Zmarła wspaniała Uczona pedagogiki reform szkolnych profesor Elżbieta Maria Putkiewicz

 

Niezwykle smutna wiadomość dotarła do mnie w dniu 15 grudnia 2023 roku o odejściu prof. Elżbiety Marii Putkiewicz, wspaniałej profesor pedagogiki polskiej transformacji oświatowej przełomu lat 80. i 90. XX wieku oraz pierwszej reformy ustrojowej szkolnictwa w 1999 roku. W ostatnich jednak latach długotrwała choroba wyłączała Ją z aktywności akademickiej i oświatowej, ale wciąż towarzyszyła nam swoimi rozprawami naukowymi oraz optymizmem, radością życia i wiarą w moc ludzkiej sprawczości, kiedy rozumiana i odczuwana jest konieczność zmian także w edukacji szkolnej.  

Kilkanaście lat temu miałem zaszczyt rekomendować Centralnej Komisji Do Spraw Stopni i Tytułów wniosek Rady Wydziału Pedagogicznego Uniwersytetu Warszawskiego o nadanie tytułu profesora Elżbiecie Marii Putkiewicz. Jej bogata, piękna droga rozwoju naukowego była poparta wyjątkowym zaangażowaniem w sprawy oświaty publicznej i niepublicznej w Polsce. Współtworzyła bowiem pedagogikę przełomu ustrojowego i paradygmatycznego jako Uczona, ale także wspaniała dydaktyk kształcenia dorosłych, promotorka wspaniałych nauczycieli, otwartych, zaangażowanych, pozytywnie zakręconych pedagogów. Była członkiem założycielem i wiceprezesem Społecznego Towarzystwa Oświatowego w Polsce.  

Elżbieta M. Putkiewicz (ur. 15 stycznia 1948 r. w Grudziądzu) ukończyła studia magisterskie na Wydziale Fizyki Uniwersytetu Warszawskiego w 1970 roku. W osiem lat później obroniła w Instytucie Badań Pedagogicznych w Warszawie rozprawę doktorską p.t. Efektywność gier symulacyjnych w nauczaniu fizyki, którą przygotowała pod kierunkiem klasyka rodzimej dydaktyki - profesora Wincentego Okonia. 

Wraz z Marią Ruszczyńską-Schiller napisała i wydała dla nauczycieli książkę p.t. "Gry symulacyjne w szkole" (Warszawa, 1983). Ta publikacja powinna być wyrzutem sumienia większości nauczycieli A.D. 2023, skoro nie stosują gier symulacyjnych jako metod aktywizujących uczniów w procesie kształcenia.  

    W 1990 roku E. Putkiewicz habilitowała się na swoim Wydziale na podstawie m.in. rozprawy p.t. Proces komunikowania się na lekcji. Analiza wypowiedzi nauczycieli i uczniów. Studiujący pedagogikę czy przygotowujący się do nauczycielskiej profesji znajdą w tej książce analizę strategii dydaktycznych, jakie stosują nauczyciele w toku lekcji, dzięki czemu będą mogli rozpoznać, która z nich jest im bardziej bliska czy efektywna. Dla pedagogów wczesnoszkolnych ważne są w tej pracy teorie rozwoju i środowiskowe uwarunkowania kształtowania się języka dziecka.  

 

W 2007 roku odebrała od Prezydenta RP nominację profesorską. Od 1976 roku przeszła wszystkie etapy rozwoju naukowego: od stanowiska asystentki (1970-1978), potem adiunkta (1978-1984) i wreszcie profesora Uniwersytetu Warszawskiego, gdzie pełniła funkcję kierownika Pracowni Ewaluacji Instytucji Edukacyjnych.  

Polska pedagogika straciła wspaniałą PEDAGOG, znakomicie wykształconą metodologicznie, prowadzącą badania z precyzją myślenia i nowatorskim podejściem do interpretacji danych empirycznych, co niewątpliwie było następstwem Jej prymarnego wykształcenia w naukach ścisłych. 

Pamiętam E. Putkiewicz jako odważnie i społecznie zaangażowaną w sprawy polskiej oświaty, o znaczących dokonaniach badawczych w skali międzynarodowej, przydatnych dla rozwoju społecznego i gospodarczego kraju. Należała do jednej z najliczniej cytowanych autorek badań i publikacji naukowych w Polsce oraz poza granicami kraju. Z Jej ekspertyz naukowych o stanie oświaty korzystali politycy i przedstawiciele władz resortowych, choć szkoda, że tylko nieliczni, a przy tym mało refleksyjnie. 

