in. oczekują Waszej mądrości, optymizmu, życzliwości, cierpliwości, tolerancji i szacunku, by z poczuciem zobowiązania i wdzięczności za dar Waszego zaangażowania, móc odwzajemniać go "tu i teraz" oraz "tam i kiedyś". Czy to tak wiele? 

Dzieci i młodzież nie są sprawcami sytuacji, w której przyszło Wam pracować z nimi i nie ponoszą odpowiedzialności za warunki nauczycielskiej pracy, która jest wyjątkową służbą publiczną. Niech mają szansę doświadczenia piękna tej profesji i jej znaczenia w życiu osobistym, by mogli docenić Wasz trud radością czy chociażby poczuciem sensu uczenia się, zaangażowaniem, możliwością poznawania i rozumienia świata natury, techniki, sztuki oraz wartości duchowych. 

Nie odstępujcie od wolności i obdarzajcie nią uczniów, gdyż prawdziwe kształcenie jest wówczas, kiedy staje się spotkaniem (...) dwóch wolności, szanuje drugiego człowieka jako takiego, jako wolność. Jeśli neguje ten szacunek, neguje własne działania, swój wpływ na drugiego człowieka, ponieważ by doprowadzić go do działania - tak aby ten akt pozostał autentycznie aktem, to znaczy by pobudzała go wolność - trzeba szanować inność i wolność drugiego [R. Léveque, F. Best, Filozofia edukacji, w: Rozprawy o wychowaniu. Filozoficzne, psychologiczne i socjologiczne aspekty wychowania, red. M. Debesse, G. Mialaret, Warszawa 1988, s. 21-22].    

Szkoła powinna być wolna od hipokryzji polityków

 

Nowy rok szkolny zaczynają dwie kampanie oporu negatywnego i pozytywnego wobec podręcznika do przedmiotu "historia i teraźniejszość" oraz wobec polityki oświatowej ministra nauki i edukacji: 

I. Pierwszą z nich a poprzedzoną licznymi artykułami, felietonami, esejami, itp., okazała się w sierpniu kampania "Szkoła wolna od (s)HIT-u", której twórcy apelują w mediach społecznościowych o poparcie, gdyż dzięki temu będą większe szanse na jej powodzenie - (treść apelu na ten temat i zaproszenie do złożenia podpisu). Jak piszą organizatorzy tej kampanii: 

W pełni respektując autonomię szkół, nauczycielek i nauczycieli, apelujemy o skorzystanie z przysługującego Państwu prawa i niewybieranie do realizacji przedmiotu HiT podręcznika autorstwa Wojciecha Roszkowskiego.

Pamiętam kampanię skierowaną przeciwko tzw. darmowemu elementarzowi dla uczniów klas I-III w czasie drugiej kadencji rządów PO/PSL. Tzw. "rządowy elementarz" został wówczas wyprodukowany bez pozyskania autorów w ramach konkursu, a więc zlecono go "swoim", nie ujawniając danych recenzentów i treści ich  opinii. Pseudoelementarz wychwalała Krystyna Szumilas i Donald Tusk prowadząc kampanię propagandową tego kiczu dydaktycznego w TVP. 

O skandalicznych błędach merytorycznych, ortograficznych  i metodycznych wypowiadali się ówcześni członkowie Komitetu Nauk Pedagogicznych PAN (m.in. panie profesor: Edyta Gruszczyk-Kolczyńska), a prezes PAN został nawet wezwany do MEN, gdzie polecono mu rozprawienie się z niepokornymi uczonymi, którzy krytykują zmianę wieku obowiązku szkolnego. Na szczęście dla nauki prowokacje i intrygi nie udały się w pełnym zakresie. Dopilnowano, by opinia publiczna nie dowiedziała się o kosztach wydania elementarzowego bubla, który łączono z pseudoreformą obniżenia wieku obowiązku szkolnego i zmanipulowanymi przez psychologów i pracowników Instytutu Badań Edukacyjnych wynikami rzekomo naukowych diagnoz o sześciolatkach w szkołach. 

Hipokryzja i cynizm polityków oświatowych jest zatem kontynuowana. Tym razem dotyczy ona prawicowej formacji. Ważne, że kręci się biznes i możliwość dalszego manipulowania opinią publiczną. Szacowny humanista, historyk wydaje rzekomy podręcznik bez współpracy z nauczycielami historii i naukowcami specjalizującymi się w dydaktyce przedmiotowej. Czyżby zamawiającemu nie zależało na jakości kształcenia ale na wzmocnieniu propagandowej wojny polsko-polskiej, która bazuje na światopoglądowym konflikcie, by utrzymać lub nawet poszerzyć własny elektorat? 

Przyznaje to minister P. Czarnek, który publicznie sformułował pytanie: Dlaczego Broniarz nie poprosił swoich lewackich kolegów, żeby napisali podręcznik do HiT? 

