Jak mogą powstawać alternatywne szkoły

 

Rodzice pytają, jak powołać do życia alternatywną szkołę, by nie trzeba było posyłać dziecka do szkoły państwowo-samorządowej?  Nie ma wzoru na szkołę sukcesu, gdyż zróżnicowane są oczekiwania, aspiracje i potencjały rozwojowe dzieci. Natomiast konieczne jest poznanie różnych modeli kształcenia w już istniejącej edukacji niepublicznej, by powołać własną, jeśli żadna z już istniejących czy dostępnych nie spełnia rodzicielskich oczekiwań.  

Właśnie tak powstają alternatywne szkoły na świecie, że spotykają się ze sobą rodzice dzieci w wieku przedszkolnym, by zastanowić się nad tym, do jakiej szkoły lub w jak innym podejściu do edukacji chcieliby kształcić swoje pociechy. Jaka ma lub może być ich rola w tym projekcie? 

Tak m.in. rodzą się alternatywy edukacyjne:        

1.    Powstanie inicjatywy. Należy zorganizować spotkanie dla rodziców zainteresowanych szkołą ich marzeń, aspiracji, pragnień, by przedyskutować z nimi jej zalety i możliwe ograniczenia. Konieczna jest wspólna debata na temat istoty edukacji szkolnej w społeczeństwie cyfrowym, jej dotychczasowych słabości, braków i własnych w tym względzie oczekiwań, by w jej wyniku powstał pierwszy zarys własnych celów i założeń organizacyjno-programowych edukacji. 

    Można wówczas uzgodnić nie tylko orientację edukacji  zorientowanej na indywidualny rozwój każdego dziecka, ale i respektowanie w jej toku interesów, potrzeb i oczekiwań nauczycieli, rodziców a nawet - w przypadku szkół branżowych - regionalnego rynku pracy czy społeczności lokalnej.

2. Uzgodnienie i rozwinięcie koncepcji pedagogicznej szkoły. Poznanie literatury specjalistycznej o szkołach reform, innowacjach czy eksperymentach pedagogicznych oraz nawiązanie kontaktów z założycielami szkół alternatywnych w danym regionie lub pozyskanie ekspertów w zakresie już istniejących placówek/form edukacji alternatywnej.

3.    Określenie warunków organizacyjnych edukacji/szkoły/szkoły bez szkoły, jej typu oraz jak mógłby przebiegać w niej proces uczenia się, wspomagania rozwoju dzieci. 

4. Rozwinięcie intensywnej współpracy z zainteresowanymi alternatywną edukacją rodzicami dzieci w wieku szkolnym, by mieli pełne poczucie współtworzenia "swojej szkoły".

5. Powołanie dla realizacji powyższej inicjatywy stowarzyszenia oświatowego czy fundacji, które ułatwiłoby pozyskiwanie środków na prowadzenie edukacji alternatywnej czy także stworzenie możliwości stypendialnego wsparcia dzieci z środowisk defaworyzowanych w państwie.

6. Upowszechnienie m.in. w sieci informacji o tworzonej szkole, by tym samym powiększyć grono zainteresowanych nią osób. Opracowanie informatorów, uruchomienie kampanii medialnej/internetowej, publikowanie dyskusji na temat innej edukacji w różnych mediach, gromadzenie artykułów i utworzenie portalu dla potrzeb nowej inicjatywy edukacyjnej itp.   

7. Włączenie do tej inicjatywy dzieci o specjalnych potrzebach edukacyjnych, rozwojowych, zdrowotnych itp.

8.    Podjęcie działań na rzecz zatwierdzenia nowej szkoły przez władze oświatowe, by można było wydawać tożsame dla szkolnictwa publicznego świadectwa szkolne. 

Literatura do wyboru:

Adamek Irena : Edukacja alternatywna w klasach I-III // W : Podstawy edukacji wczesnoszkolnej / Irena Adamek. - Kraków, 1997. - S. 153-166

Aktywność i cisza w pedagogice Mari Montessori, red. M. Miksza, Łódź: Wydawnictwo Palatum 2019.

Alternatywna i wspomagające metody komunikacji, red. Jacek Błeszyński, Kraków: Oficyna Wydawnicza Impuls 2006

Alternatywna pedagogika humanistyczna, red. B. Suchodolski, Ossolineum, Wrocław-Warszawa-Kraków, 1990

Alternatywy myślenia o/dla edukacji. Wybór tekstów pod red. Z. Kwiecińskiego, IBE, Warszawa 2000

Awangarda w perspektywie postmodernizmu, red. Grzegorz Dziamski, Wyd. Humaniora, Poznań 1996

Badura-Strzelczyk G., Pomóż mi zrobić to samemu. Jak wykorzystać idee Marii Montessori we współczesności, Kraków: Oficyna Wydawnicza Impuls 1998.

Bajda Krystyna : Przegląd niektórych innowacji pedagogicznych w szkołach // W : Praca wychowawcza z dziećmi i młodzieżą / pod red. Mieczysława Łobockiego. - Lublin, 1998. - S. 79-87. - W artykule przedstawiono założenia edukacji alternatywnej.

Banasiak Jan : Wychowanie alternatywne -strategia otwarta : zautonomizowany świat wychowania W: Reagowanie wychowawcze w wielowymiarowej pedagogice działania / Jan Banasiak. - Warszawa, 1996. - S. 156-173

Barański Czesław : O istocie i warunkach edukacji alternatywnej // Nowa Szkoła. - 1996, nr 7, s. 20-21

Bauer J. ((2015). Co z tą szkołą? Siedem perspektyw dla uczniów, nauczycieli i rodziców, tłum. Andrzej Lipiński, Słupsk: Wydawnictwo Dobra Literatura. 

Baumgartner-Schaffner M., Brudnik E., Fijałkowska A., Kędracka – Feldman E., Owczarska B., Zielińska M., Autoewaluacja w szkole, pod red. Elżbiety Tołwińskiej-Królikowskiej, Wydawnictwo CODN, Warszawa 2002.

Bednarczuk B., Formy organizacji pracy uczniów w metodzie Marii Montessori, Wychowanie na co dzień 2001 nr 4-5.

Bednarczuk B., Osobowość autorska absolwentów klas Montessori w perspektywie doświadczeń i celów życiowych, Kraków: Oficyna Wydawnicza „Impuls” 2016.

Belzyt D., Podejście Gestalt w pedagogice. Wolność tworzenia świadomości rzeczywistości, Lublin:  Wydawnictwo Fundacja TanTHEO 2018.

Berg H.K., Maria Montessori – poszukiwanie życia razem z dziećmi. Odpowiedzi na aktualne pytania pedagogiczne, Wydawnictwo Jedność Herder, Kielce 2007.  

Birecka Mariola : Edukacja alternatywna w bibliotece szkolnej,  Acta Universitatis Lodziensis. Folia Librorum. - Z. 7 (1997), s. 115-130.

Birkenbihl V.F., Szkoła bez stresu, Dom Wydawniczo-Księgarski „KOS”, Katowice 1999.

Bogart J. 2020). Szkoła w domu. Opowieść mamy pięciorga dzieci o jej wzlotach, upadkach i przygodach z edukacją domową, tłum. Natalia Wiśniewska, Warszawa: Wydawnictwo Literackie. 

Brzezińska R., Brzeziński A., Idee angielskiej wolnej szkoły Summerhill w polskich egzemplifikacjach, Włocławek: Wydawnictwo Wyższej Szkoły Humanistyczno-Ekonomicznej we Włocławku 2012

Budajczak M., Edukacja domowa. GWP, Gdańsk 2004 

Budajczak M., Fińskie Sampo – o łamaniu kodu edukacyjnego słów kilka, Forum Oświatowe  2009 nr 2

Budajczak M., O naukowym podejściu do edukacji domowej, Przegląd Pedagogiczny 2010 nr 1

Budajczak M., (2020), Edukacja domowa … po latach, wydanie III poprawione, Ćwiklice: Wydawnictwo Iosephicum.

Buehl D.: Strategie aktywnego nauczania, czyli jak efektywnie nauczać i skutecznie uczyć się. - (tłum. z jęz. ang. Piątek B.). - Kraków: Wydawnictwo Edukacyjne, 2004

Bybluk M., Innowacje i eksperymenty pedagogiczne „okresu przełomu”. Doświadczenia radzieckie, rosyjskie, ukraińskie, Bydgoszcz: Wydawnictwo Kujawsko-Pomorskiej Szkoły  Wyższej 2016. 

Chłodna I., Edukacja amerykańska. Drogi i bezdroża, Lublin: Wydawnictwo KUL 2008

Chmielewska Iwona, Turczyńska - Korczyńska Małgorzata : Czy naprawdę wychowanie ku wolności? // Kwartalnik Pedagogiczny. - 1998, nr 3/4, s. 97-123

Chomsky N., Polityka, anarchizm, lingwistyka,. Terror, wojna  i globalny kapitalizm. W stronę utopii. Język i polityka, tłum. Piotr Rymarczyk, Poznań: Oficyna Wydawnicza Bractwa „Trojka” 2007

Chromiec E., Dziecko wobec obcości kulturowej, GWP, Gdańsk 2004

Ciągłość i zmiana w obszarze profilaktyki społecznej i resocjalizacji, Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2003

Claparede E., Wychowanie funkcjonalne, przeł. M. Ziembińska, Warszawa: Wydawnictwo Akademickie „Żak” 2006.

Claparede E., Szkoła na miarę, przeł. Z. Ziembiński, Warszawa: Wydawnictwo Akademickie „Żak” 2005.

Cybula M., Zakładam i prowadzę oświatową placówkę niepubliczną, Warszawa: Warszawska Grupa Wydawnicza 2016

Człowiek w relacjach edukacyjnych, red. A. Moździerz i J. Rusiecki, Wyd. Olsztyńskiej Wyższej szkoły, Olsztyn 1999

Czerepaniak - Walczak M., Między dostosowaniem a zmianą. Elementy emancypacyjnej teorii edukacji, Uniwersytet Szczeciński, Szczecin 1995

Edukacja alternatywna na rzecz demokratyzacji procesu kształcenia, red. Renata Nowakowska-Siuta, Kraków: Oficyna Wydawnicza „Impuls”  2014.

Edukacja domowa w Polsce. Teoria i praktyka, red. Marzena i Paweł Zakrzewscy, Warszawa: Oficyna Wydawniczo-Poligraficzna „Adam” 2009

Dylematy edukacji artystycznej. Tom 1. Edukacja artystyczna wobec przemian w kulturze, red. Wiesława Limont i Kamila Nielek-Zawadzka, Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2005

Dauber H., Podstawy pedagogiki humanistycznej. Zintegrowane układy między terapią i polityką, Oficyna Wydawnicza „Impuls” Kraków 2001

Dauber H., Obszary uczenia się w przyszłości. Perspektywy pedagogiki humanistycznej, Oficyna Wydawnicza „Impuls” Kraków 2001

Dąbrowska J., Polemiki o szkole waldorfskiej w: Człowiek w relacjach edukacyjnych, red. A. Moździerz i J. Rusiecki, Wyd. Olsztyńskiej Wyższej szkoły, Olsztyn 1999

Dobiasz-Krysiak M. (2021). Szkoła transformacji. O szkole waldorfskiej w dobie przełomu demokratycznego, Kraków: Oficyna Wydawnicza „Impuls”.

Droit R.P., 101 zabaw filozoficznych. Doświadczanie codzienności, przekład Elżbieta Urscheler, GWP, Gdańsk 2004

Drost Małgorzata : Szkoły alternatywne w ocenie nauczycieli nauczania początkowego // Zeszyty Naukowe. Pedagogika / Uniwersytet Opolski. - Z. 35 (1996), s. 31-35

Dryden G., Vos J., (2003). Rewolucja w uczeniu się, tłum. Bożena Jóźwiak, Poznań: Wydawnictwo Zysk i S-ka. 

