Zmarł prof. UAM Mariusz Dembiński

 

Wczoraj otrzymałem wiadomość, że zmarł po długiej chorobie dr hab. prof. UAM Mariusz DEMBIŃSKI, pedagog specjalizujący się w pedagogice ogólnej, teoretycznych podstawach wychowania i kształcenia, wieloletni członek Zespołu Teorii Wychowania przy Komitecie Nauk Pedagogicznych PAN. Nie mogę - mimo okresu urlopowego - nie wspomnieć o zmarłym Koledze, którego bardzo ceniłem prowadząc dyskusję z treścią Jego kolejnych rozpraw naukowych. 

Był fantastycznym polemistą, dyskutantem, ale też wiernym swojej Alma Mater i pamiętającym o tych, którzy wspierali Go w rozwoju naukowym. Taką Osobą, Mistrzem była promotorka pracy doktorskiej śp. prof. Maria Dudzikowa.    

W 1993 r. ukończył studia magisterskie w Zakładzie Historii Filozofii Współczesnej w Instytucie Filozofii UAM w Poznaniu. Dzięki współpracy z pedagogami Wydziału Studiów Edukacyjnych UAM  w ramach programu Tempus Redesign JERP2245 został trafnie dostrzeżony jako zdolny i znakomicie zapowiadający się filozof o zainteresowaniach także pedagogicznych. 

W 1994 r. został zatrudniony na stanowisku asystenta w Instytucie Pedagogiki w Zakładzie Pedagogiki Szkolnej, którym kierowała prof. dr hab. Maria Dudzikowa. To pod jej kierunkiem przygotował dysertację doktorską  pt. Rytuały nauczycieli w procesie lekcyjnym. Na przykładzie lekcji historii w szkole średniej, którą obronił w 2002 r. W kilka lat później opublikował dysertację w Oficynie Wydawniczej "Impuls" pod tytułem: Rytualne oblicze lekcji. Studium teoretyczno-empiryczne (2005).

 

Od tego czasu, a upłynęło 18  lat, znacząco rozwinął swój warsztat naukowo-badawczy, powiększył znacząco liczbę publikacji, który wydawane były w wysoko punktowanych czasopismach naukowych oraz w recenzowanych pracach zbiorowych. 

Habilitował się w 2014 roku, co tylko potwierdzało jego wysokie zaangażowanie w prowadzenie metateoretycznych i filozoficznych badań w pedagogice. Dla mnie najważniejsza w jego twórczości była monografia habilitacyjna pt. "Pedagogiczne tworzenie istoty ludzkiej" (2013), która została przygotowana w nadzwyczaj interesujący sposób. Kiedy usiłowałem odnotowywać swoje uwagi w perspektywie linearnej recepcji treści, z każdą stroną okazywało się, że jej struktura jest alternatywą do dotychczasowych publikacji poświęconych filozofii wychowania. 

Mariusz Dembiński – być może nawet w niezamierzony sposób -   przyjął pozycję „scenarzysty i zarazem reżysera” swoistego rodzaju naukowej narracji o „sensacyjnej” treści, gdzie na początku dowiadujemy się o jakimś „trupie”, by z każdą częścią  prowadzonego przez niego dochodzenia dowiedzieć się, kto był tego sprawcą. Jak w filmach A. Hitchcocka  czy powieściach Conan Doyla. Ten ostatni pisał: Być może nie świecisz jak słońce, ale potrafisz wyprowadzić z mroku. Dembiński wyprowadzał nas z mroku antropologii filozoficznej, by pokazać światło własnej refleksji, odsłaniając złożoność własnych studiów i formułowanych na tej podstawie wniosków.

Już sam tytuł jego rozprawy mógł przed laty budzić negatywne skojarzenia z behawioralną koncepcją  kształtowania istoty ludzkiej, której efektem końcowym – jak on to sam określał – jest homo paedagogicus. Czy rzeczywiście każdy z nas istnieje jako homo paedagogicus, a nie – jak ma to miejsce w innych  antropologiach – homo rapax, homo creator, homo viator, homo faber itd.? Mamy w tej pracy bardzo ciekawy zamysł konstrukcyjny, bowiem zakładał, że (…) człowiek z natury jest zjawiskiem, fenomenem różnym od innych zjawisk, który określany jest tu jako prafenomen”.(s. 7) 

To, co wyróżnia istotę ludzką, to podleganie oddziaływaniom edukacyjnym oraz socjalizacyjnym przemianom świadomości, w wyniku których uzyskuje ona fundament  pedagogicznego bycia człowiekiem. (s. 8) Ciekawa jest to jednak konstrukcja, bowiem kategorię homo paedagogicus sam odniosłem w jednej ze swoich publikacji do bycia pedagogiem, a więc  kogoś działającego zgodnie z teorią i doświadczeniem praktycznym, zawodowym.

Tymczasem dr hab. M. Dembiński nie zajmował się pedagogicznym tworzeniem istoty ludzkiej w ścisłym tego słowa znaczeniu, tylko oczekiwał zainteresowania pedagogiką oraz całą rzeczywistością, w której się „poruszał” każdy z pedagogów, skoro nasza dyscyplina naukowa została obarczona w toku dziejów odpowiedzialnością za sens rozumienia człowieka i świata. Jednym z celów powyższej rozprawy, być może ubocznym, jest per analogiam do socjologii wiedzy „próba opracowania pedagogiki wiedzy  i nowe spojrzenie na formę pedagogiki ogólnej”. (s. 10) 

Tak zróżnicowane formułowanie celów niniejszej rozprawy autor usprawiedliwiał konstatacją, że wpisuje się ona  w postmodernistyczne myślenie jako jego „nieskończony projekt”. Tym bardziej zaciekawiło mnie to, czy w istocie takim podejściem uda się „podnieść rangę pedagogiki w świadomości społecznej”, skoro ta pozbawiona jest jej modernistycznego projektu. Być może miał rację zakładając, że pedagogika jest wciąż deprecjonowana w społeczeństwie ze względu na obciążenie z jednej strony jeszcze obecną w niej „socjalistyczną” wersją, a z drugiej strony „pluralizacją praktyk, w tym i wiedzy o edukacji” (s. 11) Wyrażał jednak nadzieję, (…) że uda mu się stworzyć zwartą formę performatywnego dyskursu, a nie zbiór eklektycznych idei”. (s. 13) Sam zresztą korzystał w swoich rozważaniach z rozpraw pedagogów, które powstały także w okresie socjalizmu (np. B. Suchodolskiego czy H. Muszyńskiego).