   Nie wiem, czy prezes ZNP poprosił swoich kolegów o napisanie kontrpodręcznika do "HiT", natomiast media informowały, że takowy już powstał w Wydawnictwie Szkolnym i Pedagogicznym. Oczekuje na dopuszczenie go do użytku szkolnego, a został napisany przez kilku autorów:  Izabelę Modzelewską-Rysak, Leszka Rysaka, Karola Wilczyńskiego i Adama Ciska. 

   Tak jak dawniej anonimowi autorzy pseudoelementarza musieli na bieżąco wprowadzać zmiany, korekty w jego treści i ilustracjach, podobnie ma uczynić uczony-historyk. Jedni kompromitowali się anonimowo, choć z biegiem lat ujawniono nazwiska niektórych osób, zaś prof. Wojciech Roszkowski musi przyjąć ostrze krytyki w wyniku której wydawca zapowiedział usuniecie fragmentów tekstu. 

Autor tłumaczy się na prawo i lewo, że tym razem pisał swój podręcznik sam, co nie sprzyja utrzymaniu jego autorytetu w środowisku nauczycielskim. Wydawca wraz z autorem i tak świetnie zarobi na tym interesie, bo książkę kupowali także ci, którym była ona potrzebna jedynie do znalezienia przysłowiowej dziury w całym. Od dzisiaj będzie sprzedawana także w urzędach Poczty Polskiej, ale chyba nie z tego powodu, by klienci odsyłali ją do oficyny? 

Kontrofensywą jest równie ideologiczna kampania pozytywna pod hasłem "Brońmy Profesora". Jej organizatorzy apelują:

Nie dla cenzury! Nie dla dyktatu międzynarodowych korporacji! Na całym świecie, również w Polsce istnieją środowiska, które kierując się ideologicznymi pobudkami próbują ograniczać wolność słowa, zarówno zwykłych ludzi, jak i naukowców. W ostatnim czasie ich ofiarą padł prof. Wojciech Roszkowski, który przygotował i wspólnie z wydawnictwem Biały Kruk wydał podręcznik do nowego przedmiotu dla szkół ponadpodstawowych, jakim będzie ,,Historia i teraźniejszość”. Na profesora wylewa się fala hejtu, stanowiąca bezprecedensową próbę prewencyjnego ocenzurowania podręcznika. A na tle całej sprawy pojawiła się dodatkowo międzynarodowa korporacja prawnicza o globalnym zasięgu. 

(źródło: Fb)

Do gry wchodzi trzeci gracz, skoro w sieci pojawiła się zbiórka pieniędzy na "Cyfrowy HiT - niezależny i darmowy e-podręcznik do HiT, bez indoktrynacji i manipulacji historią". Już się niepokoję, co to będzie za darmowy hit, skoro nie podano jego autorów. Jeszcze trochę i będziemy zbierać na kolejne "darmowe" podręczniki szkolne.   

II. Drugą kampanią polityczną jest ogłoszona przez ZNP gotowość strajkowa jako zapowiedź rozpoczęcia w szkolnictwie publicznym akcji protestacyjnej (bez wskazania jeszcze jej form i metod). Będziemy zatem mieli okazję przekonać się o stosowaniu przez partię władzy nowych strategii gaszenia, niszczenia akcji strajkowej z udziałem prorządowej "Solidarności". Przekonamy się o jej (nie-)skuteczności po obu stronach konfliktu. 

W Polsce od 1993 roku dzieci nie są one podmiotem troski partii władzy i oświatowych związków zawodowych. W interesie polityków jest utrzymywanie nauczycielstwa na progu ubóstwa kulturowego, także socjalnego, by nie zwiększać dopływu do szkolnictwa jak najlepiej wykształconych kadr, gdyż wówczas byłoby trudno odmówić im godnej zapłaty. Poza tym zawsze można manipulować tą profesją, by nie powiększało się w niej grono pasjonatów, zaangażowanej, refleksyjnej, krytycznej inteligencji. Im mniej będzie w szkolnictwie tych, którym się chce, którzy są  innowacyjni, niezależni umysłowo, tym lepiej dla rządzących. 

Dlatego mamy centralizm oświatowy i nadzór szkolny wbrew nieprawdziwym opisom niektórych socjologów oświaty, którzy twierdzą, że w naszym państwie jest jej decentralizacja. Niedouczeni ze stopniami naukowymi utrwalają nieprawdziwy obraz stanu prawnego i faktycznego. 

Propagandowy kit na temat znakomitych zarobków nauczycieli trwa w Polsce od trzech dekad. Nie widać wyjścia z manipulacji opinią publiczna. Nie pomogą już wyjaśnienia żadnego ministra czy wiceministra, że pomylił się w wyliczeniach rzekomo wysokich płac nauczycielskich, ani też zapowiedź ministra P. Czarnka o planowanym wzroście płac w przyszłym roku do poziomu powyżej 7 tys. złotych. 