Dudzińska Bogumiła : Nauczycielskie postrzeganie edukacji alternatywnej // Studia Edukacyjne. - Nr 3 (1997), s. 209-216

Dydaktyka twórczości. Koncepcje – problemy – rozwiązania, red. Krzysztof J. Szmidt, Oficyna Wydawnicza Impuls, Kraków 2003

Dylak S., Architektura wiedzy w szkole, Warszawa: Difin 2013.

Dzikiewicz - Gazda Urszula : Edukacja alternatywna - w poszukiwaniu dróg jej realizacji // Z Doświadczeń Pedagoga. - 2000, nr 1, s. 149-159

Dumowska B., Edukacja autorska w szkołach publicznych w Polsce, Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2003

Dydaktyka twórczości. Koncepcje – problemy – rozwiązania, red. Krzysztof J. Szmidt, Oficyna Wydawnicza Impuls, Kraków 2003

Dylak S., Wprowadzenie do konstruowania szkolnych programów nauczania, WSz PWN, Warszawa 2002

Edmunds F., Szkoły Waldorfskie na świecie i w Polsce, Wyd. Spektrum, Warszawa 1996.

Edukacja alternatywna XXI wieku, red. Bogusław Śliwerski, Zbyszko Melosik, Kraków: Oficyna Wydawnicza „Impuls” 2010

Edukacja alternatywna - dylematy teorii i praktyki, red. B. Śliwerski, Kraków 1992.

Edukacja alternatywna - nowe teorie, modele badań i reformy. red. Jacek Piekarski i Bogusław Śliwerski,  Oficyna Wydawnicza Impuls, Kraków-Łódź 2000 

Edukacja alternatywna. Rocznik, nr 1-3, Wydawnictwo Naukowe Wyższej Szkoły Kupieckiej, Łódź 2001 – 2004

Edukacja Elementarna 2013 nr 4

Edukacja wobec wyzwań XXI wieku, red. I. Wojnar, J. Kubin, Komitet Prognoz Polska w XXI wieku” przy Prezydium PAN, Warszawa 1996.

Edukacja w świecie współczesnym. Wybór tekstów z pedagogiki porównawczej wraz z przewodnikiem bibliograficznym i przewodnikiem internetowym, red. R. Leppert, Impuls, Kraków 2000,

Edukacja w wolności, red. B. Śliwerski, Impuls, Kraków 1992

Edukacyjne wątpliwości. Bildungszweifel, WSP w Słupsku, Słupsk 1998

Egan G., Kompetentne pomaganie. Model pomocy oparty na procesie rozwiązywania problemów, przekład J. Gilewicz i E. Lipska, Wydawnictwo  Zysk i S-ka, Poznań 2002

Eksperymenty pedagogiczne w Polsce w latach 1900-1939. Źródła do dziejów  myśli pedagogicznej, red. Bogdan Suchodolski, Wstępem opatrzył  Bogdan Suchodolski, Materiały zebrali Wanda Dzierzbicka i Stanisław Dobrowolski, Wrocław-Warszawa-Kraków: Ossolineum 1963

Elitarne szkolnictwo średnie w krajach Europy Zachodniej. Studia z pedagogiki porównawczej, red. Agnieszka Gromkowska-Melosik, Poznań: Wydawnictwo Naukowe UAM 2015

Eller H., Nauczyciel wychowawca w szkole waldorfskiej. Wprowadzenie w specyfikę pracy, tłum. Michał Głażewski, Kraków: Oficyna Wydawnicza „Impuls” 2009

Epstein P., Z notatek pedagoga Montessori. Poradnik, tłum. Magdalena Madej, Kraków: Oficyna Wydawnicza „Impuls” 2014.

Fazlagić J., Zarządzanie wiedzą w polskiej oświacie. Diagnoza i perspektywy zmian, Poznań: Wydawnictwo Uniwersytetu Ekonomicznego w Poznaniu  2009

Figiel M., Szkoły autorskie w Polsce. Realizacje edukacyjnych utopii, Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2001

Fucke E., Zarys pedagogiki wieku dojrzewania. O alternatywnej koncepcji programu nauczania klas VI-X szkół waldorfskich, Wydawnictwo Genesis,

Gajewska, G., Szczęsna A., Doliński A., Warsztat pracy pedagoga. Zbiór scenariuszy . Zeszyt III, Stowarzyszenie Edukacyjne Pedagogów Praktyków „Cogito” Zielona Góra 2000

Gawlicz K. (2020). Szkoły demokratyczne w Polsce. Praktykowanie alternatywnej edukacji, Wrocław: Wydawnictwo Naukowe DSW.

Głażewski M., O witalności szkoły, WSP Zielona Góra, 1996

Gnitecki Janusz : Seminarium Edukacji Alternatywnej : od filozofowania w kontekście edukacji do edukacji alternatywnej // Studia Edukacyjne. - Nr 2 (1996), s. 208-210

Gola B., Etyka środowiskowa w edukacji ekologicznej, Kraków: Oficyna Wydawnicza „Impuls” 2018.

Grant A (2017). Buntownicy. Biznesowi innowatorzy zmieniają świat, przeł. J. Korpanty, Warszawa: MT Biznes sp. z o.o.

Guziuk Marta : Alternatywna koncepcja szkoły Glocksee w Hannowerze // Życie Szkoły. - 1996, nr 9, s. 572-574

Gołębniak D., Teusz G., Edukacja poprzez język, Wyd. CODN, Warszawa  1999

Gotwald B. (2020). Komunikacja marketingowa w środowisku omnikanałowym. Potrzeby i zachowania konsumentów na rynku centrów nauki, Łódź: Wydawnictwo UŁ.

Górniewicz J., Alternatywność jako kategoria pedagogiczna – wstępny zarys problematyki, w: Szkice Humanistyczne. Kwartalnik Naukowy Olsztyńskiej Szkoły Wyższej im. Józefa Rusieckiego 2002 nr 1,2

Granice wolności i przymusu w edukacji szkolnej, pod red. Joanny Danielewskiej, Wydawnictwo UJ, Kraków  2001

Gribble D., Edukacja w wolności, W poszukiwaniu idealnego systemu kształcenia, Kraków: Oficyna Wydawnicza „Impuls”  2005

Gromkowska-Melosik A., Elitarne szkolnictwo średnie. Między reprodukcją społeczno-kulturową a ruchliwością konkurencyjną, Poznań: WN UAM 2015. 

Grzesiak M., Psychologia zmiany – najskuteczniejsze narzędzia pracy z ludzkimi emocjami, zachowaniami i myśleniem, Gliwice: Wydawnictwo Helion 2017.

Gutek G.L., Filozoficzne i ideologiczne podstawy edukacji, GWP, Gdańsk 2003

Guz S., Metoda Montessori w przedszkolu i szkole. Kształcenie i osiągnięcia dzieci, Wydawnictwo UMCS, Lublin 2006

Hartkamp P., Zamiast edukacji przymusowej. Apel o przestrzeganie praw dziecka w edukacji,  przeł. Martyna Mentel, Gliwice: Wydawnictwo Element 2017

Hejnicka-Bezwińska T., Tożsamość pedagogiki. Od ortodoksji ku heterogeniczności, Wydawnictwo’69, Warszawa  1997,

Holt J., Zamiast edukacji. Warunki do uczenia się przez działanie, tłum. Dorota Konowrocka, wprowadzenie Bogusław Sliwerski, Kraków: Oficyna Wydawnicza „Impuls” 2007.

Inspiracje pedagogią freinetowską. Tom 1 - Studia,  Źródła, wspomnienia dedykowane Halinie Semenowicz, Semenowicz Aleksandra, Solarczyk-Szwec Hanna, Szwech Agata (red.) Toruń: Wydawnictwo Naukowe UMK 2014

Inspiracje pedagogią freinetowską. Tom II. Dzienniki Haliny Semenowicz-matki i obywatelki, red. Hanna Solarczyk-Szwec, Agata Szwech, Toruń: Wydawnictwo Naukowe UMK 2016.

Iwasiów S. (2021). Po szkole. Rozmowy o edukacji (2015-2020), Szczecin: Uniwersytet Szczeciński. 

Illich I., Odszkolnić społeczeństwo, tłum. Łukasz Mojsak, Warszawa: Wydawnictwo bęc zmiana 2010

Inne szanse edukacji. Wrocławska Szkoła Przyszłości, red. Ryszard Łukaszewicz, Wyd. Uniwersytet Wrocławski, Wrocław 1989.

Innowacyjność w zarządzaniu edukacją, red. Leszek Pawelski, Szczecinek: Polskie Stowarzyszenie Nauczycieli Twórczych 2015

Jagieła J., Edukacyjna analiza transakcyjna na tle innych orientacji psychopedagogicznych, Częstochowa: Wydawnictwo AJD 2018

Jak kreować programy edukacyjne? Praca zbiorowa pod red. W. Ciczkowskiego, OSW, Olsztyn 2000

Jałmużna T. (1983). Pedagogika „Szkoły Pracy”  Polsce międzywojennej i jej wpływ na kształcenie i dokształcanie nauczycieli szkół powszechnych, Łódź: Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego.

Janik R.: Alternatywne formy nauczania w pedagogice społecznej w RFN // Edukacja Dorosłych (Radom). - 1998, nr 2, s. 24 - 28

Januszewska E., Dojrzewanie do wolności w wychowaniu. Rzecz o A.S. Neillu, Wydawnictwo Akademii Pedagogiki Specjalnej, Warszawa 2002

Język oknem na świat – edukacja językowa w pedagogice Marii Montessori, red. Małgorzata Miksza, Łódź: Wydawnictwo Palatum 2015.

Juul J., Kryzys szkoły. Co możemy zrobić dala uczniów , nauczycieli i rodziców? Przeł. Dariusz Syska Warszawa: Podkowa Leśna: Wydawnictwo MIND 2014 

Kaczmarzyk M., Szkoła neuronów. O nastolatkach, kompromisach i wychowaniu, Słupsk: Dobra Literatura 2017 .

Kaliszewska M., Krzywda M., Wnuki Freineta,. Nauczycielskie doświadczanie inspiracji teoretycznej, twórczości, animacji i wspólnoty działań, Gniezno-Kraków: Polskie Stowarzyszenie Animatorów Pedagogiki Celestyna Freineta 2012

Kaliszewska M., Ruch Freinetowski w Polsce w latach 1957-2014, Kielce: Wydawnictwo UJK w Kielcach 2015.

Kaliszewska M., Eliza Freinet promotorka zdrowia, Kielce: Wydawnictwo UJK 2017.

Kałużna-Lis G.: Cele, środki i sposoby realizacji procesu wychowawczego w ujęciu nurtu pedagogiki alternatywnej // Katecheta. - 2001, nr 7/8, s. 121-124

Kamiński A. (2001). Nauczanie i wychowanie metodą harcerską, Warszawa: ZHR.

Kamińska K., W stronę wielokulturowości w edukacji przedszkolnej, WSiP, Warszawa 2005

Karulak K.: Szkoły twórcze czyli Edukacja w ruchu : (prezentacja wybranych polskich placówek oświatowych). - Warszawa : "Głos Nauczycielski", 1999.

Karwasz G., Kruk J., Idee i realizacje – dydaktyki interaktywnej – wystawy, muzea i centra nauki, Toruń: WN UMK 2012

Kawula S., Alternatywność jako wyzwanie współczesnej pedagogiki i cecha wczesnej edukacji [w:] Dylematy wczesnej edukacji, pod red.  D. Klus-Stańskiej i M. Suświłło, WSP Olsztyn 1998.

Kerschensteiner J. (1970). Pojęcie szkoły pracy. Podstawowy aksjomat procesu kształcenia. Wstęp, przeł. i oprac. Bogdan Nawroczyński. Wrocław-Warszawa-Kraków: Zakład Narodowy Imienia Ossolińskich, Wydawnictwo PAN.  

Kędra M. (2021). Cogito – szkoła z własnym obliczem, Kraków: Oficyna Wydawnicza „Impuls”.