 

Zdecydowana większość prac naukowych pedagog Uniwersytetu Warszawskiego bazowała na badaniach empirycznych, stanowiąc znakomite źródło wiedzy o realiach polskiego szkolnictwa publicznego i niepublicznego, o uwarunkowaniach sprawności lub dysfunkcji jego ustroju oraz o zróżnicowaniu kultur pedagogicznych placówek edukacyjnych. Kierowała zespołami w ramach ogólnopolskich badań nad efektywnością edukacji początkowej czy nad zróżnicowaniem efektywności kształcenia w szkolnictwie publicznym i niepublicznym. Kiedy powstał nowy typ szkoły średniej I stopnia - gimnazjum, E. Putkiewicz włączyła się do pracy zespołowej nad podręcznikiem do matematyki dla gimnazjalistów.  

Dzięki finansowanemu przez Fundację im. Batorego projektowi badawczemu monitorowała osiągnięcia szkolne uczniów na tle efektywności procedur wspomagających samorządność oświatową w środowisku lokalnym (Kwidzyn). Dziś mało kto wie, że na przełomie obu stuleci działał w Polsce Społeczny Monitoring Edukacji, pełniąc obywatelską kontrolę polityki władz oświatowych. Profesor E. Putkiewicz była jedną z najważniejszych ekspertek, diagnozując te działania władzy, które prowadziły do naruszania zasad demokratycznego państwa prawa, ograniczania wolności i autonomii szkół, nauczycieli, rodziców i uczniów, naruszania praw człowieka i obniżania jakości edukacji. 

W ramach porozumienia z Ministerstwem Edukacji i współpracy z Instytutem Spraw Publicznych monitorowała wdrażanie reformy edukacji w latach 2000-2002. Badała bowiem postawy nauczycieli wobec przygotowywanej i wdrażanej reformy ustroju szkolnego w 1999 roku, weryfikowała różnice w funkcjonowaniu szkół na wsi i  w mieście, analizowała istotność związku między efektami procesu uczenia się a warunkami rodzinnymi uczniów i wysiłkami edukacyjnymi szkół. 

 

W wyniku prowadzonych przez E. Putkiewicz prac badawczych i eksperckich powstały tak autorskie, jak i współautorskie rozprawy naukowe, które stanowią kanon dla analityków funkcjonowania polskiej oświaty oraz są podstawą do prowadzenia badań porównawczych w skali międzynarodowej. Warto do nich powrócić właśnie teraz, kiedy polityka oświatowa znalazła się w stanie głębokiego kryzysu. 

Jej skupienie się na badaniu procesów, a nie stanów rzeczy, wyprzedzanie krytycznych zdarzeń w edukacji oraz wieloaspektowość analiz czynnikowych złożonego systemu edukacji uruchamiała niezwykle potrzebne w naszym społeczeństwie debaty o stanie oświaty, wyłaniając zarazem coraz to nowsze jej obszary niedomagań czy resortowych zaniedbań. Niemal każda z jej prac kończyła się istotnymi rekomendacjami co do sposobu usprawnienia szkolnictwa.    

Nic dziwnego, że niektóre z jej raportów tłumaczono na język angielski.  Znacząca była tu m.in. Jej analiza reform programowych w wychowaniu przedszkolnym w Polsce (Culture and the Kindergarten Curriculumin Poland) czy współautorski raport wydany z profesor Anną Wiłkomirską "Problems of teachers education". Podejmowane przez tę Uczoną badania problemów oświatowych mają istotne znaczenie dla transformacji szkolnictwa. Szczególnie ważna jest książka na temat korepetycji jako szarej strefy edukacji.  

 Profesor E. Putkiewicz organizowała i była autorką wymiany międzynarodowej nauczycieli akademickich, nauczycieli szkolnych i studentów w ramach dwóch programów UE (Tempus JEP 2245 – Redesign i TEMPUS JEP 1703, a zarazem redagowała materiały Programu Wspólnoty Europejskiej Tempus-Redesign – Dziecko i Edukacja w czterech zeszytach w latach 1992, 1993,  1994 i 1995.  Zorganizowała w kraju światową konferencję dla Association for Teacher Education in Europe, zaś w latach 2004-2006 była ekspertem European Commision, Group E: Making the best use of resources.   