Przywołuję tę książkę zm. M. Dembińskiego, gdyż rzutowała ona na jego dalsze rozprawy naukowe, studia, wykłady i artykuły publikowane w renomowanych wydawnictwach i czasopismach naukowych. Nie da się przejść obojętnie wobec myśli, idei, jakie są w nich sformułowane, gdyż albo poruszają refleksję nad stanem nauki o wychowaniu, o edukacji, albo wywołują emocje,  ale zawsze zachęcając czytelników do dyskusji. 

Bogactwo odniesień źródłowych w jego publikacjach sprawia, że nieustannie są one weryfikowane w swej fragmentarycznej aktualności. Zawsze odczytywałem je jako prowadzony ze strony na stronę intrapersonalny dialog mądrości, nasycany  próbami nadania (re-)konstruowanej wiedzy własnej struktury. Mariusz Dembiński zawsze odnosił się do tradycyjnego pojmowania pedagogiki i czerpał z niej komponenty wiedzy dla własnych potrzeb, a zarazem powracał do pytań pierwszych. 

Nie bez powodu prowadził spór o istotę pedagogiki, o kluczowe w niej i dla niej kategorie pojęciowe.  Kluczowe były w powyższej książce jego dociekania dotyczące przykładowo tego: Czy można wyróżnić moment w dziejach europejskiej cywilizacji, w którym „edukacja” (paideia) stała się świadomym narzędziem wykorzystywanym przez daną społeczność do wpływania na ludzką osobowość i kreowania świata? (s.29)

Pedagogia nie jest jedyną formą przekształcania człowieka w istotę ludzką, bo już samo takie postawienie sprawy nie znajduje swojego potwierdzenia w podejściu egzystencjalno-personalistycznym, w świetle którego wychowanie jest co najwyżej umożliwianiem jednostce odkrywania własnego człowieczeństwa. Dembiński wyrażał jednak własne credo, przeświadczenie, że (…) pedagogika jest tym, co prowadzi, co ukierunkowuje – na przykład chłopca (gr. pais), aby stał się istotą dorosłą (…)(s. 23) 

Wyróżniane przez niego "ago"  jako „prowadzenie” agotyczne (od ago) to tylko działanie, ruch; coś wsobnego, coś, co w sobie się kształtuje i samo w sobie i przez siebie utrzymuje. Sam przyjmował rozumienie terminu ago – jako prowadzenie i agoge jako wprowadzanie, doprowadzanie. Nadał temu pojęciu charakter konatywny, działaniowy określając go nawet mianem procesu agogetycznego, wykonawczego i dekonstruującego idee pedagogiczne w konkretne przypadki wychowawcze, kształtujące, wykonawcze, wyrażane w praktykach?(s. 33)

Wybitny filozof wychowania, uczeń światowej sławy fenomenologa Jana Patočka z Uniwersytetu Karola w Pradze – Radim Palouš,  tak tłumaczył pojęcie „agogika”: AGOGÉ   oznacza kierowanie, wychowanie, karność, sposób życia, ale i przeprawę, odjazd. AGÓN znaczy walkę, wysiłek, zmaganie się; AGEIN –znaczy ciągnąć, prowadzić – wszystkie te znaczenia pojęć nie zaprzeczają temu, czym chce być teoria agogiki. Jakże charakterystyczne jest w tym znaczeniu greckie pojęcie AGE – wzwyż, podnieś się.[1] 

Jak widzimy wykluczenie z etymologii pojęcia agogé jego innych znaczeń, niż tylko kierowanie, a więc działanie, czynienie czegoś dla innych, wcale nie musi być sprowadzane jedynie do roli owej siły sprawczej, uaktywniającej innych. Natomiast niewątpliwie, skupienie się tylko i wyłącznie na takim znaczeniu tego pojęcia pozwala na odczytywanie jego w różnych kontekstach, perspektywach ze świadomością, że nie jest ona jedyną.

Mariusz Dembiński pracował w ostatnich latach na Wydziale Pedagogiczno-Artystycznym UAM w Kaliszu, gdzie wykładał pedagogikę ogólną potwierdzając bogactwo o(d)czytania genezy i ewolucji pedagogiki, zróżnicowania jej myśli filozoficznej oraz nasycania własną refleksją współczesnej myśli pedagogicznej. Można powiedzieć, że swoimi studiami niejako ukorzeniał pedagogiczne myślenie, kiedy sięgał do tropów w języku greckim, do uzasadnień antropologiczno-kulturowych, historycznych i etycznych. 

Odszedł z naszego środowiska Uczony, który swoimi rozprawami dawał nam do przemyślenia dzieła głęboko erudycyjne, które wpisują się w badania podstawowe w naukach humanistycznych. Przywołując tradycje greckiej demokracji, roli pedagogiki w kształtowaniu obywatelskiego etosu i docenianie wagi edukacji w życiu społeczeństw, kształcił młode pokolenia Polaków do jednego z najpiękniejszych zawodów w służbie publicznej. 

Przedwcześnie zmarły profesor UAM pozostawił nam wiele rozpraw, ale ostatnia czeka właśnie w Wydawnictwie Naukowym UAM na opracowanie redakcyjne i jej wydanie. Warto będzie do niej sięgnąć pamiętając o tym, jak ważne przekazał nam pedagogiczne credo. W przygotowywanej do druku monografii potwierdził wartość dialogu ze swoimi mistrzami, z którymi prowadził wymianę myśli, by wzbogacić swoje analizy i kształcić w autorskim duchu studentów pedagogiki. Będzie nam brakowało filozofa wychowania, który był zarazem Osobą o wielkiej wrażliwości i darze wyrażania swoich myśli i doznań także w poezji.    

 

Polecam wykaz jego publikacji, bo będą one odgrywać istotną rolę w debatach naukowych w pedagogice. Sięgnijmy po ostatnią monografię Mariusza Dembińskiego pt. "Pedagogizacja wytworów nauki i sztuki w ramie widowisk kulturowych", która ukaże się jesienią tego roku. To nie będzie Jego ostatnie słowo, bowiem tak głębokie myśli będą przez kolejne lata inspirować pedagogów do dalszych badań. Za to jestem ogromnie wdzięczny zm. Mariuszowi. Niech spoczywa w pokoju! Kieruję do Jego Bliskich wyrazy współczucia po tak bolesnej stracie.   