Kędzia - Klebeko B.: Koncepcja warsztatów literackich w ramach francuskiej "szkoły twórczej". - Szczecin : Wydaw. Naukowe US, 1999. - 203, [2] s. - (Rozprawy i Studia / Uniwersytet Szczeciński ; t. 329)

Khan S., Akademia Khana. Szkoła bez granic, tłum. Maciej Potulny, Poznań: Media Rodzina  2013.

Klus-Stańska D., Konstruowanie wiedzy o szkole, Wydawnictwo Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego, Olsztyn 2000

Kłosińska T., Droga do twórczości. Wdrażanie technik Celestyna Freineta, Oficyna Wydawnicza Impuls, Kraków 2000

Knasiecka-Falbierska K., Anarchiści w szkole – między zmianami a praktyką, Forum Oświatowe 2007 nr 1 

Kochanowicz J., Pedagogia ignacjańska – założenia teoretyczne, Kwartalnik Pedagogiczny 2007 nr 2

Konieczna E.J., Arteterapia w teorii i praktyce, Oficyna Wydawnicza Impuls, Kraków 2003

Konstruowanie autorskich programów kształcenia stymulujących i wspierających rozwó uczniów we współczesnej szkole, red. Janusz Gnitecki, Biuletyn Polskiego Towarzystwa Pedagogicznego  Oddział w Poznaniu, Poznań 2004

Kontestacje Pedagogiczne, Materiały III Sekcji Zjazdu Pedagogów, red. i wstęp B. Śliwerski, Warszawa 10-12 1993, ZG PTP, Oficyna Wydawnicza "Impuls", Warszawa 1993

Korwin-Szymanowska A., Lewandowska E., Witkowska-Tomaszewska A., Edukacja dla zrównoważonego rozwoju w perspektywie wyzwań społeczeństwa wiedzy, Warszawa: Wydawnictwo APS 2016.

Kossak-Główczewski K. (2019), Edukacja kaszubska. Antologia tekstów. Red. A. Kożyczkowska, M. Szczepska-Pustkowska, Gdynia: Wydawnictwo Region.

Kościelniak M., Zrozumieć Rogersa. Studium koncepcji pedagogicznych Carla R. Rogersa, Impuls, Kraków 2004

Kotarba M., Szkolnictwo alternatywne w latach 1945-2000. Tendencje światowe i polska egzemplifikacja – próba syntezy, Edukacja 2005 nr 3

Kotarba-Kańczugowska M., Innowacje pedagogiczne w międzynarodowych raportach edukacyjnych, Wydawnictwo Akademickie „ŻAK” , Warszawa  2009

Kotliński K.: Szkoła twórczych poszukiwań : (wspomnienia, relacje, fakty). T. 1. - Puławy : Towarzystwo Przyjaciół Muzeum Oświatowego, 1997 . - 204 s.

Kowalska-Dubas E., Warsztaty przyszłości w naukach o wychowaniu, Oficyna Wydawnicza  Impuls, Kraków 1997.

Krasoń K., Cielesność aktu tworzenia w teatrze ruchu. Integracja sztuki i edukacji w rozwoju i transgresji potencjału człowieka , Kraków: Universitas 2013.

Kraul W., Zjawiska na niebie gwiaździstym. Jak obserwować i rozumieć ruchy ciał niebieskich, tłum. Irena Semeniuk, Kraków: Oficyna Wydawnicza „Impuls” 2013.

Krause A., Integracyjne złudzenia ponowoczesności (sytuacja ludzi niepełnosprawnych), Impuls, Kraków 2000

Kształcenie i doskonalenie nauczycieli (dla) edukacji alternatywnej, red. Wojciech Mikołajewicz, Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2001

Kubiak M.J., Wirtualna edukacja. Szkoła, internet, intranet, Wyd. MIKOM, Warszawa 2000

Kubiczek B., Autonomia szkoły. Jak ją tworzyć? Jak z niej korzystać? Poradnik dyrektora, Wydawnictwo NOWIK, Opole 2002

Kucharzewska B., Szkoła-Laboratorium w Bielefeld – Powstanie, założenia pedagogiczne i funkcjonowanie, Kwartalnik Pedagogiczny 1999 nr 1

Ku pedagogii pogranicza, red. Z. Kwieciński, L. Witkowski, UMK Toruń 1990.

Kupisiewicz Cz., Koncepcje reform szkolnych w latach osiemdziesiątych, Warszawa: WN PWN 1991.

Kupisiewicz  Cz., Koncepcje reform szkolnych w wybranych krajach świata na przełomie lat osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych, Wyd. Żak, Warszawa 1995.

Kupisiewicz Cz., O reformach szkolnych. Wybór rozpraw i artykułów z lat 1977 – 1999, red. naukowa Adam Knap, Alicja Siemak-Tylikowska, Mirosław S. Szymański, Wydawnictwo Akademickie „Żak”, Warszawa 1999

Kupisiewicz Cz., Dydaktyka ogólna. Warszawa : Oficyna Wydawnicza "Graf-Punkt", 2000.

Kupisiewicz Cz., Okruchy wspomnień. Lata wojny i pracy przymusowej, Warszawa: IBE, WSUPoZ 2004

Kupisiewicz Cz., Projekty reform edukacyjnych w Polsce. Główne tezy i wpływ na funkcjonowanie szkolnictwa, Warszawa: WN PWN, IBE 2006

Kupisiewicz Cz., Wybrane problemy teorii i praktyki pedagogicznej na progu XXI wieku, Warszawa: IBE, WSUPiZ w Rykach 2003.

Kupisiewicz Cz., Szkoła w XX wieku. Kierunki i próby przebudowy, Warszawa: WN PWN 2006.

Kwieciński Z., Socjopatologia edukacji, Wyd. Edytor, Warszawa 1993.

Kwieciński Z., Tropy-ślady – próby. Studia i szkice z pedagogiki pogranicza, Wyd. Edytor, Poznań-Toruń 2000

Kwieciński Z. (1985). Dylematy. Inicjatywy. Przebudzenia. Nad przesłankami odrodzenia edukacji w Polsce, Wrocław: Inicjatywa Wydawnicza Aspekt.

Kwieciński Z. (1990). Pedagogika i edukacja wobec wyzwania kryzysu i gwałtownej zmiany społecznej, W: Ku pedagogii pogranicza, red. Z. Kwieciński, L. Witkowski, Toruń: UMK. Ośrodek Studiów Kulturowych i Edukacyjnych.

Licea ALA. Szkoły skoncentrowane na uczniu. Nowa kultura szkoły, red. Adrianna Sarnat – Ciastko, Wrocław: Wydawnictwo Naukowe DSW 2016

Leppert R.: Alternatywność jako "pulsująca" kategoria pedagogiczna i edukacyjna // W : Nowe konteksty (dla) edukacji alternatywnej XXI wieku / pod red. Bogusława Śliwerskiego. - Kraków, 2001. - (Idee, Metody, Inspiracje). - S. 143-158

Lewowicki T., Przemiany oświaty, Wydział Pedagogiczny Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa  1994.

Liedel K., Piasecka P., Jak przetrwać w dobie zagrożeń terrorystycznych. Elementy edukacji antyterrorystycznej, Warszawa: Wydawnictwo Trio, Collegium Civitas 2008

Lindenberg Ch., Szkoła bez lęku, Wyd. J. Santorski, Warszawa  1993.

Łagoda A., Niepubliczne szkoły wyższe w Polsce jako środowisko tworzenia/budowania tożsamości podmiotowej, Edukacja 2006 nr 4

Łatacz E., Recepcja teorii pedagogicznej M. Montessori w Polsce do roku 1939, Wyd. UŁ, Łódź 1996.

Łomny Z., Profesora Bogdana Suchodolskiego idee edukacji alternatywnej  i humanistycznej oraz naprawy świata [w:] Bogdan Suchodolski. Pedagog – humanista – uczony, pod red. A. Stopińska – Pająk, Wyd. UŚl., Katowice 1998.

Łukaszewicz R., Wrocławska Szkoła Przyszłości. Przesłanki eksperymentu nad szkołą, Wrocław: Wydawnictwa Uniwersytetu Wrocławskiego 1978

Łukaszewicz R., Leksicka K.: Z praktyki Wrocławskiej Szkoły Przyszłości // W : Jak skutecznie nauczać i wychowywać we współczesnej szkole? / red. Bogusław Śliwerski. - Kraków, 1999. - S. 193-210

Łukaszewicz R., „Leczenie głupoty” i... czyli Salony Edukacji Ekologicznej NATURAmy, Wyd. Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław  1996. 

Łukaszewicz R., Edukacja dialektyczna i szkoła przyszłości, Wrocław  1991.

Łukaszewicz R., Edukacja z wyobraźnią czyli jak podróżować bez map, Wyd. Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław 1994.

Łukaszewicz R.: Studia nad alternatywami w edukacji. - Wrocław : Fundacja Wolne Inicjatywy Edukacyjne, 2002. - 193, [2] s.

Łukaszewicz R.M.: Szkoła jako kawałek innego świata. - Wrocław : FWIE , 1997. -

Łukaszewicz R. M., Wrocławska Szkoła Przyszłości. Dla duchowości, dla wyobraźni, dla praktyki… z nieoczekiwaną przypowieścią autobiograficzną, Wrocław: Fundacja Wolne Inicjatywy Edukacyjne 2011

Łukaszewicz, Wrocławska Szkoła Przyszłości Plus, czyli lepsze jest możliwe. Działania praktyczne, wizje i projekcje nowego-innego-twórczego,  Wrocław: Fundacja Wolnych Inicjatyw Edukacyjnych 2020.

Łukaszewicz R. M., (2021). Zauroczenia Maciejki, Wrocław: nakładem autora.

Magda M., Edukacja od źródeł. Program autorski edukacji wczesnoszkolnej, Impuls, Kraków 2000

Marcela M. (2021). Selekcje. Jak szkoła niszczy ludzi, społeczeństwa i świat, Kraków: ZNAK.

Macnaghten P., Urry J., Alternatywne przyrody. Nowe myślenie o przyrodzie i społeczeństwie, przełożył Bogdan Baran, Wydawnictwo NAukowe Scholar, Warszawa 2005

Mała szkoła w przestrzeni edukacyjnej, red. Ryszard Pęczkowski, Rzeszów: Wydawnictwo Uniwersytetu Rzeszowskiego 2015

Mazurek E., (2020).Ewaluacja w edukacji domowej, „Kwartalnik Pedagogiczny” nr 1(225), s. 65-64

Melosik Z., Teoria i praktyka edukacji wielokulturowej, Kraków: Oficyna Wydawnicza „Impuls” 2007

Mendel M., Edukacja społeczna. Partnerstwo rodziny, szkoły i gminy w perspektywie amerykańskiej, Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń 2001

Męczkowska A.: Edukacja, demokracja, tożsamość ; echa myśli Deweyowskiej we współczesnej amerykańskiej refleksji kulturowo-edukacyjnej // Teraźniejszość Człowiek Edukacja. – 2002, nr 1, s. 69-82

Michtarjan I., Szkoły alternatywne w Niemczech wschodnich. Bilans dekady i perspektywy, Edukacja 2001 nr 2

Mikina A., Zając B., Jak wdrażać metodę projektów? Poradnik dla nauczycieli i uczniów gimnazjum, liceum i szkoły zawodowej, Wydanie II, Oficyna Wydawnicza „Impuls“, Kraków 2004  

Mikrosystem wychowawczy klasy autorskiej. Nowa Wspólnota, pod red. K. Chałas, Lublin 1997

Miksza M., Zrozumieć Montessori, Oficyna Wydawnicza Impuls, Kraków 1998

Montessori M., Odkrycie dziecka, przeł. Aleksandra Pluta, Łódź: Palatum  2014. 

Montessori M. (2019). O kształtowaniu się człowieka, tłum.L. Krolczuk-Wyganowska, Warszawa: WN PWN SA.

