Pedagog o bankructwie polskiej inteligencji

 

Z dniem 1 marca 2022 roku odszedł z Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu na emeryturę, mimo iż mógłby pracować w tej Uczelni zgodnie z obowiązującym prawem przez kolejnych pięć lat, wybitny pedagog, wieloletni dziekan Wydziału Nauk Pedagogicznych, dyrektor Instytutu Pedagogiki UMK, ale także założyciel pierwszego w dobie transformacji ustrojowej po 1989 roku niepublicznego Liceum Ogólnokształcącego "Laboratorium” profesor tytularny ALEKSANDER NALASKOWSKI. Niemalże w tym samym okresie odeszło z tego Instytutu jeszcze kilkoro profesorów zatrudniając się w innych uniwersytetach krajowych. 

Jak dla mnie, pedagoga od lat współpracującego w różnych zakresach i formach z toruńskim środowiskiem naukowym, jest to sygnał głębokiego kryzysu, który został wraz z reformą szkolnictwa wyższego J. Gowina zapoczątkowany likwidacją Wydziału Nauk Pedagogicznych i włączeniem jego pracowników do Wydziału Nauk Społecznych.  Nie podejmuję tu kwestii zmian strukturalnych czy kadrowych, bo o tych suwerennie decydują władze autonomicznych uniwersytetów. Wskazuję jedynie na ich kontekst i skutki.  O niektórych powodach rozgoryczenia sytuacją m.in. w macierzystym uniwersytecie A. Nalaskowski pisał w swojej poprzedniej książce "Wielkie zatrzymanie". 

Wydanie przez tego pedagoga kolejnej książki zatytułowanej Bankructwo polskiej inteligencji jest kontynuacją rozliczenia się z minionym czasem przemian w naszym kraju, także w uniwersytecie, a nawet szerzej, bo w szkolnictwie wyższym i nauce, w tym w pedagogice. To jest ważny głos Autora, który był jednym z najważniejszych pedagogów-uczonych, mentorów, ekspertów w zakresie pedagogiki ogólnej, pedagogiki twórczości, edukacji alternatywnej i szeroko rozumianej pedagogiki szkolnej. 

Żadna z międzynarodowych konferencji, których cykl zapoczątkowałem w Uniwersytecie Łódzkim w 1992 roku, a dotyczących edukacji alternatywnej, nie  mogłaby się odbyć bez udziału Profesora, który w każdej z jej edycji dzielił się analizami procesów przemian w polskiej oświacie, konfrontując je z sytuacją w krajach anglosaskich. To dzięki A. Nalaskowskiemu mamy w kraju przekład jednego z najciekawszych podręczników brytyjskiego autora Rolanda Meighana pt. Socjologia edukacji, którego treść nie straciła na aktualności. 

W marcu pojawiła się na naszym rynku wydawniczym pięknie wydana, bogato ilustrowana książka A. Nalaskowskiego, której pisanie - jak przyznaje już w pierwszym zdaniu wstępu - przyszło mu (...) z niemałym trudem. Każdą ze swoich książek pisałem tak, jakbym to robił pierwszy raz w życiu, bo zupełnie inaczej pisze się o zjawiskach dynamicznych, o procesach mających własną dramaturgię i ciekawy zwrot akcji, a inaczej opisuje się bulgoczącą miazgę, pewien stan, a nie ruch. 

To książka właśnie o miazdze, o przeważającej części dzisiejszej polskiej inteligencji pokazanej tutaj w czterech różnych wcieleniach, ale cały czas tej samej. To inteligencja czyniąca kulturową rewolucję i świadomie, ale często też nieświadomie, szkodliwa i będąca wielkim hamulcowym transcendencji [s.9].  

 Haniebna inwazja wojsk Federacji Rosyjskiej na Ukrainę sprawiła, że po lekturze odłożyłem książkę na bok, gdyż za znacznie ważniejsze uznałem zaangażowanie się w pomoc ukraińskim ofiarom wojny. Nie chciałem zajmować się analizą stanu polskiego społeczeństwa, jego elit w wydaniu tak tego Autora, jak i każdego innego. Nieco zmęczyła mnie psychicznie ideologiczna, światopoglądowa wojna polsko-polska, toteż potrzebowałem trochę dystansu do zmierzenia się z treścią wspomnianej książki. 

Nalaskowski każdą książkę pisał z perspektywy własnej wiedzy, wyników prowadzonych badań, studiów, a nawet prowokujących diagnoz. W każdej książce odsłaniał samego siebie, swój światopogląd, myśli, demistyfikując w pewnych zakresach problemowych istniejące tabu. Zawsze pisał i nadal tworzy sobą, odpowiedzialnie, nie obawiając się reakcji własnego środowiska akademickiego czy opinii publicznej. 