Od tego typu zapowiedzi nauczyciele są jeszcze bardziej rozsierdzeni, bo być może w grę wchodzi przeciwstawienie ich "niegodnych" roszczeń zapewne źle wspominającym własną edukację szkolną obywatelom, którzy znajdują się na skraju ubóstwa. Nowy rok szkolny będzie trudny, gdyż czekają nas liczne kampanie (przed-)wyborcze.            

 

Do zobaczenia 1.09.

 

Zmarł prof. UAM Mariusz Dembiński

 

Wczoraj otrzymałem wiadomość, że zmarł po długiej chorobie dr hab. prof. UAM Mariusz DEMBIŃSKI, pedagog specjalizujący się w pedagogice ogólnej, teoretycznych podstawach wychowania i kształcenia, wieloletni członek Zespołu Teorii Wychowania przy Komitecie Nauk Pedagogicznych PAN. Nie mogę - mimo okresu urlopowego - nie wspomnieć o zmarłym Koledze, którego bardzo ceniłem prowadząc dyskusję z treścią Jego kolejnych rozpraw naukowych. 

Był fantastycznym polemistą, dyskutantem, ale też wiernym swojej Alma Mater i pamiętającym o tych, którzy wspierali Go w rozwoju naukowym. Taką Osobą, Mistrzem była promotorka pracy doktorskiej śp. prof. Maria Dudzikowa.    

W 1993 r. ukończył studia magisterskie w Zakładzie Historii Filozofii Współczesnej w Instytucie Filozofii UAM w Poznaniu. Dzięki współpracy z pedagogami Wydziału Studiów Edukacyjnych UAM  w ramach programu Tempus Redesign JERP2245 został trafnie dostrzeżony jako zdolny i znakomicie zapowiadający się filozof o zainteresowaniach także pedagogicznych. 

W 1994 r. został zatrudniony na stanowisku asystenta w Instytucie Pedagogiki w Zakładzie Pedagogiki Szkolnej, którym kierowała prof. dr hab. Maria Dudzikowa. To pod jej kierunkiem przygotował dysertację doktorską  pt. Rytuały nauczycieli w procesie lekcyjnym. Na przykładzie lekcji historii w szkole średniej, którą obronił w 2002 r. W kilka lat później opublikował dysertację w Oficynie Wydawniczej "Impuls" pod tytułem: Rytualne oblicze lekcji. Studium teoretyczno-empiryczne (2005).

 

Od tego czasu, a upłynęło 18  lat, znacząco rozwinął swój warsztat naukowo-badawczy, powiększył znacząco liczbę publikacji, który wydawane były w wysoko punktowanych czasopismach naukowych oraz w recenzowanych pracach zbiorowych. 

Habilitował się w 2014 roku, co tylko potwierdzało jego wysokie zaangażowanie w prowadzenie metateoretycznych i filozoficznych badań w pedagogice. Dla mnie najważniejsza w jego twórczości była monografia habilitacyjna pt. "Pedagogiczne tworzenie istoty ludzkiej" (2013), która została przygotowana w nadzwyczaj interesujący sposób. Kiedy usiłowałem odnotowywać swoje uwagi w perspektywie linearnej recepcji treści, z każdą stroną okazywało się, że jej struktura jest alternatywą do dotychczasowych publikacji poświęconych filozofii wychowania. 

Mariusz Dembiński – być może nawet w niezamierzony sposób -   przyjął pozycję „scenarzysty i zarazem reżysera” swoistego rodzaju naukowej narracji o „sensacyjnej” treści, gdzie na początku dowiadujemy się o jakimś „trupie”, by z każdą częścią  prowadzonego przez niego dochodzenia dowiedzieć się, kto był tego sprawcą. Jak w filmach A. Hitchcocka  czy powieściach Conan Doyla. Ten ostatni pisał: Być może nie świecisz jak słońce, ale potrafisz wyprowadzić z mroku. Dembiński wyprowadzał nas z mroku antropologii filozoficznej, by pokazać światło własnej refleksji, odsłaniając złożoność własnych studiów i formułowanych na tej podstawie wniosków.

Już sam tytuł jego rozprawy mógł przed laty budzić negatywne skojarzenia z behawioralną koncepcją  kształtowania istoty ludzkiej, której efektem końcowym – jak on to sam określał – jest homo paedagogicus. Czy rzeczywiście każdy z nas istnieje jako homo paedagogicus, a nie – jak ma to miejsce w innych  antropologiach – homo rapax, homo creator, homo viator, homo faber itd.? Mamy w tej pracy bardzo ciekawy zamysł konstrukcyjny, bowiem zakładał, że (…) człowiek z natury jest zjawiskiem, fenomenem różnym od innych zjawisk, który określany jest tu jako prafenomen”.(s. 7) 

To, co wyróżnia istotę ludzką, to podleganie oddziaływaniom edukacyjnym oraz socjalizacyjnym przemianom świadomości, w wyniku których uzyskuje ona fundament  pedagogicznego bycia człowiekiem. (s. 8) Ciekawa jest to jednak konstrukcja, bowiem kategorię homo paedagogicus sam odniosłem w jednej ze swoich publikacji do bycia pedagogiem, a więc  kogoś działającego zgodnie z teorią i doświadczeniem praktycznym, zawodowym.