Montessori M. 2021). Edukacja i pokój. Przeł. Olga Siara, przedm.i red.Sylwia Camarda, Warszawa: WN PWN.

Montessori M. (2021). Edukacja i potencjał człowieka, Przeł. Olga Siara, przedm.i red.Sylwia Camarda, Warszawa: WN PWN.

Montessori M. (2019). Wykłady londyńskie 1946, Przeł. Olga Siara, przedm.i red.Sylwia Camarda, Warszawa: WN PWN.

Montessori M. (2020). Dziecko w rodzinie, Przeł. Luiza Krolczuk-Wyganowska, przedm.i red.Sylwia Camarda, Warszawa: WN PWN.

Montessori M. (2018). Sekret dzieciństwa, Przeł. Luiza Krolczuk-Wyganowska, przedm.i red.Sylwia Camarda, Warszawa: WN PWN.

Montessori M. (2020). Psychoarytmetyka. Przeł. Marcin Żuchowski,  przedm.i red.Sylwia Camarda, Warszawa: WN PWN.

Montessori M. (2020). Co powinieneś wiedzieć o swoim dziecku, Przeł. Olga Siara, przedm.i red.Sylwia Camarda, Warszawa: WN PWN.

Murzyn A., Wokół Kena Robinsona kreatywnego myślenia o edukacji, Kraków: Oficyna Wydawnicza „Impuls” 2013

Nakoneczna D.: Klasy autorskie w Szkołach Twórczych. Warszawa: Towarzystwo Szkół Twórczych, 1993.

Nakoneczna D.: Uczniowie zdolni i ich nauczyciele : 15-lecie Towarzystwa Szkół Twórczych : 1983-1998. Warszawa: Towarzystwo Szkół Twórczych, 1998.

Nakoneczna D.: W poszukiwaniu koncepcji kształcenia zdolnych : 15-lecie Towarzystwa Szkół Twórczych 1983-1998. Warszawa: Towarzystwo Szkół Twórczych, 1998..

Nakoneczna D.: Wychowanie w szkole gimnazjalnej : 20-lecie Towarzystwa Szkół Twórczych 1983-2003. Warszawa: Towarzystwo Szkół Twórczych, 2003.

Nalaskowski A., Szkoła jako opus dei, Liceum Ogólnokształcące PW „Poltech”, Toruń 1991

Nalaskowski A., Edukacja, która nie chce przeminąć, Impuls, Kraków 1999.

Nalaskowski A., Obsesje alternatyw? Teraźniejszość. Człowiek. Edukacja 2001 nr 4

Nalaskowski A., Widnokręgi edukacji, Oficyna Wydawnicza Impuls, Kraków 2002.

Nalaskowski A., Szkoła Laboratorium. Od działań autorskich do pedagogii źródeł, Kraków: ORE , Oficyna Wydawnicza „Impuls” 2017

Nauczanie zintegrowane w szkole. Prace Naukowo-dydaktyczne Państwowej Wyższej Szkoły zawodowej w Krośnie, Zeszyt 1, red. Jadwiga Kędzierska, Krzysztof Polak, Kraków: 2002

Neill A. S., Summerhill, tłum. B. Białecka, Wydawnictwo Almaprint, Katowice 1991

Neill A.S., Nowa Summerhill, Wyd. Zysk i S-ka, Poznań 1994.

Nelešovska A., Holoušova D.: Ruch szkół alternatywnych w Republice Czeskiej // Prace Naukowe. Pedagogika / WSP Częstochowa. - Z. 6 (1996), s. 75-81

Nowicka R.: Nauka przy kuchennym stole, czyli o edukacji alternatywnej // Nowa Szkoła. - 1998, nr 9, s. 34-35

Nieobecne dyskursy. Część VI, pod red. Z. Kwiecińskiego. Wygotski i z Wygotskim w tle, opracowano pod kierunkiem Anny Brzezińskiej, Wyd. UMK, Toruń 2000

Nowak-Dziemianowicz M., Oblicza nauczyciela. Oblicza szkoły, Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń 2001

Nowak-Żółty Edyta (2020). Tutoring jako wyzwanie dla edukacji akademickiej. Dąbrowa Górnicza : Wydawnictwo Naukowe Akademii WSB 

Nowe konteksty (dla) edukacji alternatywnej XXI wieku, red. B. Śliwerski, Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2001

Nowosad I., Autonomia szkoły publicznej w Niemczech. Poszukiwania – Konteksty – uwarunkowania, Zielona Góra: Wyd. Uniwersytet Zielonogórski  2008

Nowicka-Kozioł M., Odpowiedzialność w świetle alternatyw współczesnego humanizmu, Wyd. WSPS, Warszawa 1997.

Oehlmann Ch., O sztuce opowiadania. Jak snuć opowieści, prawić baśnie, gawędzić i opowiadać historie. Vademecum praktyka, tłum. Michał Głażewski, Kraków: Oficyna Wydawnicza „Impuls” 2012.

Okoń W., Dziesięć szkół alternatywnych, WSiP, Warszawa 1997

Olearczyk T., Pedagogia ciszy, Kraków: Wydawnictwo WAM, WF-P „Ignatianum”  2010

Nawrot-Borowska M., Najemni wychowawcy domowi dzieci polskich w II połowie XIX i początku XX wieku [w: ] O wychowawcach i wychowaniu. Perspektywa myślenia pedagogicznego, red. Ewa Kubiak-Szymborska, Bydgoszcz: Wydawnictwo Uniwersytetu Kazimierza Wielkiego 2010,

Pachociński R., Kierunki reform szkolnictwa wyższego na świecie, IBE, Warszawa 2004

Patzlaff R., Saßmannshausen W., Kardel T., McKeen C., Pedagogika waldorfska dla dzieci od trzech do dziewięciu lat, tłum. i wstęp Michał Głażewski,  Kraków: Oficyna Wydawnicza „Impuls” 2011. 

 Pedagogika. Podstawy nauk o wychowaniu, red. Bogusław Śliwerski, tom 1, Gdańsk: Gdańskie        Wydawnictwo Psychologiczne 2006.

Pedagogika. Subdyscypliny wiedzy pedagogicznej, red. Bogusław Śliwerski , tom 2, Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne 2006.

Pedagogika. Pedagogika wobec edukacji, polityki oświatowej i badan naukowych, red. Bogusław Śliwerski, tom 3, Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne 2006.

Pedagogika. Subdyscypliny i dziedziny wiedzy o edukacji, tom 4, red. Bogusław Śliwerski, Sopot: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne  2010.

Pedagogika. Podręcznik akademicki, red. Zbigniew Kwieciński i Bogusław Śliwerski, t. 1 – 2, WN PWN, Warszawa 2003

Pedagogika. Wyd. nowe, zmienione, red. Z. Kwieciński, B. Śliwerski, Warszawa: WN PWN 2019.

Pedagogika. Subdyscypliny i dziedziny wiedzy o edukacji, tom 4, red. Bogusław Śliwerski, Sopot: GWP 2010.

Pedagogika alternatywna - dylematy praktyki, red. K. Baranowicz, Oficyna Wydawnicza „Impuls”,  Kraków 1995.

Pedagogika alternatywna - dylematy teorii i praktyki, red. B. Śliwerski, Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 1996.

Pedagogika alternatywna - dylematy teorii, red. B. Śliwerski, Oficyna Wydawnicza „Impuls”,   Kraków 1995.

Pedagogika alternatywna. Postulaty, projekty i kontynuacje, tom I. Teoretyczne konteksty alternatyw edukacyjnych i wychowawczych, red. Bogusław Śliwerski, Kraków: Oficyna Wydawnicza „Impuls” 2007.

Pedagogika alternatywna. Postulaty, projekty i kontynuacje. Tom II. Innowacje edukacyjne i reformy pedagogiczne, Kraków: Oficyna Wydawnicza „Impuls” 2007

Pedagogika Freineta na dziś, red. A. Kargulowa i B. Kollek, Jelenia Góra 1992.

Pedagogika Marii Montessori w Polsce i w świecie, red. Barbara Surma, Wydawnictwo PALATUM, Łódź-Kraków 2009

Pepin B., Odmienne kultury, odmienne matematyki, odmienne znaczenia, odmienne nauczanie? Kultura nauczania matematyki w Anglii, Francji i Niemczech, Edukacja 2005 nr 3

Petlak E., Fenyvesiova L., Przyjazna szkoła, Kraków: Petrus  2012

Petrykowski P., Regionalne towarzystwa kultury wobec nowych wyzwań, Krajowy Ośrodek Dokumentacji Regionalnych Towarzystw Kultury, Ciechanów 2000.

Phillips D.C., Soltis J.F., Podstawy wiedzy o nauczaniu, przekład Ewa Jusewicz – Kalter, GWP, Gdańsk 2003.

Pieprzyk M., Funkcjonowanie leśnych przedszkoli – Waldkindergarten – w Niemczech a obraz dzieciństwa we współczesnym świecie, Kultura-Społeczeństwo-Edukacja 2015 nr 1(7).

Popławska A., Idea samorządności. Podmiotowość – autonomia – pluralizm, Trans Humana, Białystok 2001.

Przez życie z pedagogiką Freineta, red. Małgorzata Kaliszewska  z zespołem, Gniezno-Kraków: Polskie Stowarzyszenie Animatorów Pedagogiki Celestyna Freineta, 2013.

Przyborowska B., Struktury innowacyjne w edukacji. Teoria. Praktyka. Rozwój, Wyd. UMK, Toruń 2003.

Przyborowska B., Pedagogika innowacyjności między teorią a praktyką, Toruń: Wydawnictwo UMK 2013.

Przychodzień J. Ekoinnowacje w przedsiębiorstwie. Zarządzanie, pomiar i wpływ na wyniki finansowe, Warszawa: Wydawca CeDeWu.Pl 2015.

Radanowicz E. (2020). W szkole wcale nie chodzi o szkołę, Wydawnictwo SENSOR Justyna Radanowicz.

Radziewicz J., Edukacja alternatywna, WSiP Warszawa 1992.

Razem tworzymy szkołę, red. Marcin Kowalski, Ewa Rutkowska, Przemysław Stecewicz, Impuls, Kraków 2004.

Reformy edukacyjne w Polsce. Tradycje i współczesność, red. Iwonna Michalska i Grzegorz Michalski, Wyższa Szkoła Ekonomiczno-Humanistyczna w Skierniewicach, Skierniewice 2001.

Retter H., Pedagog reformy Peter Petersen: o losach jego koncepcji szkoły i kształcenia nauczycieli w latach dwudziestych i trzydziestych, Kwartalnik Pedagogiczny 1994 nr 3

Ripp P., (2017). Uczyć (się) z pasją. Jak sprawić, by uczenie (się) było fascynującą podróżą, tłum. Elżbieta Mathey, Wojciech Musiał, Słupsk: Dobra Literatura.  

Robinson K., Uchwycić żywioł. O tym, jak znalezienie pasji zmienia wszystko, przeł. Aleksander Baj,  Kraków: Element 2012.

Robinson K., Kreatywne szkoły. Oddolna rewolucja, która zmienia edukację, przeł. Aleksander Baj, Kraków: Wydawnictwo Element  2015.

Robinson K., Aronica L., Odkryj swój żywioł. Jak odkryć swoje talenty, odnaleźć pasję i zmienić swoje życie, przeł. Aleksander Baj, Kraków: Wydawnictwo Element  2015.

Rogalska U., Rola systemów aktywizujących we współczesnej edukacji przedszkolnej, w: Listy z podróży. Profesorowi Edmundowi Trempale w darze na siedemdziesiąte urodziny, pod red. M. Deptuły i R. Lepperta, Bydgoszcz 1997.

Rozwijanie zdolności uczenia się. Wybrane konteksty i problemy, red. Ewa Filipiak, Bydgoszcz: Wydawnictwo Uniwersytetu Kazimierza Wielkiego 2008.

