Łemkowskie rozdroże

 

Już jutro jest Wigilia Bożego Narodzenia. Zawieszam analizy oświatowe i akademickie, by podzielić się recenzją książki, którą przekazał mi prof. Stefan Łaszyn a dotyczy ona fundamentalnej monografii naukowej o Łemkach. W związku z tym, że recenzja została opublikowana w języku ukraińskim, mogłaby nie zostać zauważoną w Polsce. Przedstawiam zatem jej tłumaczenie przez AI (translator Google):    

Monografia profesora Jarosława Syrnyka „Łemkowskie rozdroża” to fundamentalne studium jednego z najbardziej złożonych i najmniej poznanych fragmentów historii pogranicza ukraińsko-polskiego. Publikacja ta stanowi kontynuację zagadnień poruszanych w dwóch poprzednich monografiach autora: „Przemoc i chaos. Powiat sanocki i okolice w latach 1944–1947. Analiza antropologiczno-historyczna”, red. IPN, Warszawa–Wrocław 2020, a także „Trójkąt Bieszczadzki. Tysiąc dni i tysiąc nocy anarchii w powiecie leskim 1944–1947”, red. Libra PL, Rzeszów 2018.

Łemkowszczyzna – przestrzeń, w której na przestrzeni wieków krzyżowały się wpływy kulturowe, dominacje polityczne, tradycje językowe i wyznania religijne – zawsze była polem różnorodnych odczytań i sprzecznych interpretacji. Książka Syrnyka po raz pierwszy oferuje kompleksowy obraz historii Łemków w tak kompletnej formie, łącząc klasyczną historiografię, obserwacje antropologiczne, analizę doświadczeń indywidualnych i współczesną teorię pamięci zbiorowej. Takie dzieło jest rzadkością w ukraińsko-polskim dyskursie naukowym, dlatego jego pojawienie się stanowi istotny wkład naukowy i kulturowy.

Początki historyczne: od wczesnego osadnictwa do współczesnej tożsamości

W pierwszym rozdziale książki autor zwraca uwagę na kwestie etnogenezy Łemków. Syrnyk przekonująco dowodzi, że Łemkowszczyzna nigdy nie była jednorodną ani zamkniętą społecznością. Wręcz przeciwnie, jest przestrzenią dynamicznych wpływów kulturowych: ruskiego, wołoskiego, lokalnego karpackiego i przejściowego słowiańskiego.

W swoich wnioskach starannie balansuje między dowodami naukowymi a unikaniem konfliktogennych interpretacji ideologicznych. Autor pokazuje, że: tożsamość łemkowska zaczęła kształtować się jako kulturowa w XV–XVIII wieku; jako etniczna w XIX wieku, pod wpływem procesów modernizacyjnych;

jako polityczna zaczęła się realizować w XX wieku, kiedy problemy samoidentyfikacji stały się dotkliwe z powodu granic państwowych, różnic wyznaniowych i sprzecznych interpretacji przeszłości.

Szczególnie przekonujące są strony, na których Syrnyk analizuje wpływ podziałów kościelnych (struktur greckokatolickich, prawosławnych, łacińskich) na samoocenę Łemków. Autorka zwraca uwagę, że radykalne dyskusje ideologiczne XIX–XX wieku miały jedynie częściowo charakter „wewnętrzny” – w dużej mierze kształtowały je zewnętrzne ośrodki wpływów.

Łemkowie w XX wieku: wojna, projekty narodowe i deportacje

Drugi i trzeci rozdział książki stanowią trzon monografii. Syrnyk analizuje w nich wydarzenia z lat 1918–1947 – okresu, który zdeterminował historyczne losy Łemków na kolejne dekady.

Okres międzywojenny i rozbicie ideologiczne

Badacz przekonująco opisuje, jak międzywojenna Polska stała się miejscem rywalizacji trzech głównych nurtów samoświadomości łemkowskiej: ukraińskiego, kojarzonego z odrodzeniem narodowym; rusinofilskiego, odwołującego się do tradycji „staroruskiej”; łemkowskiego autochtonizmu, dążącego do dystansowania się od wielkich projektów narodowych.

Syrnyk pokazuje, że pomimo dyskusji inteligencji, przeciętna populacja zachowała przede wszystkim tożsamość lokalną, skupioną na społecznościach, dialektach, obyczajach i praktykach religijnych.

