Lubię uczestniczyć w debatach, które toczą się w naszym środowisku w bezinteresownym klimacie a dotyczą sytuacji w szkolnictwie wyższym. Nie chodzi o to, by narzekać, ale by w społeczności skoncentrowanej na temacie dokonać wymiany wyników badań naukowych i poglądów, które bazują na doświadczeniach w zakresie zarządzania szkołami wyższymi.
Akademickie Kluby Obywatelskie im. Prezydenta Lecha Kaczyńskiego odbyły wczoraj w Łodzi debatę na wskazany w tytule tego wpisu temat. Przewodniczył jej senator RP - prof. zw. dr hab. Michał Seweryński, prawnik, b. minister edukacji, minister nauki i szkolnictwa wyższego.
Debatę otwierał mój referat, który nosił tytuł: "Kształcenie w szkołach wyższych - człowiek czy rynek pracy?". Kolejnym mówcą był ekonomista i prawnik, specjalista z zakresu prawa pracy i polityki społecznej z Uniwersytetu Ekonomicznego w Katowicach - prof. dr hab. Jan Wojtyła poruszając kwestie: "Finansowanie szkolnictwa wyższego - źródła, kryteria, metody". Następnie prof. M. Seweryński wygłosił referat pt. "Zarządzanie szkołą wyższą - model akademicki czy menedżerski?" , a zakończył plenarne wystąpienia wykład prof. dr. hab. Artura Świergiela z AKO w Warszawie na temat: "Niepubliczne szkoły wyższe - partner czy konkurent?"
Jak widać już z samej problematyki tego seminarium poruszone zostały najbardziej zapalne kwestie naszego środowiska, które ma świadomość bardzo głębokiego kryzysu w szkolnictwie wyższym właśnie w powyższych wymiarach. Organizatorowi nie zależało na tym, by problematyka została wyczerpana, bo byłoby to niemożliwe w czasie krótkiego spotkania z udziałem czterech wykładowców. Na dyskusję mieliśmy jednak 2 godziny! Wiem, że będą miały miejsce kolejne konferencje AKO poświęcone szkolnictwu wyższemu ze szczególnym uwzględnieniem kwestii roli państwa w polityce szkolnictwa wyższego oraz procesowi awansowemu i naukowo-badawczemu.
Moje wystąpienie poprzedziło motto, którym uczyniłem myśl prof. Kazimierza Twardowskiego z 1933 r. z jego książki pt. O dostojeństwie Uniwersytetu (Poznań: Uniwersytet, s. 6):
(…) Uniwersytet promienieje dostojeństwem, spływającym na niego z olbrzymiej doniosłości funkcji, którą pełni. Wszak niesie ludzkości światło czystej wiedzy, wzbogaca i pogłębia naukę, zdobywa coraz to nowe prawdy i prawdopodobieństwa – tworzy jednym słowem najwyższe wartości intelektualne, które przypaść mogą człowiekowi w udziale.
Dziękując panu Senatorowi prof. Michałowi Seweryńskiemu za zaproszenie na kluczową dla polskiego szkolnictwa wyższego konferencję Akademickich Klubów Obywatelskich im. Prezydenta Lecha Kaczyńskiego, określiłem najpierw własne stanowisko wobec kwestii, która została ujęta w tytule mojego referatu. Mówiłem bowiem o edukacji akademickiej jako dobru wspólnym, akcentując „wspólność” edukacji jako dobro, które ma stać się dla członków naszego społeczeństwa dobrem rzeczywistym, dostępnym, w którym i przez które każdy człowiek staje się lepszy lub przynajmniej ma możliwość takim się stać.
Interesowało mnie w jakiej mierze szkolnictwo wyższe staje się czymś wspólnym i przyczynia się przez to do tworzenia wspólnoty - universitas. Od ponad dziesięciu lat, kiedy to Polska weszła w skład państw członkowskich Unii Europejskiej, coraz bardziej odchodzimy od analiz makropolitycznych sektora naszej edukacji na rzecz skupiania uwagi na - jakże chwytliwych propagandowo a wygodnych dla rządzących – międzynarodowych danych porównawczych.
Tymczasem wygenerowana „potęga" międzynarodowych raportów czy rankingów uniwersyteckich służy rządzącym do manipulacji świadomością społeczną, by obywatele nabrali przekonania o rzekomo niskim poziomie kształcenia i prowadzenia badań naukowych w rodzimych, a państwowych uniwersytetach, uczelniach technicznych, ekonomicznych, przyrodniczo-humanistycznych czy także nielicznych o akademickim statusie niepublicznych szkołach wyższych.
Środkiem do tej manipulacji stały się korzystne finansowo dla osób związanych z władzą, ale fałszujące świadomość społeczną, raporty organizacji międzynarodowych, z pomocą których - na podstawie rzekomo kluczowych danych komparatystycznych o stanie także polskiego szkolnictwa wyższego i nauki – można było podporządkować makropolitykę neoliberalnej ideologii. W jej wyniku nastąpiło przeformułowanie społecznych celów państwa nowoczesnego, narodowego w kierunku społeczeństwa postindustrialnego, które zostaje naznaczone przez procesy umiędzynarodowienia, globalizacji, postępującej integracji gospodarczej.