Rozwój i edukacja dziecka. Szanse i zagrożenia,  red.  Sabina Guz, Wydawnictwo UMCS, Lublin 2005.

Równi ale różni. Perspektywy edukacji zróżnicowanej, red. Enric Vidal, tłum. LIDEX, Warszawa: CODN 2007.

Rudnicki Z., Pedagogie małych działań. Krytyczne studium alternatyw edukacyjnych, Wrocław: WN DSW 2016.

Rutkowiak J., „Laboratorium autorskie” jako formuła tworzenia programu nauczania przez nauczycieli, Forum Oświatowe 2000 nr 3.

Sajdak A., Edukacja kreatywna, Kraków: Wydawnictwo WAM 2008.

Sarnat-Ciastko A., Tutoring w polskiej szkole, Warszawa: Difin SA 2015.

Sarnat-Ciastko A., Gębuś D., Zalewski Z., Wychować człowieka mądrego. Raport końcowy z badań ewaluacyjnych Ogólnopolskiego Projektu Wdrażania Tutoringu Szkolnego, Częstochowa: Uniwersytet im. Jana Długosza w Częstochowie 2018.

Schulz R., Studia z innowatyki pedagogicznej, UMK Toruń 1996.

Semenowicz H., Freinet w Polsce. Próby realizacji koncepcji pedagogicznej C. Freineta w szkole polskiej, WSiP, Warszawa 1980

Semenowicz H., Nowoczesna szkoła Freineta, NK, Warszawa  1966

Skjöld Wennerström L., Bröderman Smeds M., Pedagogika Montessori w przedszkolu i szkole, tłum. Ilona Łabędzka-Karlöf, Kraków: Oficyna Wydawnicza „Impuls” 2007.

Skórczyńska M., Rytm w wychowaniu małego dziecka w ujęciu pedagogiki waldorfskiej, Wychowanie na co dzień 2001 nr 4-5

Sławek T. (2021). A jeśli nie trzeba się uczyć... Katowice: Wydawnictwo Uniwesytet Śląski. 

Smulska K., Rolanda Meighana krytyka szkoły tradycyjnej – propozycje naprawy i alternatywa, Forum Oświatowe  2009 nr 2

Spitzer M., Cyfrowa demencja. W jaki sposób pozbawiamy rozumu siebie i swoje dzieci, Słupsk: Wydawnictwo Dobrej Literatury 2013

Spontaniczna kultura młodzieżowa. Wybrane zjawiska, pod red. Jerzego Wertensteina-Żuławskiego i Mirosława Pęczaka, Wydawnictwo „Wiedza o Kulturze”, Wrocław 1991.

Staroń P. (2020). Szkoła Bohaterek i Bohaterów czyli jak radzić sobie z życiem, Warszawa: Agora S.A. 

Stein B., Teoria i praktyka pedagogiki Marii Montessori w szkole podstawowej, Wydawnictwo Jedność, Kielce 2003.

Stern A., (2021). … i nigdy nie chodziłem do szkoły. Historia szczęśliwego dzieciństwa, przeł. M. Bizub, Gliwice: Wydawnictwo Element.

Strategie reform oświatowych w Polsce na tle porównawczym, Zbiór studiów pod red.  Ireny Wojnar, Andrzeja Bogaja, Jerzego Kubina, Komitet Prognoz „Polska  2000 Plus” przy Prezydium PAN, Warszawa 1999

Suchora-Olech A., Poszukiwanie alternatywy w edukacji przedszkolnej, WSP Słupsk  1992.

Surma B., Pedagogika Montessori – podstawy teoretyczne i twórcze inspiracje w praktyce. System pedagogiczny  Marii Montessori w placówkach wychowania przedszkolnego i edukacji wczesnoszkolnej w Polsce i we  Włoszech, Łódź: Palatum 2008

Szkolnictwo niepubliczne w Polsce i w Europie w XX wieku, pod red. Tadeusza Jałmużny i Wiesławy Leżańskiej, Wyższa Szkoła Informatyki, Łódź 2002

Szkoła bez nudy, pod red. Lucyny Preuss-Kuchty, Wydawnictwo Horyzont sp. z o.o., Koszalin 1993

Szkoła otwarta... Die offene Schule, pod red. Ewy Bilińskiej – Suchanek, Lucyny Preuss-Kuchty, WSP w Słupsku, Słupsk 1994

Szkoła Rydzyńska,. Dzieło życia Tadeusza Łopuszańskiego, red. Edyta Żebrowska Warszawa-Rydzyna 2013

Szkoły niepaństwowe w systemie edukacji w Polsce pod red. R. Siemieńskiej, Kwartalnik Pedagogiczny 1994 nr 1-2. Numer specjalny.

Szmidt K.J., Szkice do pedagogiki twórczości, Oficyna Wydawnicza „Impuls, Kraków 2001

Szmidt K. J., Twórczość i pomoc w tworzeniu w perspektywie pedagogiki społecznej, Wyd. UŁ, Łódź 2001

Szpringer M., Pedagogiczne znaczenie zasady tolerancji w Systemie Prewencyjnym św. Jana Bosco w: Edukacja aksjologiczna. T.3. O tolerancji, red. K. Olbrycht, Katowice 1995.

Sztuka w edukacji i terapii, Mirosława Knapik, Wiesława A. Sacher (red.) Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2004.

Szulski J. (2021). Nauczyciel z Polski, Warszawa: JS&Co Dom Wydawniczy.

Szymański M.S., Szkolnictwo niepubliczne w Polsce, Kwartalnik Pedagogiczny 2005 nr 3.

Szymański M. J., W poszukiwaniu drogi. Szanse i problemy edukacji w Polsce, Wydawnictwo Akademii Pedagogicznej w Krakowie, Kraków 2004.

Szymański M.S., Niemiecka pedagogika reformy 1890-1933, WSiP, Warszawa 1992.

Szymański M.S., O metodzie projektów, Wyd. Akademickie „Żak” , Warszawa 2000.

Szymański M.S., Ruch Nowej Szkoły w Drugiej Rzeczypospolitej (1918-1939),  Kwartalnik Pedagogiczny 2004 nr 3

Szymański M.S., Myślenie i działanie pedagogiczne w Drugiej Rzeczypospolitej . Esej polityczno-oświatowy, Warszawa: Wydawnictwo Akademickie „ŻAK” 2016.

Śliwerski B.: Edukacja alternatywna , Teraźniejszość - Człowiek - Edukacja. - 2002, nr 1, s. 93-109

Śliwerski B., Śliwerska W., Edukacja w wolności, Oficyna Wydawnicza Impuls, Kraków 1991. (II wyd. 2009)

Śliwerski B., Wyspy oporu edukacyjnego, Oficyna Wydawnicza Impuls, Kraków 1993  (II wyd. 2009)

Śliwerski B., Edukacja autorska, Oficyna Wydawnicza Impuls, Kraków 1996. (II wyd. 2009)

Śliwerski B., Jak zmieniać szkołę? Oficyna Wydawnicza Impuls, Kraków 1998. (II wyd. 2009)

Śliwerski B., Czy(m) jest pedagogika alternatywna? [w:] Alternatywy myślenia o/dla edukacji. Wybór tekstów pod red. Zbigniewa Kwiecińskiego, IBE, Warszawa 2000.

Śliwerski B., Edukacja pod prąd, Oficyna Wydawnicza Impuls, Kraków 2001 (II wyd. 2009)

Śliwerski B., Edukacja alternatywna, Teraźniejszość – Człowiek – Edukacja 2002 nr 1

Śliwerski B., O prawie i możliwościach nauczycieli do autonomicznych innowacji i eksperymentów w odgórnie (nie-) reformowal(l)nych szkołach [w:] Dyskusja o nauczycielu, red. Ryszard Parzęcki, WSHE Włocławek 2003

Śliwerski B., Problemy współczesnej edukacji. Dekonstrukcja polityki oświatowej III RP, Warszawa: WAiP 2009

Śliwerski B., Edukacja szkolna wobec konieczności zmian, Łódź: Łódzkie Centrum Doskonalenia Nauczycieli i Kształcenia Praktycznego 2017.

Śliwerski B., Meblowanie szkolnej demokracji, Warszawa: Wolters Kluwer 2017.

Śliwerski B., Pedagogika alternatywna [w:] Pedagogika. Subdyscypliny i dziedziny wiedzy o edukacji, tom 4, red. Bogusław Śliwerski, Gdańsk: GWP 2010.

Śliwerski B., Paluch M. (2021). Uwolnić szkołę od systemu klasowo-lekcyjnego, Kraków: Oficyna Wydawnicza „Impuls”.

Śliwerski B., Rozmus A. (red.). (2018). Alternatywy w edukacji, Kraków-Rzeszów: Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Wyższa Szkoła Informatyki i Zarządzania z siedzibą w Rzeszowie.

Środa M. (2020). Obcy, inny, wykluczony, Gdańsk: Wydawnictwo słowo/obraz/terytoria.

Tacher B.: Praca małych grup na lekcji : materiały z zakresu alternatywnych form nauczania. - Koszalin : "Miscellanea", 1997. 

Teoretyczne podstawy edukacji alternatywnej, red. Bogusław Śliwerski, Kraków: Oficyna Wydawnicza „Impuls” 2009.

Terry R., Churches R., NLP w szkole. Skrzynka narzędziowa dla nauczyciela, tłum. Bogusław Solecki, Gliwice: Wydawnictwo HELION 2011

Uczyć inaczej, pod red. G. Lutomskiego, Wydawnictwo Fundacji Humaniora, Poznań 1994

Urbaniak-Zając D.: Społeczny kontekst edukacji (także alternatywnej), W: Nowe konteksty (dla) edukacji alternatywnej XXI wieku / pod red. Bogusława Śliwerskiego. - Kraków, 2001. - (Idee, Metody, Inspiracje). - S. 237-247

Vopel K.W., Warsztaty – skuteczna forma nauki. 80 porad dla moderatorów, tłum. Magdalena Jałowiec, Wydawnictwo Jedność, Kielce 2004.

Wachowiak J., Organizacje uczące się, Forum Oświatowe 2001 nr 2.

Wasiukiewicz J., Rozmyślania wokół alternatywnej pedagogiki waldorfskiej, w: Człowiek w relacjach edukacyjnych, red. A. Moździerz i J. Rusiecki, Wyd. Olsztyńskiej Wyższej szkoły, Olsztyn 1999

Wieczorkowski K., Metoda projektów w kształceniu  pedagogów, Teraźniejszość – Człowiek – Edukacja 2002 nr 3.

Wiśniewska-Paź B., Autonomia edukacji a ład społeczny. Struktura szkolnictwa w Szwajcarii wobec zdecentralizowanej koncepcji społeczeństwa i państwa. Kwestie porównawcze ze strukturami państw ościennych, Warszawa: Wydawnictwo Semper 2009.

Wojnar I., Wychowanie dla alternatywnej przyszłości (strategia legendy i wizji) [w:] Bogdan Suchodolski. Pedagog – humanista – uczony, pod red. A. Stopińska – Pająk, Wyd. UŚl., Katowice 1998

Wrocławska Szkoła Przyszłości. Przesłanki eksperymentu nad szkołą, red.R. Łukaszewicz, Acta Universitatis Wratislaviensis No 396, Prace Pedagogiczne XIII, Wrocław 1978

Wrocławska Szkoła Przyszłości. Autonomia dziecka w procesie edukacji, red. R. Łukaszewicz, Acta Universitatis Wratislaviensis No 851, Prace Pedagogiczne LVII, Wrocław 1987;

Wołoszyn S.: Nowe alternatywy pedagogiki humanistycznej i antypedagogika // W : Nauki o wychowaniu w Polsce w XX wieku : próba syntetycznego zarysu na tle powszechnym / Stefan Wołoszyn. - Wyd. 2 poszerz. - Kielce, 1998. - S. 124-133

Współczesne tendencje rozwoju pedagogiki wczesnoszkolnej, red. E. Kozak-Czyżewska, D. Dybel, B. Kępa, Wydawnictwo Mac Edukacja  S.A., Kielce 2005

Fundamenty edukacyjnej wspólnoty, red. Joanna Danielewska, Wyd. UJ, Kraków 2005

Zaworska-Nikoniuk D., Drogi modyfikowania socjalizacji i wychowania przez feminizm, Wydawncitwo Epistheme, Olsztyn 2004

Zielińska A., Koncepcja szkolnictwa niepublicznego w wybranych krajach europejskich, Kwartalnik Pedagogiczny 1996 nr 2.