Tymczasem dr hab. M. Dembiński nie zajmował się pedagogicznym tworzeniem istoty ludzkiej w ścisłym tego słowa znaczeniu, tylko oczekiwał zainteresowania pedagogiką oraz całą rzeczywistością, w której się „poruszał” każdy z pedagogów, skoro nasza dyscyplina naukowa została obarczona w toku dziejów odpowiedzialnością za sens rozumienia człowieka i świata. Jednym z celów powyższej rozprawy, być może ubocznym, jest per analogiam do socjologii wiedzy „próba opracowania pedagogiki wiedzy  i nowe spojrzenie na formę pedagogiki ogólnej”. (s. 10) 

Tak zróżnicowane formułowanie celów niniejszej rozprawy autor usprawiedliwiał konstatacją, że wpisuje się ona  w postmodernistyczne myślenie jako jego „nieskończony projekt”. Tym bardziej zaciekawiło mnie to, czy w istocie takim podejściem uda się „podnieść rangę pedagogiki w świadomości społecznej”, skoro ta pozbawiona jest jej modernistycznego projektu. Być może miał rację zakładając, że pedagogika jest wciąż deprecjonowana w społeczeństwie ze względu na obciążenie z jednej strony jeszcze obecną w niej „socjalistyczną” wersją, a z drugiej strony „pluralizacją praktyk, w tym i wiedzy o edukacji” (s. 11) Wyrażał jednak nadzieję, (…) że uda mu się stworzyć zwartą formę performatywnego dyskursu, a nie zbiór eklektycznych idei”. (s. 13) Sam zresztą korzystał w swoich rozważaniach z rozpraw pedagogów, które powstały także w okresie socjalizmu (np. B. Suchodolskiego czy H. Muszyńskiego).

Przywołuję tę książkę zm. M. Dembińskiego, gdyż rzutowała ona na jego dalsze rozprawy naukowe, studia, wykłady i artykuły publikowane w renomowanych wydawnictwach i czasopismach naukowych. Nie da się przejść obojętnie wobec myśli, idei, jakie są w nich sformułowane, gdyż albo poruszają refleksję nad stanem nauki o wychowaniu, o edukacji, albo wywołują emocje,  ale zawsze zachęcając czytelników do dyskusji. 

Bogactwo odniesień źródłowych w jego publikacjach sprawia, że nieustannie są one weryfikowane w swej fragmentarycznej aktualności. Zawsze odczytywałem je jako prowadzony ze strony na stronę intrapersonalny dialog mądrości, nasycany  próbami nadania (re-)konstruowanej wiedzy własnej struktury. Mariusz Dembiński zawsze odnosił się do tradycyjnego pojmowania pedagogiki i czerpał z niej komponenty wiedzy dla własnych potrzeb, a zarazem powracał do pytań pierwszych. 

Nie bez powodu prowadził spór o istotę pedagogiki, o kluczowe w niej i dla niej kategorie pojęciowe.  Kluczowe były w powyższej książce jego dociekania dotyczące przykładowo tego: Czy można wyróżnić moment w dziejach europejskiej cywilizacji, w którym „edukacja” (paideia) stała się świadomym narzędziem wykorzystywanym przez daną społeczność do wpływania na ludzką osobowość i kreowania świata? (s.29)

Pedagogia nie jest jedyną formą przekształcania człowieka w istotę ludzką, bo już samo takie postawienie sprawy nie znajduje swojego potwierdzenia w podejściu egzystencjalno-personalistycznym, w świetle którego wychowanie jest co najwyżej umożliwianiem jednostce odkrywania własnego człowieczeństwa. Dembiński wyrażał jednak własne credo, przeświadczenie, że (…) pedagogika jest tym, co prowadzi, co ukierunkowuje – na przykład chłopca (gr. pais), aby stał się istotą dorosłą (…)(s. 23) 

Wyróżniane przez niego "ago"  jako „prowadzenie” agotyczne (od ago) to tylko działanie, ruch; coś wsobnego, coś, co w sobie się kształtuje i samo w sobie i przez siebie utrzymuje. Sam przyjmował rozumienie terminu ago – jako prowadzenie i agoge jako wprowadzanie, doprowadzanie. Nadał temu pojęciu charakter konatywny, działaniowy określając go nawet mianem procesu agogetycznego, wykonawczego i dekonstruującego idee pedagogiczne w konkretne przypadki wychowawcze, kształtujące, wykonawcze, wyrażane w praktykach?(s. 33)

Wybitny filozof wychowania, uczeń światowej sławy fenomenologa Jana Patočka z Uniwersytetu Karola w Pradze – Radim Palouš,  tak tłumaczył pojęcie „agogika”: AGOGÉ   oznacza kierowanie, wychowanie, karność, sposób życia, ale i przeprawę, odjazd. AGÓN znaczy walkę, wysiłek, zmaganie się; AGEIN –znaczy ciągnąć, prowadzić – wszystkie te znaczenia pojęć nie zaprzeczają temu, czym chce być teoria agogiki. Jakże charakterystyczne jest w tym znaczeniu greckie pojęcie AGE – wzwyż, podnieś się.[1] 