Także w najnowszej książce obejmuje refleksją własne zaangażowanie w naukę, oświatę, uniwersytet, awanse naukowe, ale i politykę. Rzeczywiście, jak przyznaje: Ta książka jest subiektywną podróżą autora w czasie i przestrzeni. Jest w niej zarówno przeszłość, jest Polska, teraźniejszość, ale i przyszłość. Dlaczego subiektywna? Wszak to poważny uszczerbek na jej naukowej wartości [s.16].  

Nie jest jednak prawdą, że skoro planował odejście z UMK, to nie musiał przejmować się stylistyką narracji, gdyż wiele jego rozpraw ma charakter wyśmienitych esejów naukowych. Potwierdza tym samym znaną w naukoznawstwie tezę: 

(...) że autor każdej książki, czy to naukowej, czy kucharskiej, pisze głównie o sobie i mniej lub bardziej świadomie opisuje siebie. Ale większość się do tego nie chce przyznać. Zwłaszcza w humanistyce i naukach społecznych. Bo tutaj wymóg obiektywizmu jest szczególnie eksponowany i mocno warunkuje awans naukowy i otrzymywanie tytułów. Obiektywizm jest więc niezwykłą sztuką kamuflowania subiektywizmu i wszechobecnym zabobonem. To także szczególny rodzaj łgarstwa [s. 16]. 

 Właśnie dzięki takiej postawie A. Nalaskowski był zapraszany w latach 90. i z początkiem XXI wieku na niemal większość konferencji naukowych i oświatowych w naszym kraju, bo każdy z organizatorów wiedział, że będzie w swoich wypowiedziach kontrowersyjny, niemainstreamowy, autentyczny a przy tym pobudzający do myślenia erudycyjną, metaforyczną treścią wypowiedzi. 

Od 2006 roku sukcesywnie następował odwrót od fascynacji twórczością i ekspertyzami tego pedagoga, na co nie zwraca uwagi w tej książce, niejako pomijając ów okres publicznego zaangażowania się w poparcie polityki oświatowej ówczesnego ministra edukacji Romana Giertycha. Wszyscy pamiętamy ten okres nieudolnej, aroganckiej, kompromitującej ministra i jego resort władzy, której przesłanki  i mechanizmy jej sprawowania częsciowo powróciły na scenę polityczną w 2015 roku. 

Giertych zdradził swoich uprzednich mocodawców i przeszedł na stronę opozycji wobec rządów PiS. Nalaskowski zawsze bvył sobą. Trudno jest mi jednak zgodzić się jego tezą, że: Sferą, w której emocjonalność nie jest piętnowana, a bywa wręcz mocno akcentowana, są ludzkie przekonania [s.28], gdyż sam doświadczył tego jak ludzkie emocje, także w jego środowisku pracy akademickiej, są głównym źródłem napiętnowania tych, których zaangażowania i/czy światopoglądu nie akceptuje się, nie utożsamia z nimi przede wszystkim w sferze uczuciowej (z różnych zresztą przyczyn). 

Od lat wiadomo zatem, z którym obozem politycznym jest "związany" autor powyższej książki, wspierając swoim autorytetem naukowym także jego propagandową socjotechnikę. Tego część akademickiego środowiska nie chce mu darować, odrzucając wszystko, co tylko mogłoby się z nim wiązać. Dzięki tej książce możemy jednak dowiedzieć się, co on sam o "nich" sądzi, jak "ich" postrzega, z czym utożsamia i jakie są tego następstwa. 

Przywołana tu publikacja nie jest autobiografią, kroniką wydarzeń, osobistym rozliczeniem się z konkretnymi osobami czy instytucjami. Autor łączy w niej jednak wydarzenia z okresu PRL z rzekomą dominacją w naszym społeczeństwie pseudoelit ("ówczesnej inteligencji"), nie przywołując jednak w obecnym obozie władzy ani polityka o postawie Pawka Morozowa, ani hipokrytów, cynicznych graczy, pseudointelektualistów, a nawet marginalnej, a mającej miejsce patologii w polskim duchowieństwie. Kieruje ostrze krytyki na środowiska, które w jakiejś mierze dotknęły jego systemu wartości atakując go za jego stosunek do wydarzeń w kraju i na świecie.

Jednych wymienia z nazwiska, a o innych pisze: Oto zadeklarowany marksista, akademicki filozof (później znany w środowisku profesor) został w 1981 roku internowany, gdy tymczasem 7 lat był tajnym współpracownikiem Służby Bezpieczeństwa, a współpracę tę kontynuował do 1986 roku. Nota bene do dzisiaj jest mocno lewicującym i bardzo antyklerykalnym nauczycielem akademickim [s. 45]. 