Zieliński P. (2021)., Aspekty pedagogiczne Sutry Lotosu, Częstochowa: wydawnictwo UJD

Zwiernik J., Alternatywa w edukacji przedszkolnej. Studium teoretyczno-empiryczne, Wyd. Uniwersytetu Wrocławskiego , Wrocław 1996.

Żłobicki W., Autorska koncepcja realizacyjna "nowego wychowania" w RFN [w:] Pedagogika Freineta na dziś. Materiały pokonferencyjne III Ogólnopolskiego Seminarium Animatorów i Sympatyków Pedagogiki Freineta we Wrocławiu 26 - 27 maja 1989 roku, pod red.  A. Kargulowej i B. Kollek, Jelenia Góra 1992

Żłobicki W., Edukacja holistyczna w podejściu Gestalt, Kraków: Oficyna Wydawnicza „Impuls” 2008

Żurowska A., Kilka uwag o przemianach w edukacji w warunkach globalizacji, Horyzonty Wychowania 2010 nr 9.

Nie tyko uczniowie czekają na koniec roku szkolnego

 

Jak wynika z nauczycielskiej aktywności w sieci internetowej (zob. powyższy i poniższy mem z Facebooka) tęsknią za końcem roku szkolnego nie tylko uczniowie, ale i ich nauczyciele. Jedni i drudzy nie mogą doczekać się tzw. ostatniego dzwonka, liczą dni, godziny do apelu wieńczącego rok szkolny tak, jak dawniej odbywający obowiązkową służbę wojskową rekruci odcinali od centymetra kolejne odcinki, by podtrzymać na duchu własną odporność na zgromadzone przez ten czas negatywne emocje, odczucia. Inna rzecz, że od wielu dni w szkołach publicznych nie odzywał się dzwonek, bo nauczyciele sami zachęcali swoich podopiecznych, by nie przychodzili do szkoły i nie zawracali im głowy, gdyż muszą wypełniać dokumentację i wypisywać świadectwa szkolne. 

Bywało, że do klasy w szkole przyszedł na lekcje tylko jeden uczeń, bo albo nie wiedział, albo kazali mu iść do niej jego rodzice. Biedak musiał siedzieć w klasie przez kilka godzin, zgodnie z planem lekcji i ze zmieniającymi się przy biurku nauczycielami. Żaden nie prowadził lekcji. To oczywiste. Musiał zatem zadowolić się dostępem do internetu, by przeglądać strony w swoim smartfonie lub grać z kimś w sieci w Simsy. 

Niektórzy nauczyciele mówili wprost swoim uczniom, by nie przychodzili w tym tygodniu do szkoły, bo po co mieliby to robić, skoro i tak zostały im wystawione oceny. Pedagogów zaś czekała sterta różnych dokumentów do wypełnienia. Trzeba rozliczyć się z wszystkiego, co tylko wiąże się z ich pracą, by mogli spokojnie wyjechać na wakacje.            

Od lat formułowane są oczekiwania wobec resortu edukacji, by zmienić organizację roku szkolnego i przestać udawać, że cokolwiek sensownego ma w szkołach miejsce, skoro trzeba na wiele dni przed zakończeniem roku szkolnego wpisać oceny, by zatwierdziła je rada pedagogiczna. Czas nauki w szkole jest w systemie klasowo-lekcyjnym stracony dla wszystkich uczniów z wyjątkiem nauczycieli, bo oni otrzymują za pracę (pobyt) w szkole comiesięczną pensję. 

Uczniowie zaś uczęszczają do szkoły nie po to, by "zarobić" potrzebne im walory (wiedzę - umiejętności - postawy), ale by być niemalże codziennie przyłapywanymi na tym, że czegoś nie umieją, nie potrafią, nie rozumieją, nie wykonali itp. Tak oto jedni są wzmacniani pozytywnie, drudzy zaś przede wszystkim - negatywnie. Od dziesiątek lat toczy się koło nonsensownej edukacji szkolnej, w wyniku której nie tylko uczniowie, ale i niektórzy nauczyciele nabywają chorób, nerwicy, fobii, doświadczają frustracji, itp.                 

Najlepiej mają uczniowie klas początkowych, bo mimo niskich płac trafiają do pracy z nimi wykształceni pedagodzy wczesnej edukacji, dla których ta profesja była przedmiotem pierwszego wyboru, chęci, wysokiej motywacji. Kształcą w tych klasach niemalże w 100 proc. tylko kobiety, więc dla nich koniec roku szkolnego jest mimo wszystko przykrym rozstaniem z dziećmi. Te bowiem są niezwykle wdzięczne, kochane, jeśli obdarzano je serdecznością, wspierano w pokonywaniu trudów uczenia się. Maluchy nie są zachwycone końcem roku szkolnego, gdyż dobrze wspominają czas wspólnie rozwiązywanych zadań, które były realizowane metodą gier i zabaw, w formie różnego rodzaju konkursów, prób, ćwiczeń, itp.      

Szkoła jest instytucją wćwiczania dzieci do pozornej aktywności. Jak poniża się nauczycieli ekonomicznie, społecznie, światopoglądowo, to i w ich środowisku obowiązuje przeświadczenie, że czy się stoi, czy się leży, jakaś płaca się należy.  Jak mówiła przed wielu, wielu laty b. poseł PO Elżbieta Bieńkowska - za 6 tys. to albo złodziej, albo idiota. To jest niemożliwe, żeby ktoś za tyle pracował. 

Nauczyciele nie są idiotami w odróżnieniu od niektórych posłów i polityków, toteż pracują nawet za niską pensję. Pasjonatom wystarczy nawet dzienna miska ryżu, jak postulował były doradca D. Tuska a dzisiaj premier rządu, gdyż fascynuje ich praca z dziećmi czy młodzieżą, a o dochody dba ktoś inny w ich środowisku rodzinnym. 

Niektórzy, jak zostaną posłami zwycięskiej partii, to poprawią swój los, bo nie będą już chodzić do szkoły, tylko obejmą różne funkcje w ministerstwach, w zarządach spółek Skarbu Państwa, a w najgorszej sytuacji obejmą stanowiska w kuratoriach oświaty. Zawsze będą mieli więcej, niż gdyby mieli pracować w szkole. Posłom jest obojętny koniec roku szkolnego.         

 

 

Czwarta rewolucja przemysłowa w edukacji formalnej i pozaformalnej w Łodzi

 

Od 1996 roku Łódzkie Centrum Doskonalenia Nauczycieli i Kształcenia  Praktycznego w Łodzi jest liderem polskiej edukacji zawodowej, bowiem to 26 lat temu została w nim zainstalowana pierwsza obrabiarka numerycznie sterowana dla potrzeb kształcenia młodzieży w zakresie mechatroniki. Wczoraj odbyło się uroczyste otwarcie najnowocześniejszej pracowni Centrum Edukacji Technicznej Haas, w której zostały zainstalowane jako dar firmy Abplanalp dla edukacji młodych pokoleń w systemie zarówno kształcenia praktycznego, jak i poza systemem formalnego szkolnictwa branżowego z możliwością uzyskiwania najwyższej jakości kwalifikacji. 

Z nieodpłatnych form kształcenia będzie mogła korzystać młodzież także akademicka, z uczelni technicznych, jak i nauczyciele szkół zawodowych czy pracownicy przedsiębiorstw potrzebujących zdobycia nowych kwalifikacji mechatronicznych. Jest to jedyna tego typu placówka w naszym województwie, w której znajdują się stacje dydaktyczne dla mechatroników i automatyków. W laboratorium robotyki działają już stacje techniczno-dydaktyczne z przemysłowymi robotami sześcio- i czteroosiowymi, dzięki którym można nauczyć się w warunkach symulacyjnych sterowania procesami technologicznymi najnowszej generacji.   

Jeśli jeszcze niektórym rodzicom nastolatków edukacja zawodowa kojarzy się z wysiłkiem fizycznym, zanieczyszczeniami, nieatrakcyjnymi działaniami produkcyjnymi, to w tym miejscu przekonają się, że technologie czwartej rewolucji przemysłowej oparte są na pracy w "białych rękawiczkach".  Ich obsługa i innowacyjne zastosowanie do wykonywania specjalistycznych zadań wymaga wiedzy i umiejętności intelektualnych, kreatywnych, związanych ze sztuką programowania, a nie tylko obsługiwania urządzeń sterowanych numerycznie.

Polski przemysł cechuje już światowy standard automatyzacji procesów produkcyjnych, toteż rynek pracy czeka na wykształconych pracowników, którzy posiadają umiejętności w zakresie technik napędowych i stosowania nowoczesnych systemów sterowania maszynami elektrycznymi, podobnie jak i umiejętności programowania oraz obsługi obrabiarek CNC w zakresie toczenia i frezowania z możliwością symulacji 3D i modułem TopCAM dla tokarek programowanych. 

W ŁCDNiKP można zdobyć kwalifikacje zawodowe w tak pożądanych na rynku pracy obszarach mechatroniki, jak aquatronica, tekstotronica czy instalacje w inteligentnych domach. Uczestnicy kursów, szkoleń uzyskują certyfikaty cenione w krajach Unii Europejskiej. W tym ośrodku doświadczą i zrozumieją, że rywalizacja w globalnym świecie przemysłu wymaga nie tylko umiejętności kognitywnych, ale i społecznych, bowiem konieczna jest w nowoczesnych firmach umiejętność pracy zespołowej.

Uczestnicząc w prezentacji centrum obróbczego i pracowni robotyki mogłem zobaczyć i doświadczyć także praktycznie jak konieczna jest radykalna zmiana w polityce oświatowej naszego kraju. Utrzymywanie powszechnej, ogólnokształcącej edukacji w systemie klasowo-lekcyjnym, opartym na  NiL-u, czyli nudzie i lęku, permanentnej stracie czasu lekcyjnego ze względu na wciąż przeważającą w nim dydaktykę podającą, adaptacyjną, selektywną i restrykcyjną, bezmyślnie determinującą konformizm, uległość, ograniczającą wyobraźnię dzieci i młodzieży,  pozbawiającą młodą generację szans na twórczą, nieantagonistyczną rywalizację w różnych dziedzinach życia, pracy i zabawy (wypoczynku). 

Przyspieszone zmiany technologiczne pod wpływem czwartej rewolucji przemysłowej obejmują świat fizyczny, cyfrowy, ale i biologiczny, co jest widoczne już w postnowoczesnej medycynie, biotechnologii, ale i bezpieczeństwie. Jak pisze w swojej książce "Czwarta rewolucja przemysłowa" (2018) założyciel i prezes Światowego Forum Ekonomicznego Klasu Schwab:

Niewykluczone jednak, że zwiększy się zapotrzebowanie na umiejętności, których maszyny nie będą w stanie opanować, bo mogą wymagać cech i odruchów wyłącznie ludzkich, jak empatia czy współczucie (s.63). To oznacza, że fundamentalną rolę musi spełnić najpierw wychowanie przedszkolne i edukacja powszechna w systemie otwartym, kreatywnym, elastycznym, konstruktywistycznym, by humanizacja edukacji sprzyjała kształceniu elit nowej generacji. 