Jak widzimy wykluczenie z etymologii pojęcia agogé jego innych znaczeń, niż tylko kierowanie, a więc działanie, czynienie czegoś dla innych, wcale nie musi być sprowadzane jedynie do roli owej siły sprawczej, uaktywniającej innych. Natomiast niewątpliwie, skupienie się tylko i wyłącznie na takim znaczeniu tego pojęcia pozwala na odczytywanie jego w różnych kontekstach, perspektywach ze świadomością, że nie jest ona jedyną.

Mariusz Dembiński pracował w ostatnich latach na Wydziale Pedagogiczno-Artystycznym UAM w Kaliszu, gdzie wykładał pedagogikę ogólną potwierdzając bogactwo o(d)czytania genezy i ewolucji pedagogiki, zróżnicowania jej myśli filozoficznej oraz nasycania własną refleksją współczesnej myśli pedagogicznej. Można powiedzieć, że swoimi studiami niejako ukorzeniał pedagogiczne myślenie, kiedy sięgał do tropów w języku greckim, do uzasadnień antropologiczno-kulturowych, historycznych i etycznych. 

Odszedł z naszego środowiska Uczony, który swoimi rozprawami dawał nam do przemyślenia dzieła głęboko erudycyjne, które wpisują się w badania podstawowe w naukach humanistycznych. Przywołując tradycje greckiej demokracji, roli pedagogiki w kształtowaniu obywatelskiego etosu i docenianie wagi edukacji w życiu społeczeństw, kształcił młode pokolenia Polaków do jednego z najpiękniejszych zawodów w służbie publicznej. 

Przedwcześnie zmarły profesor UAM pozostawił nam wiele rozpraw, ale ostatnia czeka właśnie w Wydawnictwie Naukowym UAM na opracowanie redakcyjne i jej wydanie. Warto będzie do niej sięgnąć pamiętając o tym, jak ważne przekazał nam pedagogiczne credo. W przygotowywanej do druku monografii potwierdził wartość dialogu ze swoimi mistrzami, z którymi prowadził wymianę myśli, by wzbogacić swoje analizy i kształcić w autorskim duchu studentów pedagogiki. Będzie nam brakowało filozofa wychowania, który był zarazem Osobą o wielkiej wrażliwości i darze wyrażania swoich myśli i doznań także w poezji.    

 

Polecam wykaz jego publikacji, bo będą one odgrywać istotną rolę w debatach naukowych w pedagogice. Sięgnijmy po ostatnią monografię Mariusza Dembińskiego pt. "Pedagogizacja wytworów nauki i sztuki w ramie widowisk kulturowych", która ukaże się jesienią tego roku. To nie będzie Jego ostatnie słowo, bowiem tak głębokie myśli będą przez kolejne lata inspirować pedagogów do dalszych badań. Za to jestem ogromnie wdzięczny zm. Mariuszowi. Niech spoczywa w pokoju! Kieruję do Jego Bliskich wyrazy współczucia po tak bolesnej stracie.   

 

 

[1] Radim Palouš, K filosofii výchovy, Praha: SPN 1991, s. 17.

 

Naukowa maksyma na wakacje

Polska Agencja Prasowa:  

U pracowników, którzy potrafią w wakacje odciąć się od obowiązków służbowych obserwuje się trwałe podniesienie nastroju i zwiększenie poziomu szczęścia - stwierdzono w analizie Polskiego Instytutu Ekonomicznego. Dodano, że ryzyko zgonu u osób korzystających z urlopu spada o 20 proc.

Życzę zatem miłych wakacji 

Śladami wojny polsko-(nie)polskiej 1989–2021

Książka Andrzeja Paradysza doskonale wpisuje się we współczesną LITERATURĘ FAKTU. Z jednej strony dotyczy naszej codzienności od początku transformacji ustrojowej, z drugiej zaś strony jest nasycona faktami z wydarzeń społeczno-politycznych, których skutki będą jeszcze przez długie lata przedmiotem ustawicznej dyskusji. Powiązanie naukowej wiedzy z informacjami medialnymi i publicystycznymi komentarzami pozwala spojrzeć na całość jako bogate studium wymykających się naszej pamięci faktów i procesów. 

