Są rozprawy, na które czeka się z różnych powodów. Na jedne dlatego, że zostały zapowiedziane, rozreklamowane, a przecież zdarza się rozczarowanie ich treścią. Inne są pożądanymi, bowiem wiążą nas z ich autorem czy autorami wspólne pasje, zainteresowania czy więzy społeczne. Zespół naukowców z Wydziału Studiów Edukacyjnych UAM w Poznaniu, którym kieruje prof. dr hab. Maria Dudzikowa, a składający się z adiunktów nowego, twórczego pokolenia: Renaty Wawrzyniak- Beszterdy, Sylwii Jaskulskiej, Mateusza Marciniaka, Ewy Bochno, Ireneusza Bochno i Kariny Knasieckiej-Falbierskiej, już kilka lat temu zapowiedział dotrwanie do końca wyjątkowych w naukach humanistycznych i społecznych badań, jakimi są prowadzone przez dłuższy okres czasu, wzdłuż linii życia i rozwoju na tej samej, a przecież określonej zgodnie z regułami metodologii, grupy respondentów.
Trudno zatem, by ci, którzy zapoznali się z raportami z dwóch poprzednich etapów badań nie byli zainteresowani najnowszym tomem pt. Oblicza kapitału społecznego uniwersytetu. Diagnoza-interpretacje-konteksty" (Impuls, Kraków 2013, ss.448). Mamy tu do czynienia z wyjątkową sytuacją. Oto po latach pojawia się czwarty już tom z kolejnego etapu podłużnych badań naukowych, który zawiera wyniki diagnozy postaw młodzieży akademickiej - ale pierwszego rocznika gimnazjalistów! To jest dopiero sztuka prowadzenia badań, jakich jest niezwykle mało w naukach społecznych.
Maria Dudzikowa po raz kolejny uświadamia nam, jak ważny jest nie tylko etap przygotowawczy do badań, ale także diachroniczne monitorowanie literatury przedmiotu, by móc w podsumowaniu kolejnego procesu diagnostycznego pokazać, co uległo zmianom w zasobach i osiągnięciach naukowych. Tego typu komparatystyka ma miejsce dość rzadko, bo najczęściej badacze po zrealizowaniu jakiegoś projektu już dalej nie śledzą innych badań w danym zakresie czy nie porównują wyników cudzych diagnoz w zbliżonym tematycznie obszarze problemowym. Tym samym nie rzutują one na głębsze odczytanie minionych czy aktualnie uzyskanych wyników. W tym sensie nie tylko problematyka badawcza, dobór próby badawczej (przypominam że wciąż mamy do czynienia z pierwszym rocznikiem „ofiar” ustrojowej reformy systemu oświaty końca lat 90. XX w.), ale i pojawiająca się na przestrzeni kilkunastu lat literatura specjalistyczna na temat kapitału społecznego, także z wynikami innych badań, stanowią unikatowe rozwiązanie w naukach pedagogicznych. Jest to o tyle ciekawe, że kierująca projektem odsłania zarazem pozór zmian w polskiej edukacji powszechnej i akademickiej. Można to było wychwycić dzięki znakomitej analizie zasobów źródłowych.
O tym, czy podobnie jest w przestrzeni akademickiej edukacji, piszą już członkowie zespołu badawczego, autorzy kolejnych rozdziałów. Tom sprawozdawczy otwiera tekst Renaty Wawrzyniak-Beszterdy , który dotyczy oferty dydaktycznej uczelni. To jest ta zmienna niezależna, która - zdaniem autorki - powinna rzutować na poziom kapitału społecznego osób studiujących w uniwersytecie. Już na wstępie oswaja nas z możliwością rozczarowania, przytaczając wyniki innych badań skupionych na roli dydaktyki akademickiej w zderzającej się z obecnością pierwszego rocznika reformy szkolnej także reformą szkolnictwa wyższego m.in. podział na trzystopniowość kształcenia). To, co budzi moje szczególne uznanie, to uwzględnianie przez każdego z członków zespołu badawczego do analizy wybranego przez siebie pola problemowego niepowtarzających się u pozostałych definicji czy modeli teoretycznych.
