Fobia szkolna – cichy dramat edukacji

 

Nie lubię kupować książek via Internet, gdyż nie mogę zajrzeć do środka, by przekonać się, że ich treść odpowiada tytułowi. Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne wydało niedawno przekład kilku historii indywidualnych przypadków uczniów, którzy na skutek uczestnictwa w toksycznym środowisku szkoły powszechnej musieli szukać pomocy psychiatrycznej. Fobia szkolna nie jest zjawiskiem nowym w dziejach edukacji państwowej, dlatego nie zachwyciła mnie ta publikacja. 

Fobia szkolna nie pojawiła się nagle w dobie cyfryzacji czy komunikacyjnych przemian, choć współczesność nadała jej nowy wymiar i rozgłos. 

Została ponownie ujawniona dzięki... pandemii. To był czas dramatów egzystencjalnych, utraty bliskich, ale także, paradoksalnie, okres ulgi dla wielu uczniów, którzy wreszcie mogli odetchnąć od codziennego stresu szkolnego. Dla dzieci dotkniętych fobią szkolną izolacja domowa stała się czasem bezpieczeństwa.

Jak wspomina Matilde Piran:

„Lockdown był jednym z najlepszych okresów mojego życia. Siedziałem cały dzień w domu, uczestniczyłem w lekcjach, nie czując jednak na sobie niczyich spojrzeń. (...) Czułem się bezpiecznie w swoim środowisku. Dla mnie to był sen na jawie” (s. 17).

Powrót do szkoły okazał się dla wielu z nich egzystencjalnym dramatem. Trzeba było ponownie stawić czoła spojrzeniom, ocenom, a niekiedy przemocy fizycznej, strukturalnej i/lub symbolicznej.

Skala i mechanizmy zjawiska

Badania epidemiologiczne wskazują, że tzw. school refusal (odmowa chodzenia do szkoły z powodu lęku) dotyczy od 1 do 5 proc. uczniów w populacji ogólnej (Egger, Costello, Angold, 2003), a w niektórych krajach wskaźnik ten sięga 8–10 proc. wśród nastolatków (Kearney & Albano, 2004). Włoscy badacze Stefano Vicari i Maria Pontillo podają, że fobia szkolna może dotyczyć od 5 do 28 proc. dzieci i młodzieży – zależnie od progu diagnostycznego. Ujawnia się zwykle w momentach przejścia: rozpoczęcia szkoły podstawowej lub średniej, zmianie nauczyciela, grupy rówieśniczej, czy w obliczu zwiększonej presji ocen.

Dzieci cierpiące na fobię szkolną odczuwają intensywny lęk przed popełnieniem błędu, ośmieszeniem lub porażką. Jak zauważają Last i Strauss (1990), u wielu z nich lęk ten współwystępuje z niskim poczuciem własnej wartości, depresją, zaburzeniami separacyjnymi oraz zaburzeniami somatycznymi (bóle brzucha, mdłości, bóle głowy). Część dzieci reaguje atakiem paniki już w drodze do szkoły.

Źródła lęku – szkoła i dom

Przymus szkolny, zwłaszcza w systemach silnie zhierarchizowanych i opartych na testowaniu, staje się dla niektórych dzieci źródłem chronicznego stresu. Badania PISA 2022 (OECD, 2024) pokazały, że ponad 50 proc. piętnastolatków w Polsce doświadcza silnego lęku przed porażką szkolną, a 38 proc. przyznaje, że odczuwa stres przed każdym sprawdzianem, niezależnie od poziomu przygotowania.

Fobia szkolna nie jest więc kaprysem ani lenistwem, lecz odpowiedzią organizmu na przeciążenie emocjonalne i brak poczucia bezpieczeństwa. Źródła mogą tkwić zarówno w toksycznej atmosferze szkoły (publiczne ośmieszanie, nadmierny krytycyzm nauczyciela, mobbing rówieśniczy), jak i w domu, ale w tym, gdzie panuje perfekcjonizm, nadkontrola, brak emocjonalnego wsparcia lub przemoc psychiczna.

Jak piszą Heyne i King (2004), u dzieci z fobią szkolną występuje często tzw. triada lękowa: lęk separacyjny, lęk społeczny i fobia specyficzna (szkoły jako miejsca oceny). Lęk ten ma charakter samowzmacniający: im dłużej dziecko unika szkoły, tym silniejsze staje się jego przekonanie, że nie poradzi sobie w sytuacjach społecznych.

Fobia szkolna a izolacja

Uczniowie dotknięci tym zaburzeniem często ograniczają kontakty społeczne aż do ich całkowitego zerwania. Badania WHO (2023) wskazują, że przewlekła izolacja rówieśnicza u młodzieży zwiększa czterokrotnie ryzyko epizodu depresyjnego i samouszkodzeń. Dlatego fobia szkolna jest nie tylko problemem dydaktycznym, ale także ryzykiem suicydalnym.

Nie bez znaczenia pozostaje kultura interakcyjna w domu – jeśli dziecko nie jest akceptowane, a rodzic jest źródłem presji, to szkoła staje się dla niego przestrzenią podwójnego lęku: zawieść innych i zawieść siebie.