W latach 1990-1993 pełniła funkcję prodziekana na Wydziale Pedagogicznym UW. Sprawowała opiekę naukową nad programem kształcenia nauczycieli w ramach Międzywydziałowych Indywidualnych Studiów Humanistycznych Alma Mater. Kształciła kadry naukowe w naukach społecznych. Pod Jej kierunkiem powstało wiele rozpraw doktorskich, a przecież jeszcze recenzowała osiągnięcia naukowe w ramach postępowań na stopień doktora habilitowanego i na tytuł naukowy profesora. 

Niezwykle trudno jest pogodzić się z odejściem tak znakomitej Uczonej. Mogę wyrazić nadzieję, że kolejne pokolenia pedagogów będą korzystać z doświadczeń i osiągnięć naukowych zmarłej Profesor Elżbiety Putkiewicz, gdyż zawsze będą potrzebni tacy jak Ona - mistrzowie wielostronnego zaangażowania w pedagogikę reform szkolnych. Jej dokonania badawcze i wkład w rozwój współczesnej myśli oświatowej są dla nas wielkim zobowiązaniem, by nie zostały zmarnotrawione. 

Łączę się z Rodziną, Bliskimi i Współpracownikami Zmarłej w doświadczanym smutku. Niech spoczywa w pokoju!  

 

(źródło fotografii) 

Najnowsza edycja "Studiów z Teorii Wychowania"

 

 

 

Zespół redakcyjny kwartalnika "Studia z Teorii Wychowania" przekazał środowisku nauk  społecznych najnowszy numer. Systematyczna debata w redakcji o problemach autorów, recenzentów, wydawców, ale przede wszystkim naszej dyscypliny naukowej, jaką jest pedagogika sprawia, że kierowane do nas rozprawy znajdują zainteresowanie wśród czytelników. Jestem przekonany, że spełniają wysoką jakość a zarazem wspierają studiujących i prowadzących badania empiryczne czy metateoretyczne w poznaniu aktualnego stanu wiedzy naukowej. 

Numer 4/2023 ukazał się w kluczowym dla kwartalnika terminie, na dwa tygodnie przed świętami Bożego Narodzenia. Autorzy i czytelnicy mają zatem świąteczny upominek, który powinien sprawić satysfakcję każdemu z tych podmiotów. Ostatni numer kwartalnika w roku 2023 został poświęcony zagadnieniom edukacji wczesnoszkolnej, a wprowadza do niego wyróżniona "Skrzydłami Wyobraźni" prof. Dorota Klus-Stańska z Uniwersytetu Gdańskiego tekstem p.t. "Modele wczesnej edukacji społecznej – rekonstrukcja celów i założeń". 

Zmiana władz politycznych w naszym kraju powinna sprzyjać dostrzeżeniu i uwzględnieniu w koniecznych zmianach w zarządzaniu polityką szkolną programowych zaniedbań i deformacji na najważniejszym etapie zinstytucjonalizowanej edukacji dzieci, której jakość będzie rzutować na dalsze sukcesy lub porażki młodych pokoleń. Uczona przybliża cztery modele edukacji wczesnoszkolnej, żebyśmy lepiej zrozumieli, w jakiej uczestniczą nasze dzieci lub który z nich preferują polscy nauczyciele.

Polecam uważnej lekturze także ten numer, którego autorami są specjaliści od różnych sfer kształcenia, wychowania, opieki czy badań dzieci i ich dzieciństwa. Bogactwo przywoływanych przez nich źródeł i komunikatywna narracja pozwolą na projektowanie własnych badań czy na włączenie się do dyskusji na temat zagadnień, które zostały tu przedstawione przez: 

Piotra Błajeta, który pisze o wizji wychowania fizycznego Jędrzeja Śniadeckiego w perspektywie współczesnej wiedzy naukowej 

Beatę Jakimiuk – dociekającej kwestii budowania relacji jako odpowiedzi na kryzys zaufania w szkole 

Hannę Kostyło – o potrzebach dziecka adoptowanego w kontekście edukacji  

Tadeusza J. Zielińskiego  – podnoszącego merytoryczne i legislacyjne uwagi do rozporządzenia Ministra Edukacji Narodowej z 1992 r. dotyczącego nauczania religii i etyki 

Wyniki badań empirycznych relacjonują: 

Anna Perkowska-Klejman – Refleksyjność jako kategoria metodologiczna w badaniach edukacyjnych 

Beata Bednarczuk – Pedagogika Marii Montessori na Lubelszczyźnie. Trzydzieści lat pracy edukacyjnej i perspektywy rozwoju 