 

 

[1] Radim Palouš, K filosofii výchovy, Praha: SPN 1991, s. 17.

 

Naukowa maksyma na wakacje

Polska Agencja Prasowa:  

U pracowników, którzy potrafią w wakacje odciąć się od obowiązków służbowych obserwuje się trwałe podniesienie nastroju i zwiększenie poziomu szczęścia - stwierdzono w analizie Polskiego Instytutu Ekonomicznego. Dodano, że ryzyko zgonu u osób korzystających z urlopu spada o 20 proc.

Życzę zatem miłych wakacji 

Śladami wojny polsko-(nie)polskiej 1989–2021

Książka Andrzeja Paradysza doskonale wpisuje się we współczesną LITERATURĘ FAKTU. Z jednej strony dotyczy naszej codzienności od początku transformacji ustrojowej, z drugiej zaś strony jest nasycona faktami z wydarzeń społeczno-politycznych, których skutki będą jeszcze przez długie lata przedmiotem ustawicznej dyskusji. Powiązanie naukowej wiedzy z informacjami medialnymi i publicystycznymi komentarzami pozwala spojrzeć na całość jako bogate studium wymykających się naszej pamięci faktów i procesów. 

Monografia A. Paradysza stanowi zarazem dobry podkład dla badań społecznych, których twórcy nie powinni zapominać o tym, że niemalże wszystko, co nas otacza, czego doświadczamy, o czym słyszymy, co czytamy, co oglądamy i jak długo oraz z jakiego miejsca ma znaczenie dla obywatelskiej samoświadomości. Nie bez powodu całość rozważań  poprzedza motto filozofa polskiego pozytywizmu - Aleksandra Świętochowskiego z jego "Liberum veto" (1855):   

Natura polska nie posiada zdolności do organizacji i działania łącznego. Widzimy to na każdym kroku i przy każdej sprawie. Powiedzcie komuś: – Pawle, dla dobra Ojczyzny trzeba wypić Wisłę. Paweł, jeśli posiada zapalny temperament, natychmiast pobiegnie do Wisły i zacznie ją wypijać, dopóki się nie udusi. Ale powiedzcie mu: – Pawle, dla dobra ojczyzny musimy we dwóch przynieść co dzień przez miesiąc wiadro wody z Wisły do kolumny Zygmunta. Pierwszego dnia Paweł przyjdzie i obowiązek swój spełni, drugiego – spóźni się, trzeciego – zaśpi, czwartego – wyjedzie do Marcelina, a dziesiątego – o powinności całkiem zapomni.     

Trudno pisać recenzję książki, z którą miałem okazję zetknąć się w różnych fazach jej powstawania. Autor konsultował bowiem wiele kwestii z różnymi ekspertami, co dobrze świadczy o jego samozaparciu, by czegoś nie pominąć, nie wykluczyć oraz by dobór źródeł, układ treści i język narracji nie generowały logicznych wątpliwości, merytorycznych błędów czy niejasności. Tego typu rozprawy zawsze będą miały różne odczytania, gdyż sięgają po nie najczęściej ci, którzy specjalizują się w tym samym przedmiocie badań, mają zbliżone zainteresowania poznawcze lub poszukują uzasadnień dla własnych hipotez. 

Niniejsza monografia nie  powstała w oparciu o dokumenty źródłowe, archiwalia czy wywiady z aktorami omawianych zdarzeń. Nie jest naukową monografią sensu stricte, gdyż przyznaje to nie tylko jej autor, ale i jest to czytelne ze względu na brak metodologicznych uzasadnień analizy treści. Jest natomiast ciekawą rekonstrukcją powstałej dotychczas wiedzy na temat wewnątrzkrajowych konfliktów. Publikacja stanowi próbę bardzo osobistego ich odczytania przez kogoś, kto nie uczynił tego dla stopnia, certyfikatu, awansu, tylko dla siebie, by móc lepiej zrozumieć osobiste doświadczanie świata i wpisać go we własną mapę myśli. 

Zapewne politolodzy czy historycy zajmujący się współczesną makropolityką zaczną czytać lub przeglądać ten tytuł od końca, by zobaczyć, czy autor książki uwzględnił ich publikacje czy publiczne komentarze. Szybko się rozczarują, bo nie znajdą na końcu bibliografii ani indeksu nazwisk.  Będą zatem musieli przewertować całość celem zidentyfikowania stanu nasycenia oczekiwanymi źródłami wiedzy lub ich braku. Jeśli był to ze strony Autora celowy zabieg, to bardzo mi się podoba, gdyż wzięcie książki do ręki zmusza do jej przynajmniej przekartkowania. 

Wśród znanych mi osób ze świata nauki większość zaczyna lekturę właśnie od końca, od bibliografii, indeksu nazwisk, ale też od znajdujacego się na początku tomu spisu treści. Bywało, że kiedy dzieliłem się z kimś własną książką, pierwszą reakcją niektórych adresatów było stwierdzenie, że pominąłem ich taką czy inną publikację, a przecież też podejmowali dane zagadnienie... .Jeszcze nie przeczytali, a już wiedzą, że warto było. 

Być może podobnie będzie z książką A. Paradysza, za którym nie stoi żaden z uniwersytetów, chociaż niejeden chciałby  mieć tak dociekliwego studenta czy pracownika naukowego. Podjęcie tak ważnego tematu jest znakomitym wskaźnikiem osobistego patriotyzmu Autora wobec ojczyzny, w której zachodzące zmiany niosą z sobą mnóstwo aporii. Warto udać się ich śladami, by zobaczyć, jak one pojawiały się, a być może i zanikały, ewoluowały i ulegały niespełnieniu w sferze ludzkich oczekiwań, aspiracji, pożądań, marzeń czy dążeń. Jak pisze A. Paradysz  we wstępie:

W swoich dociekaniach sięgam do rozmaitych źródeł ponad podziałami ideologicznymi, co w moim przekonaniu jest niezbędne dla zachowania rzetelności. Analizuję rzeczywistość społeczną przez pryzmat myśli socjologicznej, politologicznej, filozoficznej, ekonomicznej, antropologicznej i pedagogicznej. Taka strategia jest zgodna z przekonaniem, jakie wyraził angielski antropolog i nestor humanistyki John Goody: "(…) aby dotrzeć do sedna, lepiej jednak unikać stosowania jednej metody bądź dyskursu właściwego określonej dziedzinie i przekraczać utrwalone i zinstytucjonalizowane granice"  (s.12). 