Rola wczesnej interwencji

Pomocą może być przedszkole lub szkoła, której nauczyciele potrafią rozpoznać symptomy: bóle brzucha bez przyczyn medycznych, unikanie wyjścia z domu, napady płaczu, nadmierne usprawiedliwienia nieobecności. Wczesna interwencja, rozmowa, obserwacja, współpraca z psychologiem, może przerwać rozwój zaburzenia. W badaniach Heyne i współpracowników (2019) wczesna terapia poznawczo-behawioralna (CBT) okazała się skuteczna w ponad 70 proc. przypadków dzieci odmawiających uczęszczania do szkoły.

W polskiej tradycji szkolnej istniała kiedyś praktyka tzw. pedagogizacji rodziców – spotkań poprzedzających wywiadówki, podczas których eksperci uświadamiali dorosłym psychologiczne potrzeby dziecka. Warto wrócić do tej formy współpracy, by – jak piszą Vicari i Pontillo – „pracować nad wzorcami w rodzinie, co pozwoli zmienić dysfunkcjonalne oczekiwania i poglądy rodziców dotyczące zachowania dziecka” (s. 38).

Szkoła i nauczyciel pod lupą

Nie można jednak pomijać drugiego źródła – toksycznych postaw nauczycieli. Brak empatii, nadużywanie władzy, ośmieszanie przy tablicy, ironiczne komentarze czy publiczne porównania z innymi potrafią trwale uszkodzić poczucie wartości dziecka. Dlatego potrzebna jest superwizja nauczycielska, która uświadomi pedagogom, że ich postawy mogą wzmacniać lęk i wycofanie. Czasem najlepszym wyrazem odpowiedzialności zawodowej jest decyzja o odejściu z zawodu.

Lęk separacyjny i profilaktyka

Vicari i Pontillo przypominają, że lęk separacyjny pojawia się u 2,5–4,5 proc. dzieci w wieku 6–7 lat, częściej u dziewcząt. To moment przejścia z przedszkola do szkoły, który często generuje silne napięcie emocjonalne. Dlatego już wtedy należy zwracać uwagę na objawy fizjologiczne (pocenie, ból brzucha, duszności), poznawcze (czarne scenariusze, unikanie myślenia o szkole) i behawioralne (płacz, ucieczka, agresja pasywna).

Im wcześniej zareagujemy, tym większa szansa, że fobia szkolna nie przekształci się w trwałe zaburzenie lękowe czy depresję młodzieńczą.

Między szkołą a edukacją

Świadomość przyczyn i objawów fobii szkolnej pozwala zrozumieć, że szkoła, choć ma być miejscem rozwoju, może stać się przestrzenią cierpienia. Czasem bardziej humanitarnym rozwiązaniem jest zabrać dziecko z takiego środowiska i zapewnić mu naukę w formie indywidualnej, domowej lub online. Nie musi to oznaczać rezygnacji z edukacji, przeciwnie, może być jej uratowaniem.

Być może fobia szkolna to nie ucieczka od nauki, lecz krzyk o prawo do uczenia się bez lęku.

Bibliografia (

ChatGPT zaproponował prace empiryczne, przeglądowe i raporty międzynarodowe najczęściej cytowane w literaturze psychologicznej dotyczącej fobii szkolnej/school refusal / school phobia).

• Egger, H. L., Costello, E. J., & Angold, A. (2003). School refusal and psychiatric disorders: A community study. Journal of the American Academy of Child & Adolescent Psychiatry, 42(7), 797–807. https://doi.org/10.1097/01.CHI.0000046865.56865.79
• Heyne, D., & King, N. J. (2004). Treatment of school refusal: An integrative review. Clinical Psychology Review, 24(7), 739–767. https://doi.org/10.1016/j.cpr.2004.06.002
• Heyne, D., Sauter, F. M., Ollendick, T. H., Van Widenfelt, B. M., & Westenberg, P. M. (2019). School refusal and anxiety in children and adolescents: A review and meta-analysis for evidence-based treatment. European Child & Adolescent Psychiatry, 28(1), 25–39. https://doi.org/10.1007/s00787-018-1118-2
• Kearney, C. A., & Albano, A. M. (2004). The functional profiles of school refusal behavior: Diagnostic aspects. Behavior Modification, 28(1), 147–161. https://doi.org/10.1177/0145445503259263
• Last, C. G., & Strauss, C. C. (1990). School refusal in anxiety-disordered children and adolescents. Journal of the American Academy of Child & Adolescent Psychiatry, 29(1), 31–35. https://doi.org/10.1097/00004583-199001000-00007
• Organisation for Economic Co-operation and Development (OECD). (2024). PISA 2022 Results (Volume III): Supporting Students’ Well-Being. Paris: OECD Publishing. https://doi.org/10.1787/7dc99063-en
• Pontillo, M., & Vicari, S. (2024). Domani resto a casa. Leggere tra le righe. l'ansia scuola colastica. Trento: Edizioni Centro Studi Erickson. (Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne wyd. pol. 2025).
• World Health Organization. (2023). Adolescent mental health: Global estimates of prevalence and burden, 2000–2021. Geneva: WHO. Retrieved from https://www.who.int