Stefan T. Kwiatkowski – Pedeutology and hermeneutic pedagogy: Encounter between teacher and student in light of the concept of vocational fit 

Monika Wiśniewska-Kin – Zachować i rozwijać to, co naturalne, czyli o radości z uczenia się 

Urszula Oszwa, Tomasz Knopik – Teoria autodeterminacji SDT jako inspiracja edukacyjno-wychowawcza 

Eunika Baron-Polańczyk, Barbara Walas – The media reality of preschool children in the opinion of children, teachers, & parents 

Natalia Walter – Using audiobooks in elementary education: a study of teacher perspectives 

Edyta Zawadzka – Przedszkole jako środowisko wspierające rozwój dziecka. Analiza treści polskiej Podstawy programowej wychowania przedszkolnego w perspektywie koncepcji pedagogizacji jako facylitacji rozwoju dziecka 

Marzenna Nowicka – Przestrzeń życia społecznego dzieci w czasie pandemii – raport z badań na obszarach wiejskich 

Jolanta Andrzejewska, Bożena Grzeszkiewicz, Ewa Lewandowska – Nauczyciel – architekt edukacji dziecka w przedszkolu w czasie pandemii Covid 

Elżbieta Strutyńska-Laskus, Magdalena Boczkowska, Maciej Karwowski – omawiają Kwestionariusz Źródeł Poczucia Skuteczności Nauczyciela: Charakterystyka psychometryczna polskiej adaptacji 

O edukacji poza granicami kraju piszą: 

Arleta Suwalska i Inetta Nowosad – Wartości w edukacji obywatelskiej oraz kształtowaniu charakteru w klasach 1-2 szkoły podstawowej. Przykład Singapuru 

Patrycja Brudzińska – "School for learning not for schooling". Konstrukcjonizm a środowisko uczenia się - na podstawie działalności Darunsikkhalai School for Innovative Learning 

Cieszy skierowana do czytelników przez Pawła Prüfera recenzja książki socjologa Piotra Sztompki - "Wiarygodność. Sekret dobrych relacji" (Kraków 2023). 

 

Docent Uniwersytetu Helsińskiego Jari Salminen komentuje spadek wyników PISA fińskich piętnastolatków

 

Jeszcze dobrze nie przyjrzano się w uczelniach wynikom badań PISA-2022, które dotyczą umiejętności piętnastolatków, tym razem z dominantą na kompetencje w zakresie matematyki, a już pojawiają się wywiady zagranicznych dziennikarzy z naukowcami Finlandii, której system edukacji był okrzyknięty w ostatnich dekadach jako jeden z najlepszych na świecie, a pierwszy w Europie.    

Klasyczne pytanie publicysty brzmi, jak to jest możliwe, że fińcy uczniowie byli najlepsi, a w 2022 roku osiągnęli najgorszy wynik od 2006 roku?  

Docent Jari  Salminen jest fińskim historykiem oświaty, który ma za sobą wieloletnie doświadczenia jako nauczyciel szkoły podstawowej w Helsinkach, a następnie edukator nauczycielskich kadr. Kształcąc studentów na Uniwersytecie w Helsinkach przez ostatnie lata towarzyszył zarazem Erasmusowym turystom oświatowym z różnych krajów, którzy odwiedzali jego kraj, by poznać czynniki prowadzące do sukcesów młodzieży szkolnej. 

Teraz zapewne będą jeździć do Finlandii, by zebrać dowody na temat tego, dlaczego nie warto zmieniać ustroju szkolnego, reformować go systemowo, architektonicznie, programowo i metodycznie, skoro rzekomy progresywizm skutkuje "powszechną" porażką. Wkrótce społeczeństwo, w tym elity polityczne, mogą odwrócić się od nauczycielstwa, które jest w tym kraju od lat hołubione i wysoko nagradzane, skoro w międzynarodowych badaniach porównawczych odnotowano po raz pierwszy wyraźny, dramatyczny spadek wyników. 