II wojna światowa i radykalna zmiana warunków

Rozdziały, w których Syrnyk analizuje politykę reżimów okupacyjnych, są szczególnie istotne. Dowodzi on, że: niemiecka administracja próbowała manipulować lokalną tożsamością, struktury sowieckie postrzegały Łemków jako przestrzeń „graniczną”, w której należało przezwyciężyć wpływy kultury ukraińskiej, a polskie podziemie postrzegało region w kategoriach państwa przedwojennego. W tych warunkach Łemkowie znaleźli się w pułapce decyzji geopolitycznych, które nie uwzględniały ich rzeczywistej struktury społecznej.

Deportacje 1944–1947

To najmocniejsza i najbardziej tragiczna część monografii. Syrnyk nie tylko dokumentuje przebieg przesiedleń, ale odtwarza je jako katastrofę społeczno-kulturową. Autor szczegółowo opisuje: mechanizmy przygotowań do deportacji w latach 1944–1946; przymus i chaos wysiedleń; ekonomiczne zniszczenie społeczności łemkowskich; dramat „podwójnej straty”: wsi, pamięci, podstaw ekonomicznych i świata symbolicznego.

Odrębny rozdział poświęcony jest akcji „Wisła” z 1947 roku. W przeciwieństwie do wielu badaczy, Syrnyk kładzie szczególny nacisk na traumę psychologiczną, która rzadko jest poruszana w oficjalnej historiografii. Poprzez mikrohistorie rodzin pokazuje, jak rozproszenie na „ziemiach powojennych” Polski zniszczyło międzypokoleniowy przekaz tradycji.

Komentarze i uwagi krytyczne

Żadne znaczące opracowanie nie jest bezdyskusyjne. Do mocnych, ale dyskusyjnych elementów pracy należą: pewna tendencja do rozszerzonej interpretacji danych antropologicznych; niewystarczająca liczba map i tabel statystycznych; zbyt powściągliwa charakterystyka niektórych dokumentów sowieckich, które mogłyby zostać poddane szerszej krytyce. Uwagi te nie umniejszają jednak ogólnej wartości pracy.

Monografia „Łemkowskie Rozdroża” to głębokie, wielowymiarowe i dobrze udokumentowane studium. Ukazuje Łemkowszczyznę nie jako sentymentalny obraz przeszłości, ale jako żywą historię, która wciąż wpływa na tożsamość tysięcy ludzi. Praca profesora Syrnyka: systematyzuje ogromny zbiór źródeł; ujawnia złożoność historii Łemków bez ideologicznych uproszczeń; buduje pomost między historią, antropologią i pamięcią kulturową; stanowi ważny krok w kierunku wzajemnego zrozumienia ukraińsko-polskiego.

Propozycje wykorzystania

Publikację profesora Syrnyka można polecić naukowcom, studentom, dziennikarzom, członkom organizacji łemkowskich i wszystkim, którzy poszukują rzetelnego i pogłębionego spojrzenia na dramatyczne losy Łemków. Warto byłoby zapewne zorganizować dyskusję online wokół tej książki — na przykład na Zoomie lub innej platformie. Takie spotkanie mogłoby zaktywizować Łemków na całym świecie i stworzyć przestrzeń do dyskusji o pracy profesora Syrnyka i problemach łemkowskich.

Uważam, że Organizacja Obrony Łemków i Fundacja Badań nad Łemkami w Ameryce, a także odpowiednie organizacje ukraińskie w Kanadzie, powinny zainteresować się monografią Jarosława Syrnyka. Warto również rozważyć przetłumaczenie tej, choć dość obszernej, książki na język angielski lub przynajmniej ukraiński. Jestem przekonany, że Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego z pewnością zadbało o to, aby książka ta trafiła do zbiorów Biblioteki Kongresu Stanów Zjednoczonych i Światowej Federacji Stowarzyszeń Ukraińskich Łemków (WFULA). 

Należy również zaznaczyć, że monografia prof. Jarosława Syrnyka „Łemkowskie Rozdroża” została nagrodzona przez Fundację Historii i Kultury KLIO w ramach 31. edycji tej nagrody w 2025 roku. Nagroda ta jest przeznaczona dla autorów i wydawców za wybitne publikacje historyczne. W tym przypadku została przyznana za kompleksowe ukazanie tragicznych losów Łemków w XX wieku.