(fot. Janusz Moos odbiera certyfikat od Dyrektora Dziełau Projektów firmy Abplanalp Andrzeja Łaszczyka uprawniający do kształcenia w zakresie programowania i obsługi obrabiaarek sterowanych numerycznie w ŁCDNiKP) 

Dyrektor ŁCDNiKP Janusz Moos jako jedyny w kraju na tym stanowisku przez okres transformacji wraz ze znakomitym zespołem specjalistów-pasjonatów techniki, ale i kształcenia psychopedagogicznego, dydaktyczno-wychowawczego potwierdza, jak ważna jest ciągłość, kontynuacja optymalizująca z każdym rokiem w procesie kształcenia formalnego i pozaformalnego młodzieży dla potrzeb polskiej gospodarki, przedsiębiorczości, biznesu i usług. Tu także oferuje się kształcenie online. 

Dla "ludzi w chmurze" - jak pisze K. Schwab - główne korzyści polegają na wolności (mogą pracować albo nie) i niezrównanej mobilności, jaką mogą się cieszyć należąc do globalnej wirtualnej sieci. Niektórzy z niezależnych pracowników widzą w tym idealne połączenie dużej wolności, mniejszego stresu i większego zadowolenia z pracy (s.69). Fascynujące jest to, że skoro część naszych uczniów ma ograniczane możliwości rozwoju w przestarzałym, nieadekwatnym do XXI wieku polskim systemie szkolnym, to chociaż tu może odzyskać wiarę w to, że uczenie się może sprawiać przyjemność a każdy z nich może być architektem własnej wiedzy, umiejętności, które wpisywane są w sztukę współpracy międzyludzkiej, a w przyszłości - także profesjonalnej.

Musimy mieć na względzie również to, że nie chodzi tylko o talent i umiejętności. Technologia umożliwia większą efektywność, czego oczekuje się od ludzi. Zarazem jednak chcą oni czuć, że nie są jedynie pionkami w grze, ale częścią czegoś ważniejszego niż oni sami. (...) Teraz to my, mając do czynienia z kombinacją rosnącego stopnia skomplikowania oraz hiperspecjalizacji, znaleźliśmy się w punkcie, kiedy sensowne zaangażowanie staje się istotną potrzebą (s.70).                          

"Kula śnieżna" w badaniach społecznych jako synekdocha

 

 

Trwają w Instytucie Pedagogiki KUL w Lublinie obrady VIII Seminarium metodologicznego PTP: „Metodologia pedagogiki – kontynuacja i zmiana”. O konkretnej zmianie w metodologii badań ilościowych mówił na przykładzie własnego warsztatu badawczego prof. UŁ Sławomir Pasikowski. Zapewne w kolejnych dniach będzie równie ciekawie, czego życzę wszystkim uczestnikom. W świetle pierwszych referatów mamy metodologów badań społecznych, w tym pedagogicznych. Gorzej jest z „terenem”, skoro powstają doktoraty i habilitacje odległe od tego, o czym mówili wczoraj prof. Krzysztof Rubacha (UMK) czy dr hab. Sławomir Banaszak (UAM).

Zaprosiłem uczestników debaty na łamy Studiów z Teorii Wychowania, by publikowali krytyczne artykuły o pracach, które nie powinny w ogóle być wydane. Niestety, są z błędami merytorycznymi i metodologicznymi a inni powtarzają je w kolejnych pracach. Wystarczy zajrzeć do biblioteki uniwersyteckiej, by przekonać się, że rozpraw z metodologii badań jest ponad wszelkie potrzeby, tylko kto z nich korzysta?  

Mamy falę upałów, toteż przywołam w tym miejscu rzekomo naukową metodę doboru próbki badawczej w naukach społecznych.  W metodologii badań dla tej dziedziny nauk nie ma metody „śnieżnej kuli” celem pozyskiwania osób do diagnozy ich opinii na określony temat. Niepokojące jest to, że posługują się tą "metodą" socjolodzy, politolodzy, a ostatnio także pedagodzy. W Internecie pojawiają się sprawozdania z quasi diagnoz, raporty, ekspertyzy, których dane - pomimo nawet semantycznych asekuracji autorów - prezentowane są jako znaczące poznawczo. 

Wywołam w tym miejscu RAPORT SCIENCE ZEN: DIAGNOZA SPOŁECZNA DOBROSTANU I KONDYCJI PSYCHICZNEJ MŁODYCH NAUKOWCÓW W POLSCE (BITEH ThinkTank), którego autorzy piszą m.in.: 

Warto jednak zaznaczyć, że badanie przedstawione w poniższym raporcie ma przede wszystkim charakter eksploracyjny i służy rozpoznaniu kluczowych obszarów, wymagających bardziej szczegółowej uwagi w dalszych działaniach badawczych.  

Czy tego typu stwierdzenie usprawiedliwia marność powyższej „metody”, którą posłużył się  ponoć interdyscyplinarny zespół badawczy? Czym jest dla nich badanie społeczne? Cytuję: 

Koncepcja badawcza społeczno-kulturowej diagnozy (...) łączy w sobie narzędzia badawcze wywodzące się z tradycji technik jakościowych i ilościowych. Jest to powszechnie stosowana w metodologii nauk społecznych i humanistycznych praktyka, a jej główne rezultaty nastawione są na uchwycenie charakteru oraz dynamiki występujących zjawisk czy sytuacji (jakościowo), a także próbę pomiaru skali i częstotliwości (ilościowo) czynników prowadzących do ww. okoliczności. W ramach pierwszego etapu działań badawczych przeprowadziliśmy 22. wywiady jakościowe (N=22) oraz uzyskaliśmy wypełnienie 52. ilościowych ankiet online (N=52).

Zastanawiałem się nad tym, co to za tradycja technik ilościowych i jakościowych kryje się za powyższą autoreklamą? Nieco dalej, w części o szumnie sformułowanym tytule - "Metodologia", przeczytamy: 

Badanie ilościowe przeprowadzono za pomocą ankiety internetowej, aktywnej od września do grudnia (...) dla osób zainteresowanych udziałem w badaniu. Dobór próby odbył się za pomocą metody “kuli śnieżnej”, czyli za pomocą metody doboru celowego. Rekrutacja została zrealizowana wśród doktorantów posługujących się narzędziami cyfrowymi. Ankieta dystrybuowana była w społecznościowych grupach tematycznych, mediach społecznościowych (...) oraz poprzez indywidualny kontakt z (...).

Dla autorów dobór celowy próbki badawczej polega na przekazaniu ankiety anonimowym respondentom (via Internet), którzy spełniają kryterium pożądanej grupy społecznej, osoby posiadającej określony status społeczny czy pełniącej jednoznacznie dającą się zidentyfikować rolę społeczną, zawodową itp., a zatem mającą związek z pytaniem badawczym. 

W związku z tym, że w czasach moich studiów nikt nie mówił o metodzie "kuli śnieżnej", a znam ją jedynie z warsztatów dla nauczycieli jako metodę aktywizującą ich pracę zespołową czy prezentację jej wyników, postanowiłem sprawdzić, czy to jest ta właśnie NOWOŚĆ METODOLOGICZNA, o której powinno mówić się w czasie seminarium?        

W metodologii badań psychologicznych, socjologicznych i pedagogicznych nie spotkamy się z metodą "kuli śnieżnej". W najnowszym podręczniku Heliodor Muszyński o potrzebie wyłonienia próby badawczej autor jedynie napomyka na s. 196, pozostawiając zapewne tę kwestię do decyzji badaczom. Nic dziwnego, że czytający ów przewodnik nie będą przywiązywać znaczenia do doboru próby badawczej, skoro istotny jest w konceptualizacji projektu: temat badań, cel badań, sformułowanie problemu i hipotezy badawczej, wyłanianie zmiennych, dobór wskaźników itd. Dobór próby jest mniej istotny? 

Na szczęście szeroko odnosi się do kwestii metod doboru próbki badawczej autor akademickiego podręcznika na temat sposobów uprawiania badań oświatowych - Krzysztof Konarzewski. Za naukowe uznaje populacje skończone lub nieskończone ze względu na poziom ogólności wnioskowania, formułowania twierdzeń lub prawidłowości w wyniku uzyskanych danych w określonym miejscu i czasie. Badania skończone prowadzone są wśród wszystkich osób należących do interesującej badacza zbiorowości albo poddając diagnozie tylko jej próbkę na zasadzie reprezentatywności lub doboru losowego. Jak pisze K. Konarzewski, badacze popełniają błąd, kiedy zacierają różnice między populacją a próbką oraz kiedy lekceważą informację o badanej populacji.  

Wprawdzie pedagog pisze o kuli, ale nie śnieżnej tylko jako narzędziu w procesie losowania. Losowanie nazywa się taką metodą wyłaniania próbki, która zapewnia wszystkim możliwym próbkom jednakową szansę realizacji. W podręcznikach teorii prawdopodobieństwa ilustruje się ją za pomocą urny, w której znajduje się populacja jednakowo ponumerowanych kul. Losowanie polega na wyciągnięciu kuli, zapisaniu jej numeru i włożeniu jej z powrotem do urny (Warszawa, 2000, s. 99). Taki operat nie ma nic wspólnego z metodą "kuli śnieżnej". 

Jak się okazuje, ta pseudo naukowa, nielosowa metoda (w sensie statystycznym) obarczona jest błędem, (...) którego nie sposób oszacować (tamże, s. 107). 

Podobnie krytycznie podchodzi do takiego doboru próby socjolog Antoni Sułek, który wskazuje na to, że niepobieranie przez badacza próby ogólnopolskiej czy reprezentatywnej jest niewłaściwe, gdyż ma na celu uzyskanie odpowiedzi zgodnych z jego oczekiwaniami, interesami w wyniku zadowolenia się przypadkową próbką (Warszawa, 2002). 

W przypadku metody "kuli śnieżnej" może pojawić się jeszcze czynnik patogenny, jakim jest stronniczość osób badanych.   

A jednak, jest! Znalazła się metoda "kuli snieżnej" w podręczniku metod badawczych w naukach politycznych J.B. Johnsona, H.T. Reynolds i J.D. Mycoffa, którzy tak o niej piszą (2010, s. 245): 

W doborze próby metodą kuli śnieżnej wykorzystuje się respondentów do określenia innych osób, które mogłyby się kwalifikować do włączenia do próby. Następnie przeprowadza się wywiady z tymi osobami i prosi o wskazanie osób odpowiednich do dalszych wywiadów. Proces ten jest kontynuowany, aż przeprowadzi się wywiady z liczbą osób wystarczającą do tego, by zaspokoić potrzeby relatywnie elitarnych, rzadkich czy trudnych do zlokalizowania, na przykład osób uchylających się od służby wojskowej, uczestników protestów politycznych, osób zażywających narkotyki czy nawet właścicieli ogródków przydomowych, którzy wykorzystują w swoich ogródkach osad kanalizacyjny (...).     

W przypadku tzw. metody "kuli śnieżnej" dobór kolejnych respondentów ma charakter przypadkowy, gdyż ogranicza się do znajomych i znajomych czyichś znajomych, np. followersów w komunikatorze społecznym.  Jak piszą nieco wcześniej wymieni autorzy: (...) próba jest dowolnym podzbiorem jednostek wybranych w jakiś sposób z populacji, ale zarazem dodają: Wielkość próby i to, jak zostali wybrani jej członkowie, przesądza o jakości (a więc trafności i rzetelności) wnioskowania o całej populacji (tamże, s.229).

Pozostanę zatem z wątpliwością co do naukowego statusu tej metody. Na podstawie powyższego doboru próbki badawczej nie wolno wnioskować o populacji, z której została ona w ten sposób pozyskana do badania. Nie ma też sensu formułowanie wniosków natury ogólnej, gdyż mogą się one odnosić tylko do przypadkowej populacji. Ta zaś nie podlega obiektywnej weryfikacji. Jest ona nie tylko niekompletna, ani niereprezentatywna, ale też jest nieprobabilistyczna, a zatem wyklucza możliwości zastosowania teorii statystycznej do wyciągania wniosków. W przywołanym raporcie są statystyczne obliczenia dla próby liczącej 52 osoby (sic!).  