 Oczywiście, ma rację, że akademickie środowisko nie dokonało rozliczenia z przeszłością. Nie było ani dekomunizacji, ani lustracji w środowisku akademickim, co pozwoliło niegdysiejszym koryfeuszom partyjnym i tajnym współpracownikom wpływać na oblicze Akademii oraz kształcić nowe kadry naukowe. Dzisiaj doświadczamy skutków tego zaniechania [s. 46]. 

Można zatem przypuszczać, że jest to swoistego rodzaju oskarżenie także obecnej władzy, która osadziła na znaczących stanowiskach w państwie także tych, którzy służyli socjalistycznej władzy w okresie PRL. Publicznych przeciwników obozu władzy, którzy są aktywni w przestrzeni publicznej wymienia z nazwiska.  

Skoro profesorowie jawnie identyfikujący się z lewicą a nawet działający w jej politycznych strukturach mają prawo pouczać innych we wszystkich sferach życia, mogą wypowiadać się na temat każdej profesji, każdego wydarzenia, a nadto mają prawo ferowania ocen moralnych [s. 55], to dlaczego i on nie miałby tak czynić.     

Nalaskowski krytykuje lewicowych czy będących w opozycji wobec PiS profesorów za to, że (...) nie wahają się podawać fałszu za prawdę (Grabowski&Engelking), uciekać się do skrytego szantażu (Matczak), dokonywać skrajnie nie merytorycznych i nieuczciwych ocen dorobku naukowego (przypadek Zybertowicza) czy wypowiadać się w sposób moralnie nieodpowiedzialny (Gdula) [s. 55]. 

Autor książki uważa, że w ten sposób naruszają (...) pewien symbol, jakim jest profesorki tytuł czy funkcja niezależnego eksperta [tamże]. Tyle tylko, że w TVP mamy niemalże codziennie w głównych wiadomościach profesorów PAN i uniwersyteckich, którzy znają się na wszystkim i bezceremonialnie komentują wszelkie wydarzenia polityczne. Oni nie naruszają tego symbolu?   

Warto zatem przeczytać tę książkę, by przekonać się, że ostrze krytyki dotyczy inteligencji nie tylko w środowisku akademickim, ale przede wszystkim w mediach i w partiach władzy lub opozycyjnych wobec niej. Zostawiam na boku te dywagacje, mity, publicystyczno-polityczne utarczki, gdyż w książce znajduję znakomicie napisany etnopedagogiczny esej z pobytu A. Nalaskowskiego w Jerozolimie. Byłem w Izraelu służbowo, więc czytałem ten tekst z zaciekawieniem, by zobaczyć, w jakim stopniu zbieżny jest także z moim odbiorem kraju pogranicza kultur i konfliktów. 

Pedagogom polecam eseje dotyczące szkoły, w tym na temat (non)sensu zdalnej edukacji. Jak pisze w jednym z rozdziałów: Szkoła, którą jako ideę, a nie tylko realizację, rzeczywistość już dawno przegoniła, należy do starego świata. (...) szkoła jako idea się po prostu zestarzała i umiera ze zużycia. Jak stary człowiek. To samo zresztą dotyczy demokracji czy wielu innych dziedzin życia [s. 160]. 

Jest też mowa o historycznej reprodukcji w polityce. Przytacza bowiem słynne zdanie Władysława Gomułki wypowiedziane w 1945 roku: Władzy raz zdobytej nie oddamy nigdy [s. 198]. To prawda, tak właśnie rozumują autorytarni władcy. Nie tylko polskie elity polityczne, w niewielki zakresie będące inteligencją, już dawno temu zdradziły arystotelesowską wykładnię polityki, która zamiast być racjonalną troską o dobro wspólne, jest już od dziesięcioleci troską o władzę. Sergiusz Hessen pisał o tym w 1931 roku!    

Jest też w książce mowa o porażce tzw. pedagogiki medialnej, pandemicznym wykładaniu, paradoksie wirtualnej przyszłości i o osobistej tęsknocie za szkołą okresu II Rzeczpospolitej, mimo iż Autor sam jej nie doświadczył, bo jest za młody. Wielu z nas powraca do lektur z okresu dwudziestolecia międzywojennego, gdyż można w nich znaleźć aktualne a nadal nieosiągalne w polskim szkolnictwie projekty koniecznych zmian. 

Przeczytać tę książkę warto. Daje dużo do myślenia.