Monografia A. Paradysza stanowi zarazem dobry podkład dla badań społecznych, których twórcy nie powinni zapominać o tym, że niemalże wszystko, co nas otacza, czego doświadczamy, o czym słyszymy, co czytamy, co oglądamy i jak długo oraz z jakiego miejsca ma znaczenie dla obywatelskiej samoświadomości. Nie bez powodu całość rozważań  poprzedza motto filozofa polskiego pozytywizmu - Aleksandra Świętochowskiego z jego "Liberum veto" (1855):   

Natura polska nie posiada zdolności do organizacji i działania łącznego. Widzimy to na każdym kroku i przy każdej sprawie. Powiedzcie komuś: – Pawle, dla dobra Ojczyzny trzeba wypić Wisłę. Paweł, jeśli posiada zapalny temperament, natychmiast pobiegnie do Wisły i zacznie ją wypijać, dopóki się nie udusi. Ale powiedzcie mu: – Pawle, dla dobra ojczyzny musimy we dwóch przynieść co dzień przez miesiąc wiadro wody z Wisły do kolumny Zygmunta. Pierwszego dnia Paweł przyjdzie i obowiązek swój spełni, drugiego – spóźni się, trzeciego – zaśpi, czwartego – wyjedzie do Marcelina, a dziesiątego – o powinności całkiem zapomni.     

Trudno pisać recenzję książki, z którą miałem okazję zetknąć się w różnych fazach jej powstawania. Autor konsultował bowiem wiele kwestii z różnymi ekspertami, co dobrze świadczy o jego samozaparciu, by czegoś nie pominąć, nie wykluczyć oraz by dobór źródeł, układ treści i język narracji nie generowały logicznych wątpliwości, merytorycznych błędów czy niejasności. Tego typu rozprawy zawsze będą miały różne odczytania, gdyż sięgają po nie najczęściej ci, którzy specjalizują się w tym samym przedmiocie badań, mają zbliżone zainteresowania poznawcze lub poszukują uzasadnień dla własnych hipotez. 

Niniejsza monografia nie  powstała w oparciu o dokumenty źródłowe, archiwalia czy wywiady z aktorami omawianych zdarzeń. Nie jest naukową monografią sensu stricte, gdyż przyznaje to nie tylko jej autor, ale i jest to czytelne ze względu na brak metodologicznych uzasadnień analizy treści. Jest natomiast ciekawą rekonstrukcją powstałej dotychczas wiedzy na temat wewnątrzkrajowych konfliktów. Publikacja stanowi próbę bardzo osobistego ich odczytania przez kogoś, kto nie uczynił tego dla stopnia, certyfikatu, awansu, tylko dla siebie, by móc lepiej zrozumieć osobiste doświadczanie świata i wpisać go we własną mapę myśli. 

Zapewne politolodzy czy historycy zajmujący się współczesną makropolityką zaczną czytać lub przeglądać ten tytuł od końca, by zobaczyć, czy autor książki uwzględnił ich publikacje czy publiczne komentarze. Szybko się rozczarują, bo nie znajdą na końcu bibliografii ani indeksu nazwisk.  Będą zatem musieli przewertować całość celem zidentyfikowania stanu nasycenia oczekiwanymi źródłami wiedzy lub ich braku. Jeśli był to ze strony Autora celowy zabieg, to bardzo mi się podoba, gdyż wzięcie książki do ręki zmusza do jej przynajmniej przekartkowania. 

Wśród znanych mi osób ze świata nauki większość zaczyna lekturę właśnie od końca, od bibliografii, indeksu nazwisk, ale też od znajdujacego się na początku tomu spisu treści. Bywało, że kiedy dzieliłem się z kimś własną książką, pierwszą reakcją niektórych adresatów było stwierdzenie, że pominąłem ich taką czy inną publikację, a przecież też podejmowali dane zagadnienie... .Jeszcze nie przeczytali, a już wiedzą, że warto było. 

Być może podobnie będzie z książką A. Paradysza, za którym nie stoi żaden z uniwersytetów, chociaż niejeden chciałby  mieć tak dociekliwego studenta czy pracownika naukowego. Podjęcie tak ważnego tematu jest znakomitym wskaźnikiem osobistego patriotyzmu Autora wobec ojczyzny, w której zachodzące zmiany niosą z sobą mnóstwo aporii. Warto udać się ich śladami, by zobaczyć, jak one pojawiały się, a być może i zanikały, ewoluowały i ulegały niespełnieniu w sferze ludzkich oczekiwań, aspiracji, pożądań, marzeń czy dążeń. Jak pisze A. Paradysz  we wstępie:

W swoich dociekaniach sięgam do rozmaitych źródeł ponad podziałami ideologicznymi, co w moim przekonaniu jest niezbędne dla zachowania rzetelności. Analizuję rzeczywistość społeczną przez pryzmat myśli socjologicznej, politologicznej, filozoficznej, ekonomicznej, antropologicznej i pedagogicznej. Taka strategia jest zgodna z przekonaniem, jakie wyraził angielski antropolog i nestor humanistyki John Goody: "(…) aby dotrzeć do sedna, lepiej jednak unikać stosowania jednej metody bądź dyskursu właściwego określonej dziedzinie i przekraczać utrwalone i zinstytucjonalizowane granice"  (s.12). 

