Profesor Józef Górniewicz opublikował książkę o istocie
wyobraźni w badaniach nauk społecznych, humanistycznych i nauk o sztuce.
Pedagog Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego w Olsztynie powrócił do zagadnienia,
które było początkiem jego akademickiego rozwoju w Uniwersytecie Mikołaja
Kopernika w Toruniu. Z każdym rokiem przybywały kolejne artykuły i monografie
naukowe wielu badaczy także z tego zakresu, zaś te, do których miał w okresie
PRL dostęp, były ograniczone przez cenzurę. Wykluczona była przez ówczesny
reżim literatura zachodnioeuropejska, amerykańska a nawet azjatycka.
Nadszedł zatem czas na odrobienie strat w interdyscyplinarnej
dziedzinie wiedzy. Problematyka wychowania i kształcenia estetycznego nie
należy przecież do "pieszczochów" polityków, którzy zarządzają
oświatą, podobnie jak kultura wysoka osłabiana jest przez popkulturę i kulturę
niską. Dobrze, że pedagog przywraca potrzebę analiz fenomenu wyobraźni różnych
kontekstach, by niezależnie od przytłaczające nas i nasze dzieci minionej i
doznawanej rzeczywistości, także tej równoległej w cyberprzestrzeni, nie
zapomnieć o tym, że nie ma innowacji, nowych rozwiązań, przełomów bez ludzkiej
wyobraźni.
Jak autor recenzowanej książki pisze we Wstępie:
"Wyobraźnia jako obiekt poznawczych zainteresowań
powróciła z dwojaką siłą. Po pierwsze, dlatego że refleksja filozofów nad
przemianami w kulturze współczesnej jakoś pomijała rolę tej dyspozycji w
tych procesach i po wtóre, że powstał nowy rynek idei dotąd śladowo obecny w
pismach uczonych humanistów" (s. 7).
Od kilkudziesięciu lat transformacji ustrojowej mogę
stwierdzić, że ministrom obejmującym kolejno od 1992 roku resort edukacji
brakowało wyobraźni, by podjąć wysiłek na rzecz opracowania dalekosiężnej
strategii rozwoju oświaty niezależnie od tego, jaka formacja polityczna będzie
u władzy. Kształcenie bowiem dzieci i młodzieży powinno być prowadzone ponad
partyjnymi, ideologicznymi różnicami, sporami, gdyż rozwój młodego pokolenia
nie powinien być podporządkowany lewo-czy prawoskrętnej ideologii politycznej,
ale wymogom naukowo rozpoznanych czynników uczenia się.
Jeśli bowiem nasze dzieci mają być nadal "przytroczone
do poprawnej politycznie ściany w jaskini", a tylko nieliczne wypuszczone
na wolność, to nie ma ani pełni światła, ani wielobarwności obrazu tego, co
jest dostępne ich zmysłom a co rzutuje na ich wyobraźnię. Chyba nie chcemy, by
nasi podopieczni żyli jedynie marzeniami sennymi lub na jawie, nadzieją w
sytuacji, gdy to, co oferuje im się w zamkniętych klatkach szkolnych prowadzi
także do depresji, irytacji czy poczucia bezsensu życia?
Potrzebujemy nauczycieli z wyobraźnią, bo tylko tacy mogą nią
zarażać swoich uczniów, inspirując ich do aktywności wykraczającej - jak pisał
Jerome S. Bruner - "poza dostarczone informacje". Po Stefanie
Szumanie wybitna pedagog kultury, w tym teorii wychowania estetycznego Irena
Wojnar "(...) pisała niegdyś o idei zarażania się uczuciami w
procesie odbioru wartości sztuki. Można owo metaforyczne ujęcie przenieść do
problematyki wyobraźni i także powiedzieć, że ludzie zarażają swoją wyobraźnię
wyobrażeniami innych osób" (s. 11).
Cenię tę epidemiologiczną metaforę, chociaż coraz częściej
przekonują nas badania psychologów klinicznych, którzy uważają, że zarażanie
się czyimiś doznaniami jest raczej mało skuteczne, jeśli nie uruchamia silnych
emocji (pozytywnych lub negatywnych). Rzecz jasna, nauczyciel wywołujący lęk,
przerażenie, poniżający uczniów może jedynie zarazić ich chęcią odwetu, aniżeli
pobudzić w nich chęć do uczenia się z przyjemnością. Czy wypalony
zawodowo pedagog może wyzwolić wyobraźnię u swoich uczniów?
Wyobraźnia jak każda inna dyspozycja psychiczna nie jest czymś bezprzedmiotowym. Nie ma wyobraźni w ogóle, ale niewątpliwie rozwija się czyjaś wyobraźnia czegoś lub kogoś. Potrzebuje jednak światła, obraz kogoś lub czegoś, co nas porusza, wywołuje w nas określone doznania.
Już Rzymianie
wskazywali na światło jako warunek sine qua non ludzkiej wyobraźni:
"termin phantasia, czyli wyobraźnia ,
wywodzą od słów określających światło, phos i photos. Wskazują
na jeden z atrybutów tej zdolności ludzkiej, czyli światło" (s. 22).