Wprawdzie "badacze" korzystają z powyższej metody ze względu na rzekomą jednolitość populacji, bo badanie dotyczyło doktorantów, ale w przypadku pozyskiwania ich do diagnozy metodą "śnieżnej kuli" możemy z łatwością zauważyć, że stopień homogeniczności próby nie czyni jej wiarygodną. Mogli być bowiem pozyskani w ten sposób doktoranci tylko z jednej uczelni, a w niej - z jednego lub kilku wydziałów, studiujący na innym roku itp., itd.  

Sondowanie opinii metodą "kuli śnieżnej" wpisuje się w potoczną diagnostykę, która nie ma nic wspólnego z logiką statystyczną, a więc i z poprawnością metodologiczną badań. Tymczasem w metodologii badań jakościowych nie można ograniczać doboru próby  jedynie do tak prowadzonej selekcji respondentów z wskazanej przez badaczy społeczności. Dla zgłębienia badanego zjawiska, zdaniem Uwe Flicka:

(...) większość zaleceń dotyczących doboru próby w badaniach jakościowych wiąże się z pojęciem doboru celowego. Poważne traktowanie samego procesu doboru stanowi dla badaczy jakościowych sposób na zapewnienie zróżnicowania w obrębie próby, dzięki której można jak najlepiej uchwycić zmienność i różnorodność badanego zjawiska (2010, s. 59). 

W świetle powyższego tzw. metoda "kuli śnieżnej" nie spełnia żadnego z warunków nawet minimalnej poprawności metodologicznej, gdyż jest strategią "drugiego", zdecydowanie "gorszego" wyboru ze względu przede wszystkim na wygodę badaczy przez przeniesienie odpowiedzialności za pozyskanie respondentów na nich samych. Nie jest tu ważna potrzeba zdiagnozowania zjawiska, a tym bardziej wyjaśnienia czegokolwiek. 

Nie znajdziemy tej "metody" w podręcznikach do metod badań jakościowych, mimo iż poprawnie, a celowo dobra próba także w tym paradygmacie może (...) język statystyczny właściwy badaniom ilościowym zastąpić teoretyczną siłą przekonywania (Silverman, 2008, s. 179) . 

Howard S. Becker określa takie podejście do badań mianem synekdochy, która jest (...) swego rodzaju doborem próby, z tym, że nie służy celom badawczym czy naukowym, ale perswazyjnym (2018, s. 95-96). Tego typu diagnozy są tendencyjne a interpretacja pozyskanego materiału ma charakter subiektywny. Nie można potwierdzić w kategoriach prawdy lub fałszu ustaleń badaczy, gdyż dostarczają nienaukowych wyników. 

W przykładowo wymienionym raporcie z badań doktorantów nie można powiedzieć, że  prowadzący badania nie mieli operatu, z którego można by wylosować listę nazwisk respondentów. Nie ustrzegli się zatem błędu, o którym piszą wspomniani politolodzy - David Marsh i Gerry Stoker. Metoda "kuli śniegowej" (...) na podstawie jednej sieci jednostek o określonych cechach może stwarzać problemy, ponieważ respondenci mogą wskazywać powiązane ze sobą osoby (2006, s. 205), a tym samym pozbawić wiarygodności wyprowadzonych z ankiet czy wywiadów danych. 

Metoda ta zobowiązuje w naukach o polityce do uprzedniego określenia koniecznej dla rozwiązania problemu liczby respondentów. Wymagałoby to jednak teoretycznego uzasadnienia, z czym nie spotkamy się w przywołanym powyżej raporcie. Być może badacze doszli do wniosku, że paradygmat badań jakościowych zwalnia ich z naukowego uzasadnienia własnej strategii doboru próby, skoro są one niepowtarzalne i nieporównywalne, a zatem nie służą formułowaniu nawet probabilistycznych sądów. O tym rodzaju zarzutów mówili wczoraj m.in. profesorowie Stefan M. Kwiatkowski i Krysztof Rubacha. Jak bronić takich badań w naukach społecznych, w tym pedagogicznych, skoro dzięki m.in. "thinktunkerom" wciska się synekdochę?         

 

Źródła: 

Becker H.S. (2018). Triki badawcze w socjologii. Jak w pełni wykorzystać potencjał badań społecznych, Warszawa. 

Fleck U. (2010). Projektowanie badania jakościowego, Warszawa. 

Konarzewski K. (2000). Jak uprawiać badania oświatowe, Warszawa.

Marsh D., Stoker G. (2006). Teorie i metody w naukach politycznych, Kraków. 

Muszyński H. (2018). Metodologiczne vademecum badacza pedagoga, Poznań.  

Silverman D. (2008). Prowadzenie badań jakościowych, Warszawa. 

Sułek A. (2002). Ogród metodologii socjologicznej, Warszawa.

       

 

XXVIII Tatrzańskie Sympozjum Naukowe

 

W poniedziałek rozpoczyna trzydniowe obrady - już po raz dwudziesty ósmy - Tatrzańskie Sympozjum Naukowe, którego organizatorem jest Wyższa Szkoła Humanitas w Sosnowcu. Współorganizatorami są Uniwersytet Rzeszowski (Instytut Pedagogiki) oraz Akademia Sztuki Wojennej w Warszawie. Ktoś mógłby pomyśleć, że Akadamie Sztuki Wojennej jest współgospodarem TNS ze względu na wojnę na Ukrainie, by jego uczestnicy mogli czuć się bezpiecznie. Rok temu nie przewidywano  tak dramatycznych wydarzeń u naszych sąsiadów. Wśród prowadzących obrady zpowiedziano płk dr hab. Zbigniewa Leśniewskiego, prof. ASzWoj, który jest Zastępcą Dyrektora Instytutu Działań Informacyjnych. Jego obecność będzie znacząca dla osób zainteresowanych problemem edukacji w czasach hybrydowych wojen. 

Przewodniczącym Komitetu Naukowego Sympozjum jest wybitny pedagog - dydaktyk i metodolog badań oświatowych prof. dr hab. Stanisław Palka z Uniwersytetu Jagiellońskiego, zaś Przewodniczącym Komitetu Organizacyjnego jest w imieniu władz WSH w Sosnowcu - dr hab. Piotr Oleśniewicz, profesor AWF. 

Nic nie jest tu przypadkiem, bowiem od początku powołania sympozjów jego uczestnicy mają w programie pobytu także część aktywizującą ich ruchowo i kulturowo. Zapoczątkował TSN śp. profesor Kazimierz Denek, który był przewodnikiem turystycznym, twórcą, miłośnikiem i propagatorem krajoznawstwa w ramach szeroko pojmowanej edukacji. Jak mówił: Pragniemy edukacji, która spełnia oczekiwania dzieci, młodzieży i dorosłych w naszym kraju. Edukacji nawiązującej do rodzimej tradycji nauk o wychowaniu i uwzględniającej wyzwania społeczeństwa wiedzy.

    Także w tym roku zaplanowano tzw. Dzień Tatrzański, który oznacza, że debaty oświatowe odbędą się także w trakcie wędrówki. 

Uczestnicy będą mieli do wyboru jedną z dwóch tras: 

Trasa I — RUSINOWA POLANA — WIKTORÓWKI, która jest trasą łatwą, przyjemną, ok. 4 h (z dodatkowym wariantem wydłuża się o ok. 1 h). Długość trasy ok. 6 km. Uczestnicy wystartują z parkingu na Wierch Porońcu i dalej łatwym, przyjemnym, częściowo zacienionym szlakiem, kierujemy się w stronę Rusinowej Polany. Jest to ok. 1 h spacer w górnoreglowym lesie. Rusinowa Polana: Przepiękna polana u podnóża Gęsiej Szyi, z niesamowitymi widokami na Tatry Wysokie Słowackie i Tatry Bielskie, na polanie stoją zabytkowe szałasy pasterskie. Odbywa się tam kulturowy wypas owiec. Na polance ławki – można zrobić dłuższy odpoczynek. Bywał w tym miejscu Karol Wojtyła. 

Dodatkowy wariant – dla chętnych: Wyjście na Gęsią Szyję – bardziej strome podejście i ok. 40 min wysiłek wynagradzają przepiękne widoki na Dolinę Białki w otoczeniu najwyższych szczytów górskich. Powrót tą samą drogą na Rusinową Polanę i dołączenie do grupy. Następnie kierujemy się łatwym zejściem na Wiktorówki do Sanktuarium Maryjnego usytuowanego na śródleśniej polance (10 min od Polany Rusinowej). W tym miejscu znajduje się również symboliczny cmentarz osób związanych z górami. Powrót wygodną ścieżką leśną do parkingu na Zazadniej – ok. 30 min zejścia. 

(fot. Bożena Marzec) 

Trasa II — DOLINA KOŚCIELISKA - to trasa łatwa, dnem doliny. Wycieczka trwa ok. 6h Piękna, duża dolina w Tatrach Zachodnich charakteryzująca się krasowym krajobrazem oraz bogactwem jaskiń. W samym sercu doliny dochodzimy do schroniska turystycznego na hali Ornak. W opcji dla chętnych zwiedzanie Wąwozu Kraków. Jest to jedna z pięciu udostępnionych dla turystów jaskiń w Tatrzańskim Parku Narodowym. Przejście przez jaskinię zajmuje ok. 30 min.

Sympozja naukowe w Zakopanem cieszą się od początku ich zaistnienia ogromną popularnością, gdyż znakomicie łączą rozwój duchowy naukowców z jakże potrzebną aktywnością fizyczną. Nic tak nie służy dalszym planom współpracy naukowej, jak wspólna wędrówka, a nie tylko siedzenie od rana do wieczora w salach konferencyjnych. Patronat kilku czasopism naukowych gwarantuje, że przygotowane przez naukowców referaty zostaną opublikowane, po uprzednim poddaniu ich recenzji. Wszyscy powinni być zadowoleni, tym bardziej że prezentowane wyniki badań łączy od początku TSN wspólny temat: „Edukacja jutra”. 

Prof. Stanisław Palka sformułował kluczowe dla obrad przesłanki: 

Debatowanie na temat „edukacji jutra” ma ograniczenia związane z polityką oświatową wyznaczoną przez politykę elit władzy stosowaną przez kolejne polskie rządy. Ta polityka oświatowa wytycza naczelne idee edukacyjne, ramy treści kształcenia i wychowania, nadzór administracyjny nad dyrektorami szkół i nauczycielami. 

Zygmunt Mysłakowski w opublikowanej w 1936 roku książce pt. „Nauczanie żywe a podręcznik szkolny” (Lwów 1936, Nakładem Księgarni Pedagogicznej we Lwowie, H. Łopieński, R. Spineter) w rozdziale pt. „Pozapedagogiczne czynniki nauczania” napisał, że 

„[…] rzeczywistość szkoły nie jest współrozciągła z autonomiczną teorją wychowania czy nauczania; nakrywają się one tylko częściowo. Praktyczna pedagogja i systemy organizacyjne szkoły nie są obojętne dla takich czynników, jak kościół, państwo, sfery gospodarcze etc. Cały układ stosunków społecznych ciśnie na szkołę, urabia ją w myśl swoich postulatów, będących wyrazem kompromisu różnorodnych interesów grup.” (s. 7). 

Tak się rzecz ma i współcześnie, teoria i praktyka (metodyka) kształcenia i wychowania zderza się z polityką oświatową (nie jest „współrozciągła”) niekiedy zawłaszczającą znaczną część pola edukacji. My na XXVIII Tatrzańskim Sympozjum Naukowym jesteśmy związani z teorią i praktyką a nie z polityką oświatową i z tej pozycji podejmujemy próby wskazania potrzeb i możliwości kształtowania tego, co określamy mianem „edukacji jutra".

Bogaty program obrad i piękna pogoda wzmocnią poziom satysfakcji z udziału w tegorocznym Tatrzańskim Sympozjum Naukowym. Szkoda, że nie mogę w nim uczestniczyć ze względu na liczne obowiązki akademickie.