Wkrótce ukaże się kolejna książka z zakresu komparatystyki akademickiej prof. Marka Kwieka z Uniwersytetu Adama Mickiewicza w Poznaniu pt. "Uniwersytet w dobie przemian. Europejska perspektywa porównawcza" (PWN 2015), w której autor prezentuje nie tylko wyniki własnych badań, ale także mało znane i dyskutowane w naszym kraju źródła zagraniczne na temat polityki szkolnictwa wyższego w świecie i krajach UE.
Rządzący podważają zaufanie społeczne do publicznego szkolnictwa wyższego i jego kadr, by zarazem utrzymywać wygodne dla własnych interesów instytucje rzekomej kontroli i nadzoru nad tymi instytucjami. Od 2002 r., kiedy powstała Polska (Państwowa) Komisja Akredytacyjna wraz z aparatem urzędników ministerstwa nie tylko jest nieskuteczna w weryfikowaniu jakości kształcenia, ale generuje swoim bezwładem, ale i „wytrychami” - lukami prawnymi patologie. To właśnie ta praktyka doskonale sprawdziła się w realizowaniu skrywanych przed społeczeństwem interesów wąskich grup politycznych, które dzięki niej mogły, pod pozorem troski o universitas, prowadzić destrukcyjną działalność, niszczącą ponad kilkusetletnie fundamenty polskiej nauki będącej przecież w okresie dwudziestolecia międzywojennego wzorem dla cywilizowanego świata.
Kłamstwo polityków jest coraz częściej skrywane za pomocą subtelnych technik public relation, a więc z zastosowaniem wiedzy naukowej. Ma ono intencjonalny charakter, podobnie jak jego niedostrzeganie przez naukowców, którzy, jeśli nie demistyfikują fałszu społeczeństwu, to w równej mierze, co jego sprawcy, przyczyniają się do destrukcji w szkolnictwie wyższym oraz do niszczenia sfery publicznej, a tym samym i do zapaści rodzimej demokracji. Nieświadomi zagrożeń ze strony władzy obywatele tracą na tym nie tylko osobiście, ale i społecznie, bowiem tłumiona jest w nich konieczna dla istnienia sfery publicznej w społeczeństwie obywatelskim wrażliwość na dysfunkcje, patologie, które rozwijają się w wyniku nieświadomości ich rzeczywistych źródeł.
Nieustanne komunikowanie Polakom wyników różnego rodzaju rankingów, które nie mają nic wspólnego z naukową diagnozą jakości kształcenia w szkolnictwie wyższym w krajach rozwijających się czy już wysoko rozwiniętych gospodarczo sprawia, że kierujący resortem nauki i szkolnictwa wyższego mogą prowadzić ukrytą grę ekonomiczną. Jej beneficjentami są coraz węższe grupy interesów skupione wokół władzy, w niej uczestniczące lub lobbujące na rzecz korzystnych dla nich rozwiązań ekonomicznych, biznesowych, a nie kulturowych (misyjnych) czy społecznych.
Być może nawet łatwiej jest niektórym ekspertom skrywać się za wynikami zmanipulowanych wyników badań (zdarza się, że uzgadnianych z władzami resortu), by uniknąć odpowiedzialności za decyzje polityków, które powstały na podstawie tzw. naukowych ekspertyz. Można jednak zapytać, czy ich milczenie wobec manipulacji władzy nie tyle danymi, chociaż i to ma miejsce, ale przede wszystkim ich interpretacją, usprawiedliwia usprawiedliwianie tego procederu tym, że badania zostały przeprowadzone zgodnie z obowiązującymi w naukach społecznych metodologicznymi rygorami.
Kto poza ekspertami jest w stanie stwierdzić, czy owa metodologia uwzględniła fundamentalne dla diagnozy zmienne, skoro naukowcy sami kryją je za zachwytem własnych interpretacji uzyskanych danych? To nie jest przecież bez znaczenia, czy reformy w szkolnictwie wyższym i nauce są czynione z głównymi aktorami zmiany, przeciwko nim i wbrew integralności wszystkich funkcji oraz misji uczelni.
Referat poświęciłem problematyce kształcenia, która w zadziwiający sposób została podporządkowana w naszym kraju nie tylko ideologii i socjotechnikom międzynarodowego biznesu, ale też stała się okazją do budowania w Polsce globalistycznych „przystawek” pod pozorem troski o wyrównywanie szans edukacyjnych młodzieży oraz podwyższania poziomu wykształcenia Polaków, by rzekomo mogli żyć i funkcjonować zawodowo oraz realizować się w społeczeństwie wiedzy.