(Raport Najważniejsze wyniki badania OECD PISA 2022, IBE, 2023, s. 19)

Salminen obciąża za ten stan rzeczy zmiany ustrojowe w polityce oświatowej, które doprowadziły w ostatnich dwóch dekadach do decentralizacji nadzoru pedagogicznego. Od końca lat 90. XX wieku szkoły, nauczyciele i prowadzący placówki samorządy suwerennie decydują o tym, jak ma być realizowany proces kształcenia. Rządzący nie kontrolują jakości tego procesu, a organizację i plany kształcenia mogą być zróżnicowane. Jak stwierdza Salminen: 

"Od końca lat 90. XX wieku – a tendencja ta utrzymuje się aż do dzisiaj – programy kształcenia są formułowane coraz bardziej abstrakcyjnie. Rząd odstąpił od nauczania konkretnych przedmiotów na rzecz bardziej abstrakcyjnych umiejętności, które są trudne do zrozumienia tak przez uczniów, jak i nauczycieli. Curriculum zawiera wprawdzie wiele ambitnych celów – na przykład dotyczących tak ważnych dla przyszłości kompetencji, jak kreatywność uczniów. Każdy by potwierdził, że jest to cel pożądany.  Brakuje jednak konkretnych przykładów, jak go realizować. Istnieją oczywiście wytyczne programowe, ale są one również dość niejasne. Jeden nauczyciel może zdecydować się na to, by poświęcić na dany temat dziesięć godzin, inny może zająć się nim w ciągu dwóch godzin".

Zbyt powszechne wdrażanie paradygmatu dydaktyki konstruktywistycznej do procesu kształcenia sprawia, że nie wszyscy uczniowie są w stanie samodzielnie kierować własnym procesem uczenia się. Szczególnie dotyczy to tych dzieci, które mają problemy z koncentracją uwagi, z zaburzeniami emocjonalnymi czy w zachowaniach społecznych. One nie są w stanie uczyć się samodzielnie, a tego wymaga się od nich w szkole. "Dzieci z trudnościami w koncentracji mają duże trudności z podjęciem decyzji, czego chcą się uczyć, ze znalezieniem odpowiednich materiałów (auto-)dydaktycznych i zarządzaniem własnym czasem". 

Po przeczytaniu wywiadu z doc. Salminenem dochodzę do wniosku, że Finowie mają do czynienia z problemem wdrażania reform edukacyjnych, których modele dydaktyczne inicjowane są przez środowiska naukowe, ale nie są właściwie aplikowane przez część nauczycieli. Dopóki nie przeprowadzi się w samej Finlandii badań naukowych dotyczących efektywności czy sensowności realizowania w szkołach zróżnicowanych podejść dydaktycznych, dopóty tego typu krytyka będzie pozamerytoryczna, populistyczna, sprzyjając ucieczce części nauczycieli od konieczności innej organizacji procesu kształcenia.          

Uniwersytecki docent przywołuje opinie krytyczne jakiejś (jakiej?) części nauczycieli, bez powołania się na rzetelne diagnozy naukowe, którym nie podoba się to, że są szkoły i nauczyciele prowadzący proces kształcenia bez korzystania z podręczników szkolnych. Wystarczą im dostępne w Internecie źródła wiedzy naukowej. Ba, narzeka też, że niektóre szkoły nie są panoptykonowe, tylko mają postnowoczesną architekturę, z otwartymi przestrzeniami i laboratoriami do uczenia się. 

Jak stwierdza: "Nowo wybudowane szkoły w niczym nie przypominają szkół – nie ma ścian w klasach, często nie ma normalnych ławek, tylko są szerokie, otwarte przestrzenie. Szczególnie te szkoły spotkały się z dużą krytyką. Znam co najmniej trzy szkoły w Helsinkach, które miały takie problemy, że musiały doposażyć ściany w klasach". 

Jestem zaskoczony tym, że przedstawiciel nauki operuje w krytyce potocznymi sądami, odwołuje się jedynie do swoich spostrzeżeń czy doświadczeń, a nie do badań naukowych. Ciekawe, co powiedziałby na temat edukacji we własnym kraju, gdyby wyniki piętnastolatków były utrzymane na dotychczasowym, wysokim poziomie? To, że w krajowej prasie (Helsingin Sanomat) ukazują się krytyczne opinie jakichś nauczycieli, którym nie podoba się cyfryzacja procesu kształcenia, bo woleliby tradycyjne nauczanie w klasie szkolnej, powinno sprzyjać podjęciu badań naukowych w tym zakresie, a nie bezrefleksyjnemu replikowaniu owej krytyki.     

Wywiad kończy jednak fiński docent zapewnieniem, że nie jest przeciwnikiem reform w szkolnej edukacji. Uważa jednak, i tu należy się z nim zgodzić, że powinny one być przedmiotem diagnozowania bez samosprawdzającej się hipotezy.   

*** 

(źródło fotografii) i źródło wywiadu)