Rzeczywiście, trudno posądzać Autora książki o światopoglądowo-polityczną stronniczość, gdyż nie ma zamiaru opowiadać się po którejkolwiek ze stron toczonych wojen, bitw czy potyczek w naszym kraju. Ich wydobycie na jaw sprawia, że będą mniej lub bardziej rozpoznawalne przez obywateli w społeczeństwie (nie-)wiedzy. Jest to jednak odsłona własnej kultury politycznej oraz zróżnicowanej w świecie nauki jej egzemplifikacji. Sam siebie określa mianem "korespondenta wojennego", który udaje się w pobliże lub na pola walki, by na własne oczy przekonać się o istocie zaistniałych konfliktów, dynamice ich ewoluowania oraz odczuwanych przez niego następstw. 

Oczywiście, książka nie jest o wojnie domowej w dosłownym tego słowa znaczeniu, bo tej na szczęście nie mamy  i oby do niej nigdy nie doszło. Autor idzie po śladach konfliktogennych różnic kulturowych, światopoglądowych, ale i wynikających z politycznych afirmacji, wyborów lub oporu wobec nich rodaków, którzy wcale nie zamierzają przyjąć wobec antagonistów chrześcijańskiej postawy "miłuj bliźniego jak siebie samego" czy "zło dobrem zwyciężaj", gdyż wolą dążyć do konfrontacji, by mieć z tego tytułu jakąś korzyść (osobistą, polityczną, kulturową, ekonomiczną itp.). 

Paradysz daje wyraz temu, w jaki sposób sam postrzega świat takim, jakim on jest w nasyceniu paletą barw, odcieni i poświat hidden curriculum władzy. Nie jeździ bowiem po Polsce i nie rejestruje społeczno-politycznych, kulturalnych czy edukacyjnych procesów, napięć, ale stara się przebić przez wytwarzane w mediach i pracach naukowych „informacyjne mgły”, by wyjść z ich cienia ku jakiejś światłości. Jak pisze: 

Przedzieranie się przez nie wymaga wysiłku poznawczego i otwartości, a zarazem dystansu do wciąż niespodziewanie „wynurzających się” sensacyjnych newsów. Poruszam się zdecydowanie, lecz ostrożnie w tym trującym gąszczu dezinformacji i  szumu informacyjnego zaczadzającego umysł! Jestem świadomy, że czas ucieka i wszystko permanentnie się zmienia, zatem dynamicznie poszukuję alternatywnych ścieżek, które być może pozwolą odnaleźć tzw. arystotelesowski „złoty środek”. Jestem wszak przekonany, że odkrywanie „prawdy” wymaga zachowania umiaru i rozsądku, czyli atrybutów niezbędnych przy opisie i nieuchronnej ocenie spornych kwestii, jakie napotykam na „wojennej ścieżce" (s.12-13).     

Chciałbym, żeby moi studenci przeczytali tyle książek z różnych dyscyplin naukowych, które są zbliżone do siebie dziedziną wiedzy, ale i przedmiotem badań oraz by potrafili łączyć ze sobą fakty dociekając faktycznych przyczyn ich zaistnienia. Autor sięga bowiem w swoim dociekaniu prawdy do socjologii, politologii, stosunków międzynarodowych, antropologii kulturowej, pedagogiki, psychologii politycznej, a nawet miejscami do filozofii polityki. Każde z głośniejszych medialnie zdarzeń, które jest przywołane w książce, wymagałoby odrębnego rozdziału i poprzedzających jego powstanie badań naukowych czy chociażby śledztw dziennikarskich. Tu mamy ich kumulację.

Autorowi książki chyba nie chodzi o domykanie zdarzeń, formułowanie ostatecznych wyników własnej ich oceny czy śledzenie wszystkich możliwych źródeł wiedzy i informacji na dany temat. Swoją narracją odsłania, w jak trudnej sytuacji znajdują się przeciętni (w sensie statystycznym) Polacy, żeby mogli wyciągać racjonalne wnioski z docierającej do nich informacji, które zbliżą lub oddalają ich od prawdy. Faktów w tej książce jest tak dużo, że można się pogubić w zrozumieniu sensu ich uwzględnienia i mieć trudność wyciągnięcia wniosków z przywołanych doniesień i ich interpretacji.    

Pedagodzy zapewne pamiętają historię zawieszenia przez władze UMK w Toruniu w wykonywaniu akademickich powinności przez profesora Aleksandra Nalaskowskiego za opublikowany przez niego felieton w tygodniku społeczno-kulturalnym "W sieci", w którym krytycznie odniósł się do manifestowania przez osoby LGBTQ+ swojej odmienności seksualnej w czasie ulicznych parad (nie-)równości.  

Na podstawie doniesień prasowych Paradysz wyciąga wniosek, że prawdopodobnie decyzja rektora UMK została odwołana w wyniku poparcia profesora pedagogiki przez wielu prawicowych uczonych, a nawet polityków. Tymczasem decyzja w powyższej sprawie zapadła z naruszeniem prawa, dlatego rektor musiał ją wycofać z obiegu prawnego, przywracając tym samym A. Nalaskowskiego do pracy. Tego autor książki nie mógł wiedzieć, podobnie jak nie są jemu znane kulisy decyzji kierownictw partii rządzących. Niektóre fakty ujawniane są po wielu, wielu latach albo w wywiadach prasowych, albo w publikowanych autobiografiach głównych aktorów zderzeń w toku zdarzeń.

Głównym terenem omawianych działań wojennych jest scena polityczna, której aktorzy zmieniali się jedenastokrotnie. Otrzymujemy zatem bardzo syntetyczną fotografię konfliktów, które otwiera spór o "Okrągły stół" a zamyka etap XI z lat 2020-2021. Gdyby nie spieszyć się z wydaniem książki, to mogłaby być - z uwzględnieniem wydarzeń w 2022 roku - jeszcze bogatszym podkładem dla zrozumienia działań sejmowych i pozaparlamentarnych formacji politycznych, które będą walczyć o miejsce w organie władzy ustawodawczej w 2023 roku. Jeszcze wiele może wydarzyć się na tej scenie.