Nie dostrzegamy, że metodą „salami”, fragmentarycznie, kawałek po kawałku, uniwersytety i politechniki, akademie i szkoły wyższe pozbawiane są przez rządzących autonomii. A przecież nasze społeczeństwo posiada znacznie głębsze korzenie i dzieje rozwoju własnej kultury, niż np. amerykańskie. Posiadamy na szczęście instynkt samozachowawczy przeciwstawiając się mniej lub bardziej skutecznie inkluzji mechanizmów, struktur, procesów i regulacji mających na celu usunięcie z akademickiego uniwersum antroposfery aksjologicznej. Pisze o tym w "Przeglądzie Pedagogicznym" (2014 nr 1) prof. dr hab. Urszula Ostrowska z Uniwersytetu Kazimierza Wielkiego w Bydgoszczy.
Szanowana w polskiej kulturze od tylu wieków idea „universitas” jest niepodważalnym fenomenem kojarzonym z humanistyczną instytucją, która była i jest postrzegana jako depozytariusz i nośnik ponadczasowych wartości o fundamentalnym znaczeniu dla tradycji i samoświadomości naszego narodu. To uniwersytet należy do najstarszych instytucji akademickich w dziejach Polski. Przetrwał różne epoki historyczne, wytrwał w różnych systemach politycznych i gospodarczych, przetrzymał okresy rządów totalitarnych – nazistowskich i sowieckich, (…)zachowując „uniwersyteckiego ducha” – tzn. pielęgnując i strzegąc systemu elementarnych zasad i konstytutywnych wartości go stanowiących, pozostał w istocie swej uniwersytetem jako wiodąca instytucja kulturotwórcza w zakresie kształtowania umysłów, wiedzy, postaw, umiejętności oraz innych elementów cywilizacji. (U. Ostrowska, s. 98)
Truizmem jest już dzisiaj mówienie o tym, że edukacja jest fundamentem rozwoju współczesnego świata, gospodarki opartej na wiedzy oraz społeczeństwa uczącego się. Ukończenie studiów stało się dzisiaj minimalnym warunkiem, którego spełnienie pozwala mieć nadzieję na szansę godnego i bezpiecznego życia (co nie znaczy wcale, że wyższe wykształcenie gwarantuje spokojne życie; przywykło się tak mniemać, gdyż wykształcenie pozostaje przywilejem mniejszości). Uniwersytet w służbie gospodarki rynkowej staje się instytucją instrumentalizującą człowieka, którego godność przejawia się w tym, że jest on środkiem służącym do realizowania obcych mu celów.
Władze są zainteresowane tym, by kreując w sposób antagonistyczny rzeczywistość edukacyjną, wpływać na nią z pozycji jedynie słusznej, prawdziwej, wartościowej własnej ideologii, niezależnie od tego, czy społeczeństwo i środowisko akademickie akceptuje to, czy też nie. Szkoły wyższe w służbie mechanizmów rynkowej rywalizacji stają się zarazem marketingowym produktem naszych czasów. Zafascynowanie skutecznością, instrumentalizacją wyznaczanych i narzucanych przez resort szkolnictwu wyższemu, w tym naukowcom celów ekonomicznych sprawia, że nie dostrzega się „przeciwskuteczności”, która polega na tym, że jeśli zanadto władzy zależy na osiąganiu określonych celów, to de facto prowadzi do ich przeciwieństwa.
O ile makropolityka akademicka w krajach nowoczesnych, rozwijających się ujmowała ten poziom edukacji jako w olbrzymiej mierze dobro publiczne i z tego tytułu rządzący byli zobowiązani do maksymalizowania środków publicznych na jego utrzymanie i rozwój, o tyle w ponowoczesnych społeczeństwach, w których nastąpiło przedefiniowanie państwa w kierunku państwa dobrobytu, kształcenie wyższe ma bardziej służyć dobru prywatnemu, jednostkowemu. "Usprawiedliwia" to niejako zmniejszanie zaangażowania państwa w finansowaniu szkolnictwa ze środków publicznych. Sprzyja to także zanikaniu wyjątkowej roli uniwersytetu jako instytucji społecznych, które spełniałyby kluczową rolę nie tylko w dyskursie naukowym, ale i politycznym i eksperckim.
Mam jednak nadzieję, że nie kończy się okres troski i odpowiedzialności rządzących za szkolnictwo wyższe z zagwarantowaniem mu praw do zachowania w nim kluczowych dla jakości kształcenia i prowadzenia badań naukowych zadań i rozwiązań organizacyjno-prawnych. Czy rzeczywiście szkolnictwo wyższe ma podporządkowywać się nowym interesariuszom i traktowaniu kadry akademickiej jako siły roboczej mającej odpowiadać na zamówienia, a nawet nasilające się roszczenia tych pierwszych? Czy w wyniku procesu podporządkowywania szkolnictwa wyższego przede wszystkim logice ekonomicznej i antagonistycznej rywalizacji rynkowej nie sprzyjamy biurokratycznej bolonizacji procesów kształcenia i nie osłabiamy niezależności prowadzenia badań naukowych?