W większości rozdziałów ma miejsce przykład znakomitego wykorzystania teorii i wyników badań zagranicznych z zakresu socjologii i psychologii społecznej. Autorzy tomu dopełniają zatem w analizie niektórych zagadnień wiedzę polskich autorów, którzy już kilkadziesiąt lat temu zwracali uwagę na to samo, co mieści się w dzisiejszej kategorii „kapitału społecznego”, tylko w ich czasach nie funkcjonowała ona jako taka. Wystarczy wspomnieć znakomite prace o roli sieci społecznej czy współpracy w grupie w rozwoju indywidualnym jednostek w pracach Zbigniewa Pietrasińskiego, który w swoich publikacjach pisał, uczulał i wykazywał wyjątkową konieczności doskonalenia i rozwijania oraz wartość zarówno jednostkowego wymiaru kapitału społecznego, jak i instytucjonalnego (grupowego (por. Atakowanie problemów; Czego dowiedziałeś się zbyt późno; Kierowanie własnym rozwojem; Sam sięgaj do psychologii; Mądrość; Ekspansja pięknych umysłów).
Podobnie można wspominać wkład w rozwój kapitału społecznego w tych wymiarach prac Zbigniewa Zaborowskiego (Psychospołeczne problemy samoświadomości; Z pogranicza psychologii społecznej i psychologii osobowości; Psychologia stosunków interpersonalnych itd.), Marii Dudzikowej (O trudnej sztuce tworzenia samego siebie; Mit o szkole jako miejscu „wszechstronnego rozwoju” ucznia. Eseje etnopedagogicznej .itd.) czy Józefa Kozieleckiego (kategoria samowiedzy i samooceny, ale i transgresji w życiu społecznym i jednostkowym) i Janusza Reykowskiego (kategoria altruizmu, prospołeczności).
Bibliografia całego zbioru jest imponująca, gdyż liczy kilkadziesiąt stron(!). Może zatem służyć nie tylko pedagogom, ale i socjologom czy politologom w poszukiwaniu źródeł wiedzy do dalszych badań kapitału społecznego w jeszcze innych środowiskach czy wymiarach. Tak np. Mateusz Marciniak omawiając teoretyczny kontekst problemu samorządności studenckiej, prezentuje porażające wyniki badań, które odsłaniają pseudosamorządność studentów po tylu latach transformacji i walki jeszcze w latach 80-81 właśnie o samorządność i wpływ młodzieży na zarządzanie szkolnictwem i szkołami wyższymi.
Otrzymujemy przedostatni tom z wynikami badań wzdłużnych, który potwierdza najwyższy poziom diagnoz kapitału społecznego, przewyższając swoją jakością wiele fragmentarycznych i jedynie doraźnych temporalnie badań socjologicznych czy psychologicznych. Z tego powodu cały zespół powinien mieć zasłużoną satysfakcję, bowiem przetarł drogę do postrzegania nauk pedagogicznych jako nie tylko równoważnych, ale często realizujących projekty badawcze na wyższym poziomie niż nauki z nimi współdziałające. Na tym przykładzie widać nie tylko interdyscyplinarność, ale także transdyscyplinarność podejścia badawczego pedagogów.
Rozprawa stanowi interesujący, a jakże prawdziwy - w świetle zgromadzonych danych empirycznych - obraz przeciętności polskiej edukacji. Co się dziwić, że nie jesteśmy w stanie konkurować z młodzieżą innych rozwiniętych gospodarczo państw świata (OECD), skoro kapitał społeczny naszej młodzieży jest na tak niskim poziomie. Niepokojące jest to, że najgorzej wypadły z objętych diagnozą wymiarów kapitału społecznego te, które w uniwersytecie są w istocie możliwe do szybkiego naprawienia, podwyższenia poziomu ich jakości. Jak się okazało, w szkolnictwie wyższym ma miejsce przeciwsprawstwo w kształtowaniu się postaw demokratycznych młodych obywateli. To oznacza, że kończące studia elity są bardziej submisyjne wobec antydemokratycznego władztwa, niż nam się dotychczas wydawało.
Ostatnia część rozprawy stanowić będzie dla dociekającego prawdy o polskiej rzeczywistości edukacyjnej czytelnika nagrodę za cierpliwość w uważnym czytaniu analiz wyników badań empirycznych. Otwarcie tomu zapowiedzią stanów normatywnych, po tak pasjonujących i rzetelnych badaniach empirycznych, staje przed lustrem prawdy w wyniku hermeneutycznej jej odsłony w eseju Marii Dudzikowej. Jakże słuszny i humanistycznie trafny jest jego tytuł: „Niekomfortowe położenie instytucji uniwersytetu w kłopotliwym kontekście. Esej w trosce o rozwój (nie tylko) kapitału społecznego”. To jest niejako książka w książce, bowiem zgodnie z normami MNiSW obejmuje ten rozdział 6 ark. wydawniczych, podnosząc na najwyższy poziom dyskurs naukowy nie tylko w pedagogice. Który bowiem kierownik zespołu badawczego w dziejach nauk społecznych i humanistycznych w Polsce podchodził z taką troską i głębią interpretatywną do badanego problemu? Ja takiego nie znam.