Od 234 strony  zaczyna się analiza problemowa czasów (nie)dobrej zmiany (i nie tylko), którą Autor określa mianem "przeglądu wojennych frontów". Poznajemy zatem istotę sporu o charakter zmiany, która w moim przekonaniu jest czymś więcej niż zmianą formacji politycznej u sterów władzy.  Trafnie odczytuje kluczową rolę propagandy, która określana jest przez niektórych naukowców miękkim określeniem - "komunikacja społeczna". 

Trudno jest zachować dystans do rekonstruowanych w tej części wydarzeń i ich socjopolitycznych analiz, gdyż Autor nie miał czasu na jego nabranie. Musiał przecież odnieść się do kluczowych, a będących przedmiotem wojny i oporu wobec niej części polskiego społeczeństwa do takich kwestii jak m.in.: 

- spór o charakter i głębię zmiany (ustrojowa?);

- bitwa o politykę historyczną (pamieć vs zapomnienie; patriotyzm a nacjonalizm);

-  polityka wstydu kontra polityka dumy;            

- nieoczywisty rodzaj demokracji; 

- beneficjenci populizmu (wojenne dary czy łupy?); 

- spór o zakres wspólnotowości i suwerenności w Unii Europejskiej.

Rozważania domyka Paradysz częścią zatytułowaną armistycjum, a więc próbą refleksji nad tym, czy możliwy jest w Polsce rozejm między walczącymi ze sobą politycznymi, światopoglądowymi "wrogami". Jednak ten nie jest czynnikiem jednoczenia, ale czasowego zawieszenia walki. Tymczasem Paradysz poszukuje argumentów na rzecz przywrócenia stanu dążeń Polaków z czasów pierwszej fali Solidarności, kiedy to zabiegano nie tylko o odzyskanie wolności, ale także zabezpieczenie jej przez budowę społeczeństwa obywatelskiego. Wyraźnie widać to w deklaracji własnego stanowiska: 

Jestem zatem przekonany, że „dobra władza” to stały nadzór obywateli nad politykami. To władza, która ma odwagę odpowiadać przed swoim ludem. Demokracja może bowiem zaistnieć realnie tylko w społeczeństwie obywatelskim, w  którym trwa ciągła dyskusja z  przeciwnikami traktowanymi na równych prawach. Nie oznacza to, że społeczeństwo obywatelskie może zastąpić władzę polityczną, ale powinno ją ograniczać, kontrolować, stabilizować i uzupełniać. Wszak władza państwowa nie realizuje w pełni wszystkich celów niezbędnych dla rozwoju kultury danego kraju i poszczególnych jego obywateli. (s. 355-356).

Ucieszył mnie ostatni podrozdział dotyczący potrzeby edukacji obywatelskiej i wychowania w demokracji, a nie o demokracji. Właśnie wczoraj toczyły się w Warszawie obrady tzw. "Kongresu Edukacyjnego", w którym dyskutowali o konieczności zmian w polskiej edukacji formalnej i nieformalnej oraz w polityce oświatowej pedagodzy, nauczyciele twórczy (przedszkolni i szkolni), psychoterapeuci, prowadzący placówki czy różne formy edukacji alternatywnej. 

Recenzowana publikacja A. Paradysza pojawiła się w bardzo dobrym momencie koniecznego spojrzenia wstecz, jak i wyjścia ku przyszłości zanim rozpocznie się w Polsce - jak przewiduję - najostrzejsza kampania wyborcza 2023 roku. Edukacja, nauka, kultura, ale pewnie i sfera socjalna oraz ochrony zdrowia będą łakomym kąskiem dla każdej formacji politycznej. Na wytworzanym przez rządzących od 33 lat deficycie ("Polska w ruinie?"), frustracji, rozgoryczeniu  będziemy ponownie skazani na potrzebę dokonania pogłębionej analizy i refleksji w wyniku konfrontacji faktów, zdarzeń i opinii dotyczących oligarchii, samozachwytu i arogancji polityków władzy oraz opozycji.       

            

    

              

"Recenzje w postępowaniach o awans naukowy. Poradnik" - także na czas wakacyjnej przerwy

 

Znakomicie, że po wydaniu poradników dotyczących postępowań na stopień naukowy doktora habilitowanego i na tytuł naukowy profesora Rada Dyscypliny Naukowej wydała kolejny, a dopełniający nie tylko powyższe procesy Poradnik. Recenzje w postępowaniach o awans naukowy. Niniejsza publikacja została przygotowana (...) z myślą o wsparciu obszaru recenzowania w postępowaniach o awans naukowy, została opublikowana na stronie internetowej RDN w zakładce „Dobre praktyki”.   

Przewodniczący Rady Doskonałości Naukowej prof. dr hab. Grzegorz Węgrzyn zwrócił się do Członków tego organu z prośbą o upowszechnianie wiedzy dotyczącej procesu recenzowania w szeroko rozumianym środowisku akademickim. Czynię to z wielką satysfakcją, tym bardziej że w ubiegłym roku wydałem książkę poświęconą krytyce naukowej i związanej z nią patologią w polskim środowisku akademickim, głównie w naukach społecznych i humanistycznych, ale ze szczególnym zwróceniem uwagi na pedagogikę.     

Od przyszłego tygodnia zamykam bloga na okres wakacyjny, by poświęcić czas wolny od akademickiej dydaktyki i bieżących obowiązków w szkolnictwie wyższym między innymi na recenzowanie naukowych dysertacji, tak wydawniczo jak i w ramach postępowania na stopień naukowy doktora. Wielu znajomych uczonych już zasygnalizowało w sieci swoją nieobecność, gdyż okres wakacyjny jest częściowo spożytkowany na rekreację, ale też na proces, który określamy jako re-kreację, czyli możliwość powrotu do wyhamowywanej w czasie roku akademickiego pracy twórczej.     

Życzę zatem wiernym, niewiernym, przypadkowym jak i doraźnym Czytelnikom odpoczynku także od moich wpisów. Powrócę tu z dniem 1 września, chociaż miesiąc zbliżającego się końca lata będzie owocował wieloma wydarzeniami w akademickiej pedagogice. Przypominam o Letniej Szkole Młodych Pedagogów w Dąbrowie Górniczej, o Zjeździe Pedagogicznym w Poznaniu, jak i o kolejnych spotkaniach u prof. Romana Lepperta w Zaciszu Akademickim. 

