Psychologia w obronie integralności człowieka

 

    Oficyna Wydawnicza ENETEIA wyprzedaje publikacje m.in. z filozofii i psychologii, wśród których jest interesująca rozprawa Andrzeja Jastrzębskiego pt. W obronie integralności człowieka (2011). Autor dokonał w niej istotnego zwrotu w analizie współczesnej psychologii, przywracając jej niejako status nauki o człowieku, a nie nauki jedynie o psychice czy duszy osoby ludzkiej. Nareszcie mamy zbieżność z pedagogiką, dla której także fundamentalne pytanie lokuje się w antropologicznych przesłankach przedmiotu jej badań i aplikacji, jakim jest to: kim i jakim jest człowiek? 

Pedagogika, podobnie jak psychologia, chce czy nie chce, musi odwoływać się do założeń nieempirycznych, które związane są z określoną wizją epistemologii, filozofii nauki czy filozofii społecznej. Choć te nauki różnią się w aspekcie badania owego przedmiotu w zakresie metodologii i celu badań, to chcąc nie chcąc, muszą przyjąć mniej lub bardziej klarowne rozumienie bytu ludzkiego. (s. 13).

To właśnie rozumienie człowieka, jego natury rzutuje na założenia badań nawet wówczas, jak ich twórca nie jest tego w pełni świadomy. Powrót do pytań pierwszych dla wszystkich nauk o człowieku jest fundamentalny nie tylko po to, by wykazać dzięki niemu potrzebę zerwania z filozofią lub nawiązania z nią ponownej więzi, ale właśnie po  to, by możliwe było prowadzenie także w psychologii badań na metapoziomie. Ten sposób uprawiania analityczno-syntetycznej i filozoficznej psychologii uwzględnia zarówno metodologię badań eksperymentalnych, empirycznych, ilościowych, jak i badań humanistycznych, jakościowych, interpretacyjnych. 

Nikt nie podchodził dotychczas do psychologii jako nauki, która musi łączyć w sobie zarówno wątki filozofii kognitywnej, umysłu, psychologii humanistyczno-egzystencjalnej, metodologii psychologii oraz zagadnień antropologiczno-etycznych. Psychologia jest nauką interdyscyplinarną toteż ten jej wymiar staje się płaszczyzną do integrowania się z innymi naukami humanistycznymi, społecznymi, a nawet przyrodniczymi czy matematyczno-fizycznymi. Tak szerokie ujęcie psychologii pozwala na budowanie integralnej wiedzy pochodzącej zarówno z filozofii analitycznej, jak i syntetycznej.

W psychologii, podobnie jak w innych naukach humanistycznych i społecznych, rozwinęło się wiele nurtów o odmiennych założeniach antropologicznych i epistemologicznych. Zdaniem Jastrzębskiego (…) dopiero całość psychologii, badając różne aspekty i wymiary człowieka, ukazuje w pełni bogactwo i złożoność bytu ludzkiego (…). (A. Jastrzębski 2011, s. 16). Autor wyróżnia dwa typy metapsychologii 

I. tzw. filozofię psychologii w wąskim ujęciu (hard version), która ma swoje źródła w filozofii psychologii kognitywnej, empirycznej i jest nauką o faktach, o prawach życia umysłowego czy - jak psychologia eksperymentalna, która bada zachowanie człowieka i zwierząt spełnia standardy  neopozytywistyczne oraz 

II. filozofię psychologii w szerszym znaczeniu, która obejmuje w wersji soft  zagadnienia metafizyczne, metodologiczne i etyczne. Tę ostatnią A. Jastrzębski proponuje określać mianem filozofii psychologicznej albo metafizyki psychologii („zreflektowanej psychologii”), która byłaby częścią metafizyki (metafizyką szczegółową), a (…) zajmującą się bytami ożywionymi, nauką czysto dedukcyjną, ponieważ poszukującą apriorycznych zasad możliwości istnienia takich bytów. (s. 25).

Jest jeszcze folkowa psychologia (folk psychology), czyli psychologia potoczna, popularna, zdroworozsądkowa podobnie, jak pedagogika popkulturowa czy pedagogika potoczna (R. Leppert). Jastrzębski zwraca uwagę na to, co podobnie - jak w pedagogice – może czynić podejście humanistyczne w psychologii przedmiotem jej krytyki czy nawet nieuzasadnionego dewaluowania jej jako nauki, jeśli obywa się bez eksperymentów i bez aparatu statystycznego. Można je uprawiać, nie wstając od biurka. Ich celem jest opis i interpretacja, czyli rozumienie wytworów ducha ludzkiego. (A. Jastrzębski, s. 31)

Po latach równoległego rozwoju podejścia empirycznego i humanistycznego w psychologii nadszedł czas na ich ujęcie systematyczne, na integrację, by (…) pomóc psychologii w bardziej świadomym korzystaniu z teorii oraz z podstawowych rozwiązań wielkich problemów filozoficznych, w doprowadzeniu do wyższej samoświadomości możliwych sposobów uprawiania nauki i uzasadnianiu proponowanych twierdzeń.(s. 35) Tak pierwsi, a dzisiaj uznawani jako klasycy psychologii jako samodzielnej nauki, mimo dążeń do uniezależnienia się psychologii od filozofii, nie tylko podtrzymywali więź z filozofią jako nauką matką, ale i pod koniec swojego życia wypowiadali się jako filozofowie.