Edukacja powinna wyprowadzać istotę uczącą się ze stanu
anomii przez heteronomię ku autonomii, a więc oświeceniu, emancypacji, być
rzeczywistym kagankiem oświaty. Jakże więc kształcić w warunkach, które z
założenia sprzyjają ciemności, zaślepieniu, ograniczaniu wizji, zniechęcaniu do
wyobrażania sobie czegoś innego, lepszego, alternatywnego.... .
To dzięki wyobraźni powstają obrazy czegoś lub kogoś, co
ożywia ludzkie działanie, inspiruje osobę do zaangażowania w przedmiotowej
sferze, a wiec w sztuce, nauce, religii, edukacji, gospodarce, polityce, w
służbie publicznej, administracyjnej, socjalnej itp. To wiązka świata jeszcze
nieobecnego, ale do urzeczywistnienia.
Cieszę się, że J. Górniewicz podjął w tej rozprawie
kwestię nie tylko światła, ale i obrazu, bowiem każdy z tych fenomenów ma
swoje przeciwieństwo. Zaprzeczeniem światła jest ciemność, a obrazu - co nieco
mnie zaskoczyło - jest obrazoburczość. Faktem jest, że spotykamy osoby
obrazoburcze, które sprzeciwiają się czyjejś władzy np. politycznej,
rodzicielskiej, religijnej, szkolnej, sądowniczej, ustawodawczej itp.).
Obrazoburcą jest "(...) także osoba burząca ład i
porządek albo dosłownie niszcząca jakieś dzieła sztuki. (...). Obrazoburca
niszczy to, co inni zbudowali, stworzyli i zakomunikowali światu. Ale przecież
nie burzy wszystkiego, lecz tylko jakieś fragmenty ujęte w jego systemie
wartości jako najistotniejsze symbole dla danej religii, akcji politycznej,
ujawnianej niezgody na istnienie tychże elementów w jego przestrzeni
społecznej. Stosuje obramowania, wyimki, ramy percepcyjne tego, co należy zniszczyć,
i tego, co trzeba pozostawić w nienaruszonej formie" (s.27).
Do kategorii niszczyciela nauki, a więc pseudonaukowca,
należałoby zatem dopisać jeszcze obrazoburczość, której jest
sprawcą/sprawczynią powodowany brakiem oświecenia.
W przypadku wiedzy o wyobraźni Autor powraca do jej
ontycznego statusu w rozdziale 2. To zdolność do przekraczania granic
mentalnych w polu świadomości. Słusznie pyta Górniewicz, czy aby ktoś nie
zamyka się w świecie własnej wyobraźni, której granic strzeże sam lub z czyimś
wsparciem. Zapewne w sztuce niczym to nie grozi, ale gorzej, kiedy owe blokady
prowadzą do (auto)alienacji osoby w jej codziennym świecie życia.
Dla oryginalnego, a więc nie naśladowczego, pedagoga z
wyobraźnią jest ona niewątpliwie "(...) bramą do innego świata niż
ten, w którym jednostka funkcjonuje na co dzień. Wyobraźnia przenosi ludzi w
sferę marzeń, na inne orbity istnienia niż świat realny o konstrukcji
fizykalnej. Jest odskocznią od powszechności. Wizualizuje świat
alternatywny" (s. 45).
To, że wyobraźnia pedagogiczna przenosi nas na inne orbity
edukacyjne, ale to nie oznacza, że musimy pozostać w wyobrażonym sobie
świecie idei, metod, form pracy itp., skoro możemy je eksterioryzować. Wówczas
to, co było jedynie wyobrażone, staje się czymś realnym, skutkując pozytywnymi,
negatywnymi lub obojętnymi reakcjami środowiska własnego środowiska. Jednych
zatem zachwyci, ujmie, innych przerazi, a jeszcze inni wzruszą jedynie
ramionami czy machną ręką na znak obojętności.
Górniewicz wykazuje w swoich studiach nad istotą wyobraźni
jej różne wymiary i konteksty, przywołuje kluczowych dla tego zagadnienia
myślicieli w naukach filozoficznych, psychologicznych, socjologicznych, w
naukach o kulturze czy pedagogicznych. Większość odnosi ją do świata sztuki,
duchowości, aktywności twórczej, literackiej, artystycznej. W przypadku
pedagogów przywołuje koncepcje wyobraźni a nie jej wytwory, toteż można
postawić pytanie, czyje czy które z współczesnych dokonań pedagogicznych są
następstwem, wytworem pedagogicznej wyobraźni? Być może dlatego, że - jego
zdaniem: "Badania naukowe nad wyobraźnią i jej różnymi funkcjami są
dopiero w początkowej fazie" (s.210).
Zapewne warto badać niepokornych, alternatywnych
nauczycieli - bo takich mamy w kraju - pod kątem tego, jak wyobrażali sobie to,
co chcieli wprowadzić w życie w związku z akceleratorami i inhibitorami zmian.
Dzięki temu pobudzilibyśmy odwagę u tych, którzy mają wyobraźnię, ale uciekają
od eksternalizacji własnych idei, obrazów, fantazji w obawie przed
potencjalnie negatywnymi skutkami.