Co nas czeka w nowym roku szkolnym i akademickim? Zapewne już z końcem lipca będziemy mieli wreszcie ujawnioną stratyfikację dyscyplin naukowych w uczelniach, które poddały je ewaluacji za lata 2017-2021.  

Do zobaczenia, do usłyszenia!   

 

Akademicka dydaktyka na skraju przepaści

 

To jest zawsze interesujący dla mnie okres, kiedy mogę z seminarzystami dokonać podsumowania ich wielomiesięcznych studiów literatury przedmiotu i przyjąć wyniki badań terenowych. Wiele zmieniło się w uniwersytecie od strony organizacyjnej, formalno-prawnej i ekonomicznej. 

Wyłączając uwarunkowania ustrojowe PRL muszę z sentymentem przyznać, że jednak wówczas bardziej dbano o jakość akademickiej edukacji. Mam tu na uwadze tylko kwestie organizacyjne, a nie merytoryczne, gdyż te ostatnie były obciążone niedostępnością do światowej literatury naukowej. Polska literatura naukowa była pocięta skalpelem cenzorów, a zatem  częściowo była mało wiarygodna, w niewielkim stopniu wartościowa poznawczo.

Dzisiaj studenci mają do dyspozycji niemalże wszystkie biblioteki świata, wydawnictwa, redakcje czasopism naukowych, które udostępniły swoje zbiory w ramach Open Access. Młodzież akademicka ma zatem luksusowe warunki do autentycznego studiowania. W naukach przyrodniczych prace licencjackie są na moim uniwersytecie pisane właśnie na podstawie tylko najnowszych artykułów z najwyższej półki periodyków amerykańskich, brytyjskich, a nawet chińskich czy singapurskich.            

Niestety, nie ma szans, żebym zadał takie prace studentom na pedagogice, bo albo nie znają języków obcych, albo mają bardzo obniżoną samoocenę, brak wiary w to, że zrozumieją i będą potrafili skorzystać z zagranicznych źródeł wiedzy. Tym samym okres cenzury, niedostępności źródeł wiedzy dla mojego pokolenia został wyparty przez lęk, obawy, lenistwo, brak kompetencji czy zainteresowania młodych ludzi dotarciem do najnowszych źródeł wiedzy. 

Pozostaje mi zatem polskojęzyczna literatura, przy czym też jej dobór przez studentów jest pochodną ich gotowości do dotarcia do niej, zapoznania się z nią i pogłębienia własnej wiedzy tak, by mogli o sobie powiedzieć, że przynajmniej na tej podstawie są już znawcami problematyki badawczej. Króluje jednak redukcjonizm działań, wysiłku umysłowego, w tym twórczego i krytycznego. 

Ma to zapewne swoje różne przyczyny, wśród których sa także nasi nauczyciele akademiccy. Reforma szkolnictwa wyższego i nauki z 2018 roku określana mianem Konstytucji 2.0 prowadzi na skraj przepaści uniwersytecką dydaktykę. Uczelnie państwowe chcą/muszą bowiem zabiegać o status najwyższej rangi uczelni badawczych, który uzyskują tylko dzięki osiągnięciom naukowym swoich pracowników. 

Każdy naukowiec przypisany do liczby N musi wykazać się najwyżej punktowanymi publikacjami, a nie także jakością osiągnięć dydaktycznych. Moi współpracownicy nie mają wyjścia. Albo będą prowadzić badania i publikować ich wyniki w naukowych, najlepiej zagranicznych czasopismach (za minimum 140 pkt.), albo spadniemy do rangi B lub C w procesie ewaluacji reprezentowanej dyscypliny naukowej. Funkcjonujemy w grze o sumie zerowej w ramach której, żeby wygrać, ktoś (inny lub także my sami) musi na tym stracić. 

Do czego mamy uczyć naszych studentów? Do bycia w przyszłości badaczami? Czy może do twórczego, refleksyjnego, transformatywnego funkcjonowania w przyszłej roli zawodowej? W tym drugim przypadku muszą mieć wiedzę i umiejętności w zakresie diagnozowania procesów w przyszłym środowisku zawodowym lub aktywności publicznej. Jeśli mieliby zostać naukowcami przez przygotowywanie się do podjęcia studiów III stopnia w szkole doktorskiej, to tym bardziej potrzebują więcej czasu i możliwości praktycznych do uczenia się przez działanie, w działaniu pedagogicznym. 

Jak mają wywiązać się z takich zadań, skoro przewidziano w toku studiów kilkadziesiąt przedmiotów, w większości teoretyczno-refleksyjnych, ale pozbawionych możliwości praktykowania wiedzy, by tak jak mają z tym do czynienia studenci medycyny, mogli sprawdzić się w warunkach terenowych, w konkretnych środowiskach społeczno-oświatowych, edukacyjnych, formalnych czy pozaformalnych. Na to nie ma ani czasu, ani środków. 

Tymczasem w okresie PRL miałem obowiązkowy, dwutygodniowy obóz badawczy, który nie mógł odbywać się w miejscu zamieszkania i istnienia uczelni. Trzeba było nauczyć się pokonywania trudności w obcym terenie, a nie tylko merytorycznie i metodologicznie przygotować się do badań naukowych w obcym miejscu. Uniwersytet pokrywał koszty dojazdu, zakwaterowania i wyżywienia studentów, dzięki czemu można było być pewnym, że przynajmniej tego typu bariery nie staną na przeszkodzie do realizacji zadań (auto-)dydaktycznych.   

W roku 2022 studiujący uciekają z diagnozą do sieci internetowej, w której starają się pozyskać respondentów do swoich badań. Coraz więcej placówek, instytucji państwowych i samorządowych, wyznaniowych i społecznych odmawia przyjęcia studentów, bo a nuż zobaczą to, czego nie widziały władzy gały. Co gorsza, ich krytyczna wiedza może zniechęcić do podjęcia w przyszłości pracy w jednym z takich miejsc.  

Mojego studenta przeganiają od Annasza do Kajfasza, byle tylko zniechęcić go do zainteresowania się środowiskiem oświatowym, z którego członami kontakt jest mu niezbędny do przeprowadzenia obserwacji i wywiadów. Czas biegnie w swoim tempie, ale dla studentów ma on swoje granice. Muszą zdążyć, bo inaczej nie zaliczą semestru, roku, a nawet studiów, a przecież chcą i są gotowi do działań nawet w minimalnym wymiarze. 