Rzeczywiście, trudno posądzać Autora książki o światopoglądowo-polityczną stronniczość, gdyż nie ma zamiaru opowiadać się po którejkolwiek ze stron toczonych wojen, bitw czy potyczek w naszym kraju. Ich wydobycie na jaw sprawia, że będą mniej lub bardziej rozpoznawalne przez obywateli w społeczeństwie (nie-)wiedzy. Jest to jednak odsłona własnej kultury politycznej oraz zróżnicowanej w świecie nauki jej egzemplifikacji. Sam siebie określa mianem "korespondenta wojennego", który udaje się w pobliże lub na pola walki, by na własne oczy przekonać się o istocie zaistniałych konfliktów, dynamice ich ewoluowania oraz odczuwanych przez niego następstw. 

Oczywiście, książka nie jest o wojnie domowej w dosłownym tego słowa znaczeniu, bo tej na szczęście nie mamy  i oby do niej nigdy nie doszło. Autor idzie po śladach konfliktogennych różnic kulturowych, światopoglądowych, ale i wynikających z politycznych afirmacji, wyborów lub oporu wobec nich rodaków, którzy wcale nie zamierzają przyjąć wobec antagonistów chrześcijańskiej postawy "miłuj bliźniego jak siebie samego" czy "zło dobrem zwyciężaj", gdyż wolą dążyć do konfrontacji, by mieć z tego tytułu jakąś korzyść (osobistą, polityczną, kulturową, ekonomiczną itp.). 

Paradysz daje wyraz temu, w jaki sposób sam postrzega świat takim, jakim on jest w nasyceniu paletą barw, odcieni i poświat hidden curriculum władzy. Nie jeździ bowiem po Polsce i nie rejestruje społeczno-politycznych, kulturalnych czy edukacyjnych procesów, napięć, ale stara się przebić przez wytwarzane w mediach i pracach naukowych „informacyjne mgły”, by wyjść z ich cienia ku jakiejś światłości. Jak pisze: 

Przedzieranie się przez nie wymaga wysiłku poznawczego i otwartości, a zarazem dystansu do wciąż niespodziewanie „wynurzających się” sensacyjnych newsów. Poruszam się zdecydowanie, lecz ostrożnie w tym trującym gąszczu dezinformacji i  szumu informacyjnego zaczadzającego umysł! Jestem świadomy, że czas ucieka i wszystko permanentnie się zmienia, zatem dynamicznie poszukuję alternatywnych ścieżek, które być może pozwolą odnaleźć tzw. arystotelesowski „złoty środek”. Jestem wszak przekonany, że odkrywanie „prawdy” wymaga zachowania umiaru i rozsądku, czyli atrybutów niezbędnych przy opisie i nieuchronnej ocenie spornych kwestii, jakie napotykam na „wojennej ścieżce" (s.12-13).     

Chciałbym, żeby moi studenci przeczytali tyle książek z różnych dyscyplin naukowych, które są zbliżone do siebie dziedziną wiedzy, ale i przedmiotem badań oraz by potrafili łączyć ze sobą fakty dociekając faktycznych przyczyn ich zaistnienia. Autor sięga bowiem w swoim dociekaniu prawdy do socjologii, politologii, stosunków międzynarodowych, antropologii kulturowej, pedagogiki, psychologii politycznej, a nawet miejscami do filozofii polityki. Każde z głośniejszych medialnie zdarzeń, które jest przywołane w książce, wymagałoby odrębnego rozdziału i poprzedzających jego powstanie badań naukowych czy chociażby śledztw dziennikarskich. Tu mamy ich kumulację.

Autorowi książki chyba nie chodzi o domykanie zdarzeń, formułowanie ostatecznych wyników własnej ich oceny czy śledzenie wszystkich możliwych źródeł wiedzy i informacji na dany temat. Swoją narracją odsłania, w jak trudnej sytuacji znajdują się przeciętni (w sensie statystycznym) Polacy, żeby mogli wyciągać racjonalne wnioski z docierającej do nich informacji, które zbliżą lub oddalają ich od prawdy. Faktów w tej książce jest tak dużo, że można się pogubić w zrozumieniu sensu ich uwzględnienia i mieć trudność wyciągnięcia wniosków z przywołanych doniesień i ich interpretacji.    

Pedagodzy zapewne pamiętają historię zawieszenia przez władze UMK w Toruniu w wykonywaniu akademickich powinności przez profesora Aleksandra Nalaskowskiego za opublikowany przez niego felieton w tygodniku społeczno-kulturalnym "W sieci", w którym krytycznie odniósł się do manifestowania przez osoby LGBTQ+ swojej odmienności seksualnej w czasie ulicznych parad (nie-)równości.  

Na podstawie doniesień prasowych Paradysz wyciąga wniosek, że prawdopodobnie decyzja rektora UMK została odwołana w wyniku poparcia profesora pedagogiki przez wielu prawicowych uczonych, a nawet polityków. Tymczasem decyzja w powyższej sprawie zapadła z naruszeniem prawa, dlatego rektor musiał ją wycofać z obiegu prawnego, przywracając tym samym A. Nalaskowskiego do pracy. Tego autor książki nie mógł wiedzieć, podobnie jak nie są jemu znane kulisy decyzji kierownictw partii rządzących. Niektóre fakty ujawniane są po wielu, wielu latach albo w wywiadach prasowych, albo w publikowanych autobiografiach głównych aktorów zderzeń w toku zdarzeń.