      Po wielu latach od początku rozwoju psychologii w paradygmacie pozytywistycznym i neopozytywistycznym jako autonomicznej nauki, której przedstawiciele doskonalili narzędzia pomiaru obserwacyjnych zjawisk, nadal można jedynie (…) mówić o pewnych prawach dotyczących ludzkiego organizmu, ale nie człowieka jako umysłowo-cielesnego compositum. Ponieważ prawa psychologiczne są z reguły statystycznymi prawidłowościami, nie można na ich podstawie przewidywać dokładnie zachowania konkretnego człowieka. (s. 54-55) 

Psychologia XX i XXI wieku jest już rozumiana znacznie szerzej, niż w okresie wyzwalania się spod filozofii. Powinna być też wolna od dyktatury metodologii nauk przyrodniczych, ale i świadoma swego metodologicznego uwikłania, które nie wynika z jej niedorozwoju, lecz z natury badanego przedmiotu, który jawi się jako najbardziej złożony z możliwych, a którym jest człowiek. Trzeba po prostu uznać, że nie poznamy wszystkich zmiennych kierujących zachowaniem człowieka, co prowadzi do akceptacji zarówno ograniczonej przewidywalności jego zachowań, jak i niepełnej o nim wiedzy.(s. 67) 

Rozwój paradygmatu jakościowego w psychologii - w psychologii egzystencjalnej, fenomenologicznej, narracyjnej czy hermeneutycznej doprowadził do badania tego, co w niej jest niepowtarzalne, jednostkowe, intrasubiektywne, a mimo to pozwala na lepsze rozumienie ludzkiej natury, psychiki, chociaż nie jest już intersubiektywnie sprawdzalne i weryfikowalne czy falsyfikowalne. Rozwój psychologii humanistycznej, interpretatywnej i jej otwarcie na rozumienie, interpretację czy dociekanie istoty reguł ludzkich wyborów, zachowań czy postaw pozwoliło na wyjaśnianie tych samych faktów psychicznych na wiele sposobów, skoro i tak nie jest możliwe uzyskanie o nich absolutnej pewności. 

Ba, jak pisze A. Jastrzębski: Jeśli będziemy szukać elementów teorii Kuhna, to jest bezwzględnego panowania jednego paradygmatu oraz występowania anomalii, których nie da się wyjaśnić w ramach istniejącego paradygmatu, to trzeba przyznać, że ich w historii psychologii nie znajdziemy. Mieliśmy raczej do czynienia ze stopniowym odchodzeniem od mentalizmu i przyjmowaniem idei behawioryzmu jako ciekawej nowości w psychologii.(s. 65)

Rozwój metapsychologii nie ma na celu przewartościowanie paradygmatów badań psychologicznych, ale ich integrację, by dzięki połączeniu wyników badań interpretatywnych, odkrywających duchowy wymiar istnienia człowieka, dociekań jego sensu w kontekście całego życia,  doskonalić metody obiektywnego poznania, w tym wielopoziomowego podejścia w wyjaśnianiu pracy umysłu. Rozwój metapsychologii czy jak to ujmuje Jastrzębski metasystemowej unifikacji psychologii może dokonać się na wyższym poziomie teoretycznym przez połączenie różnych wycinkowych map rzeczywistości psychicznej. (s. 317) 

Niestety, autor postuluje wypracowanie i przyjęcie przez psychologów jednej wspólnej bazy filozoficznej jako podstawy jej uprawiania i unifikacji, co w dobie zróżnicowanych metodologii, podejść, szkół i paradygmatów nie tylko jest nierealne, ale i zbyteczne. Zbliżenie może nastąpić nie przez unifikację języka, pojęć czy metodologii badań, ale właśnie włączenie psychologii na poziomie meta- do struktur metanauk, w tym szczególnie humanistycznych i społecznych. Na poziomie interdyscyplinarności może dojść do zbliżenia nauk szczegółowych bez potrzeby wzajemnego wykluczania i antagonistycznej rywalizacji.

 O pedagogice holistycznej pisałem w książce pod takim tytułem przywołując w niej nie tylko filozofię psychologiczną A. Jastrzębskiego, ale także inne podejścia do tego fenomenu w naukach humanistycznych i społecznych.