Jeszcze trochę potrwa wojna polsko-polska, a trzeba będzie mieć poparcie sekretarza partii, by wpuszczono studenta do danej instytucji czy środowiska. Wrócimy do rozwiązań z czasów PRL? Być może zagości nowa forma cenzury ideowo-politycznej?  

Czego możemy spodziewać się w polskiej edukacji w 2022 roku?

 

  

Na to pytanie odpowiadałem jednoznacznie, że możemy spodziewać się kontynuacji deformy szkolnej. Jak szkoła ma być uczącą się wspólnotą nowoczesnej edukacji, skoro wciąż obowiązuje w niej posłuszeństwo dyrektorów szkół wobec kuratorium oświaty, nauczycieli wobec dyrektorów szkół, „małych” uczniów wobec „wielkich” pedagogów, słabszych wobec silniejszych, podwładnych wobec zwierzchników? W sieci krąży mnóstwo memów, które trafnie oddają najbardziej argonackie wypowiedzi resortowego ministra i jego zastępców.  

Jakiś internetowy pseudooświatowiec astronomiczny uważa, że nie mam prawa wypowiadać się na temat szkoły i edukacji, gdyż nie prowadzę badań w tym zakresie. Jak siedzi w domu na emeryturze, niczego nie czyta poza tym, co się znajdzie na portalach  internetowych, a przy tym wylewa żółć nienawiści za własne niespełnione akademickie aspiracje, to wypisuje takie bzdury. Nie pozostaje nic innego, jak tylko współczuć komuś, kto jest ofiarą własnego nieudacznictwa i polityki oświatowej wielu ministrów.      

Po 33 latach budowania państwa prawa na zasadach ustroju demokratycznego, już tylko oświata opiera się jego procesom, ale i prawo zostało w nim zinstrumentalizowane politycznie przez partię władzy. Wydaje się to wręcz nieprawdopodobne, że instytucje powszechnego kształcenia, które powinny być „kołem napędowym” przemian społeczno-ustrojowych i kulturowych, stają się inhibitorami reform, czyli czynnikiem opóźniającym zaistnienie zmian. Pomimo przesłanek prawnych, jakie udało się wprowadzić do oświatowego ustawodawstwa w III RP ogromny wysiłek i podziemna walka czołowych przedstawicieli świata kultury, nauki i edukacji w okresie PRL nie zostały właściwie wdrożone w życie.

Akceptowana i wdrażana przez także obecną formację polityczną zasada zwiększania poziomu autokratyzmu władzy, zastraszania nauczycieli, dyscyplinowania uczniów i wycofywania się z dotychczasowych reform o charakterze nie tyle liberalnym, co warunkowanych rozwojem nauki, trafia w podzielonej Polsce na podatny grunt. Nie jest bowiem prawdą, że w ciągu trzech dekad transformacji ustrojowej doszło w polskiej oświacie do rozprzężenia systemu wartości, anarchizacji zachowań uczniów czy zaniedbań dydaktyczno-wychowawczych. 

Nie przypominam sobie, by którakolwiek z ekip rządzących tak właśnie formułowała naczelne cele swojej polityki oświatowej jak czyni to obecna władza. Polska szkoła jeszcze nie wyszła z pozostałości po systemie totalitarnym okresu PRL, a już powraca w rozwiązaniach oświatowych do sprawdzonych w minionym ustroju rozwiązań organizacyjnych, choć osadzonych w odmiennym systemie wartości. Współczesna, polska szkoła jest społecznością pozornie solidarną, gdyż częściej jednoczy ją strach i przymus, pozór i nuda, wypalenie zawodowe nauczycieli i zniechęcenie uczniów do uczenia się, aniżeli zjednoczenie sumień, autentyzm działań, dobra wola, profesjonalizm i wspólnota ludzkich serc. 

O ile wcześniej nauczyciele i dyrektorzy szkół nie chcieli pogodzić się z możliwością przenikania do szkół demokracji uważając, że nie są one do tego powołane, o tyle teraz będą angażowani na rzecz autokracji i indoktrynacji. Nadal o sprawach uczniów stanowić się będzie bez ich aktywnego i rzeczywistego udziału (o nich bez nich), lekceważąc także najważniejszych rzeczników ich interesów i potrzeb, jakimi są ich rodzice. Ci bowiem też mają niewiele w szkole do powiedzenia poza przyzwoleniem (ukrytym naciskiem) władzy na materialne ratowanie instytucjonalnego ubóstwa i nędzy infrastrukturalnej w szkole publicznej. 

Nauczyciele nie uzyskali samorządności własnej grupy zawodowej, naiwnie licząc na załatwienie ich spraw przez związki zawodowe oraz nieskutecznie prowadzone akcje strajkowe. Najlepsi, najbardziej wrażliwi, krytyczni i kreatywni pedagodzy będą mogli odejść ze szkół na wcześniejsze emerytury, by swoją postawą nie denerwować władzy. Niska płaca skutkuje niską motywacją, a zatem (prze-)trwaniem w zdewastowanym przez Annę Zalewską systemie szkolnym.

 

Tradycje i przesunięcia w akademickiej andragogice

Wczorajsze obrady plenarne IV Zjazdu Andragogicznego zbiegły się z 42-leciem łódzkiej szkoły naukowej badań andragogicznych i geragogicznych oraz dwudziestoleciem kierowania zespołem naukowym w tej dyscyplinie nauk pedagogicznych przez  prof. Elżbietę Kowalską-Dubas. 

Uczciliśmy minutą ciszy odejście w okresie między Zjazdami Andragogicznymi profesorów: Olgi Czerniawskiej, Józefa Półturzyckiego i Lucjana Turosa.    

W części plenarnej reprezentował środowisko klasyków polskiej andragogiki w nurcie badań teriopoznawczych, paradygmatycznych jako fundamentalnych dla badań empirycznych i praktyk oświatowych prof. Mieczysław Malewski.  W swoim wystąpieniu skoncentrował uwagę na ewolucji kulturowej w toku dziejów wyrażającej się przejściem od mądrości (w czasach starożytnych), przez zastąpienie ją w Oświeceniu wiedzą ku dominującej w obecnych czasach informacji.

Kto ma informację, ten ma władzę. Nie znaczy to, że ma wiedzę, ani tym bardziej mądrość. Ktoś skomentował w czasie przerwy, że kto wie, czy to nie ze wstydu zapaliła się w czasie tego wystąpienia jedna z hal produkcji informacji w TVP... . 