Głównym terenem omawianych działań wojennych jest scena polityczna, której aktorzy zmieniali się jedenastokrotnie. Otrzymujemy zatem bardzo syntetyczną fotografię konfliktów, które otwiera spór o "Okrągły stół" a zamyka etap XI z lat 2020-2021. Gdyby nie spieszyć się z wydaniem książki, to mogłaby być - z uwzględnieniem wydarzeń w 2022 roku - jeszcze bogatszym podkładem dla zrozumienia działań sejmowych i pozaparlamentarnych formacji politycznych, które będą walczyć o miejsce w organie władzy ustawodawczej w 2023 roku. Jeszcze wiele może wydarzyć się na tej scenie.

Od 234 strony  zaczyna się analiza problemowa czasów (nie)dobrej zmiany (i nie tylko), którą Autor określa mianem "przeglądu wojennych frontów". Poznajemy zatem istotę sporu o charakter zmiany, która w moim przekonaniu jest czymś więcej niż zmianą formacji politycznej u sterów władzy.  Trafnie odczytuje kluczową rolę propagandy, która określana jest przez niektórych naukowców miękkim określeniem - "komunikacja społeczna". 

Trudno jest zachować dystans do rekonstruowanych w tej części wydarzeń i ich socjopolitycznych analiz, gdyż Autor nie miał czasu na jego nabranie. Musiał przecież odnieść się do kluczowych, a będących przedmiotem wojny i oporu wobec niej części polskiego społeczeństwa do takich kwestii jak m.in.: 

- spór o charakter i głębię zmiany (ustrojowa?);

- bitwa o politykę historyczną (pamieć vs zapomnienie; patriotyzm a nacjonalizm);

-  polityka wstydu kontra polityka dumy;            

- nieoczywisty rodzaj demokracji; 

- beneficjenci populizmu (wojenne dary czy łupy?); 

- spór o zakres wspólnotowości i suwerenności w Unii Europejskiej.

Rozważania domyka Paradysz częścią zatytułowaną armistycjum, a więc próbą refleksji nad tym, czy możliwy jest w Polsce rozejm między walczącymi ze sobą politycznymi, światopoglądowymi "wrogami". Jednak ten nie jest czynnikiem jednoczenia, ale czasowego zawieszenia walki. Tymczasem Paradysz poszukuje argumentów na rzecz przywrócenia stanu dążeń Polaków z czasów pierwszej fali Solidarności, kiedy to zabiegano nie tylko o odzyskanie wolności, ale także zabezpieczenie jej przez budowę społeczeństwa obywatelskiego. Wyraźnie widać to w deklaracji własnego stanowiska: 

Jestem zatem przekonany, że „dobra władza” to stały nadzór obywateli nad politykami. To władza, która ma odwagę odpowiadać przed swoim ludem. Demokracja może bowiem zaistnieć realnie tylko w społeczeństwie obywatelskim, w  którym trwa ciągła dyskusja z  przeciwnikami traktowanymi na równych prawach. Nie oznacza to, że społeczeństwo obywatelskie może zastąpić władzę polityczną, ale powinno ją ograniczać, kontrolować, stabilizować i uzupełniać. Wszak władza państwowa nie realizuje w pełni wszystkich celów niezbędnych dla rozwoju kultury danego kraju i poszczególnych jego obywateli. (s. 355-356).

Ucieszył mnie ostatni podrozdział dotyczący potrzeby edukacji obywatelskiej i wychowania w demokracji, a nie o demokracji. Właśnie wczoraj toczyły się w Warszawie obrady tzw. "Kongresu Edukacyjnego", w którym dyskutowali o konieczności zmian w polskiej edukacji formalnej i nieformalnej oraz w polityce oświatowej pedagodzy, nauczyciele twórczy (przedszkolni i szkolni), psychoterapeuci, prowadzący placówki czy różne formy edukacji alternatywnej. 

Recenzowana publikacja A. Paradysza pojawiła się w bardzo dobrym momencie koniecznego spojrzenia wstecz, jak i wyjścia ku przyszłości zanim rozpocznie się w Polsce - jak przewiduję - najostrzejsza kampania wyborcza 2023 roku. Edukacja, nauka, kultura, ale pewnie i sfera socjalna oraz ochrony zdrowia będą łakomym kąskiem dla każdej formacji politycznej. Na wytworzanym przez rządzących od 33 lat deficycie ("Polska w ruinie?"), frustracji, rozgoryczeniu  będziemy ponownie skazani na potrzebę dokonania pogłębionej analizy i refleksji w wyniku konfrontacji faktów, zdarzeń i opinii dotyczących oligarchii, samozachwytu i arogancji polityków władzy oraz opozycji.