Jak pisze Maria Dudzikowa – jest to wyjątkowa, a w Jej przypadku przecież nie pierwsza, próba „eseistycznego demontażu złudzeń”. Nie jest łatwo pisać eseje pedagogiczne, gdyż wymaga to umiejętnego łączenia interdyscyplinarnej wiedzy, stricte naukowej, z analityczno-krytycznym monitorowaniem bieżących wydarzeń w oświacie i szkolnictwie wyższym oraz konfrontowaniem ich z własnym doświadczeniem zawodowym czy badawczym kierowanego przez siebie zespołu współpracowników. Niektórzy włączają jeszcze w ten proces własne projekty czy oczekiwania pożądanych zmian lub reform, a więc czynią swoje podejście w jakiejś mierze zachęcającym m.in. polityków czy innych naukowców do liczenia się z wyzwaniami przyszłości i pamięcią o wartościowych rozwiązaniach w przeszłości. W kraju jest niewielu autorów, którzy potrafią łączyć w sobie te trzy cechy. Co ciekawe, także wśród liderów tej sztuki pisarskiej możemy dostrzec wyraźne nachylenie ku jednej z tych właściwości wyznaczających powód, dla którego postanowili swoimi tekstami włączyć się w dyskurs publiczny o edukacji. Zachęcam do lektury nie tylko studentów pedagogiki, socjologii, nauk o polityce czy zarządzaniu, ale także polityków i samorządowców.
Spis treści:
Wprowadzenie (Maria Dudzikowa)
I
Ustalenia metodologiczne
(Renata Wawrzyniak-Beszterda, Sylwia Jaskulska)
1. Uwagi metodologiczne
2. Charakterystyka próby
II
Kapitał społeczny uniwersytetu w aspekcie zbiorowym
1. Oferta dydaktyczna uczelni (Renata Wawrzyniak-Beszterda)
2. Relacje w grupie studenckiej (Ewa Bochno)
3. Oferta pozadydaktyczna uczelni (Mateusz Marciniak)
4. Kontekst materialno-organizacyjny uniwersytetu (Ireneusz Bochno)
III
Kapitał społeczny uniwersytetu w aspekcie jednostkowym
1. Sieci relacji społecznych (Ewa Bochno, Ireneusz Bochno)
2. Zaangażowanie społeczno-obywatelskie (Sylwia Jaskulska)
3. Zaufanie zgeneralizowane (Ewa Bochno)
IV
Zasoby studentów a kapitał społeczny uniwersytetu
w aspekcie jednostkowym i zbiorowym
1. Właściwości społeczno-demograficzne badanych – portret próby
i weryfikacja hipotez (Mateusz Marciniak)
2. Zasoby osobowe badanych – portret próby i weryfikacja hipotez
(Karina Knasiecka-Falbierska)
3. Zasoby rodzinne badanych – portret próby i weryfikacja hipotez
(Renata Wawrzyniak-Beszterda)
4. Zasoby szkolne badanych (Ewa Bochno, Sylwia Jaskulska)
V
Podsumowanie wyników badań
1. Struktura kapitału społecznego uniwersytetu w aspekcie zbiorowym
i jednostkowym (Sylwia Jaskulska)
2. Jednostkowy i zbiorowy aspekt kapitału społecznego uniwersytetu –
wzajemne związki (Mateusz Marciniak)
3. Weryfikacja hipotez badawczych (Renata Wawrzyniak-Beszterda)
VI
Niekomfortowe położenie instytucji uniwersytetu w kłopotliwym kontekście
Esej w trosce o rozwój (nie tylko) kapitału społecznego
(Maria Dudzikowa)
Wprowadzenie
1. O niektórych źródłach niechęci „dzieci wolnego rynku”
wobec obywatelskiego zaangażowania
2. Podtrzymywanie/tworzenie „pozorów normalności”
3. Kapitał społeczny w szkole wyższej (również) w okowach biurokracji
4. Uniwersytet (jako co?) w opcji kilku metafor
5. Ciąg dalszy wojny metafor (uniwersytet jako...) i co z niej wynika?
6. (Od)zyskiwanie uniwersytetu dla (po)zyskiwania zasobów
(nie tylko) kapitału społecznego. Czy i jak jest to możliwe?
Bibliografia