Zdaniem M. Malewskiego za wiekowymi zmianami nie nadążają słowniki andragogiczne, skoro są takie pojęcia jak: uczące się organizacje, całożyciowe uczenie się, uczące się społeczeństwo, ale... nie ma w nich kategorii: społeczeństwo wiedzy. 

Określenie to jednak nie musi występować w andragogicznych słownikach, skoro jest w Wikipedii i kluczowych podręcznikach do socjologii. Ktoś zadbał o to, by o nim nie zapomniano. To, że nie ma w rzeczywistości społeczno-politycznej "społeczeństwa mądrości", to widzimy na co dzień. Gdyby takie miało istnieć, to chyba tylko jako utopijna lub dystopijna wspólnota mędrców. 

Dla M. Malewskiego pojęcie (...) społeczeństwo wiedzy mogłoby jednak zaistnieć w słownikach andragogicznych, gdyż jest znaczeniowo najszersze (w triadzie: mądrość-wiedza-informacja), stanowiąc ramę epistemologiczną dla wszystkich pozostałych kategorii pojęciowych współczesnej andragogiki. 

Dlaczego tak się stało, że nie operujemy już tym terminem? Otóż, kiedy ono się pojawiło, jego koncepcja była już przebrzmiała. W uniwersytetach nie ma już szlachetnego konserwatyzmu, dostojeństwa mądrości, którą przed wielu laty reprezentowali jeszcze przedwojenni profesorowie. Epistemiczną epokę mądrości starożytnych wyparła oświeceniowa epoka wiedzy, która odchodziła od tradycji tracąc swój humanistyczny blask, głębię, troskę o dobro wspólne. 

Miejsce wiedzy zajęła informacja, zyskując status starożytnej arche, która zapoczątkowała filozofię (za M. Hetmańskim). W konsekwencji następuje dewaluacja wartości i wiedzy, a intelektualiści tracą swoją centralną pozycję. Zamiast społeczeństwa wiedzy żyjemy w społeczeństwie informacji, przy czym dodałbym, że także pseudowiedzy i dominacji propagandy na użytek wojny polsko-polskiej, którą prowadzą w naszym kraju główne siły polityczne.  

Żyjemy zatem w epoce władztwa informacyjnego, którego dysponenci - choć nie wybrzmiało to w żadnym stopniu w referacie M. Malewskiego - mogą w przemyślany sposób użyć do sterowania społeczeństwem. Informacja stała się bowiem wartością przeliczalną na zyski lub straty dla tych, którzy mają do niej dostęp i mogą ją wykorzystać do realizacji własnych interesów. Społeczeństwo informacji nie jest już społeczeństwem wiedzy, gdyż do tego stadium nie zdążyło dojrzeć ze względu na dynamiczny rozwój technologii komunikacyjnych, a dzięki nim także względnie powszechny dostęp do wiedzy, ale już dla nielicznych.

Tym kwestiom poświęciła uwagę prof. Ewa Solarczyk-Ambrozik (UAM) wskazując na tzw. cichą rewolucję edukacyjną ze względu na dostrajanie się szkolnictwa wyższego, zawodowego i instytucji społecznych do potrzeb, oczekiwań oraz wymagań rynków pracy. Referująca użyła kategorii "adekwatności edukacyjnej" wskazując na jej znaczenie ze względu na zachodzące zmiany w gospodarce, ale i w instytucjach społecznych czy oświatowych.  Fenomen ten odzwierciedla sprzeczność między edukacją rozumianą jako wyrównywanie szans a edukacją rozumianą jako źródło nierówności społecznych. 

Faktem jest, że w gospodarce, transporcie, komunikacji, mediach czy nawet usługach mamy do czynienia z cichą rewolucją. Ta jednak nie zaistniała w polityce, w sposobie sprawowania władzy przez kolejne formacje rządzące, których liderzy od lat zdają sobie sprawę, że jeśli społeczeństwo będzie pozbawione dostępu do szerokoprofilowej wiedzy i kluczowych dla podejmowania decyzji informacji, tym łatwiej będzie nawet przy tak otwartym dostępie do różnych źródeł wiedzy i informacji manipulować nim, by powiększać własny elektorat oraz dobra niedostępne dla wszystkich.                      

Rolą edukacji jest jednak - jak stwierdziła E. Solarczyk-Ambrozik - dostarczanie wiedzy i kształtowanie umiejętności, które są kluczowe do godnego życia, zgodnego ze standardami w tych czasach. Wiąże się to z możliwością uzyskania niezbędnej wiedzy i dostępu do praktyki koniecznej także do własnego rozwoju. Dlatego tak ważna jest jakość oferowanych różnym pokoleniom programów edukacyjnych.  Zapewne niektóre z nich były przedmiotem szczegółowych obrad i dyskusji w sekcjach, bowiem konferencje to mają do siebie, że referujący mają zawsze za mało czasu na własną wypowiedź. 

Na szczęście wiele kwestii można było doprecyzować w czasie kuluarowych spotkań, rozmów, gdyż piękna a upalna pogoda pozwoliła uczestnikom obrad na nocne Polaków rozmowy. Zapewne treść referatów i doniesień z badań będzie opublikowana na łamach wielu czasopism andragogicznych. Wówczas będziemy mogli znaleźć odpowiedź na pytanie: 

Czy andragogika trzeciej dekady XXI wieku sprzyja nie tylko trosce o ochronę życia ludzi na Ziemi w epoce antropocenu, o której  mówiła prof. Agnieszka Stopińska-Pająk, ale także czy w ramach kształcenia dorosłych na rzecz zrównoważonego rozwoju poradzimy sobie z zagrożeniem wojennym, w tym także z fake newsami. O tych ostatnich mówił prof. UŁ Arkadiusz Wąsiński.        

Podzielę się jeszcze jedną, dobrą informacją, że na prezeskę Akademickiego Towarzystwa Andragogicznego została ponownie wybrana prof. UMK Hanna Solarczyk-Szwec. Zapewni to kontynuację działań i projektów, które stanowiły podstawę poprzedniej kadencji, ale okres pandemii zablokował lub osłabił urzeczywistnienie niektórych z nich.  

Ps.

W ostatnim zdaniu wprowadziłem fake newsa, by sprawdzić zasadność obaw A. Wąsińskiego, ale dostrzegła go 29.06.  tylko p. Prezes. To znaczy, że zjawisko jest groźne.