(fot. od lewej Dziekan Wydziału Nauk Pedagogicznych APS - dr hab. Maciej Tanaś prof. APS oraz habilitantka - dr Joanna Małgorzata Łukasik)
W dniu wczorajszym miało miejsce na Wydziale Nauk Pedagogicznych Akademii Pedagogiki Specjalnej im. Marii Grzegorzewskiej w Warszawie znakomite kolokwium habilitacyjne (jeszcze w tzw. starej procedurze) pani dr Joanny Małgorzaty Łukasik z Uniwersytetu Pedagogicznego im. KEN w Krakowie, która od szeregu lat, konsekwentnie realizuje badania pedeutologiczne. Przysłuchiwałem się z dużym zainteresowaniem treściom recenzji i dyskusji wokół problemów, jakie pojawiły się w trakcie samego kolokwium.
Pani dr hab. Joanna M. Łukasik uczyniła przedmiotem badań jakościowych (w perspektywie biograficznej)doświadczanie życia codziennego przez nauczycieli. Uczestniczący w przewodzie recenzenci - profesorowie Maria Mendel, Wanda Dróżka, Mirosława Nowak-Dziemianowicz i Barbara Smolińska -Theiss wysoko ocenili konceptualizację badań habilitantki, które zostały dobrze osadzone na tle dotychczasowego pisarstwa naukowego. Zachwyciła ich transdyscyplinarność, wieloaspektowość oraz wielostronność ujęć w badaniach doświadczania przez nauczycieli ich przełomu życia.
Ciekawe są zarysowane przez krakowską pedagog portrety nauczycieli. Niepokojące są - zdaniem Mirosławy Nowak-Dziemianowicz wnioski, jakie wynikają z wcześniejszej, a podoktorskiej monografii J.M. Łukasik, w świetle której badani nauczyciele m.in. traktują swój zawód jako uciążliwy w ich życiu a także posiadają liczne braki w najnowszej wiedzy pedagogicznej. Recenzentka zwróciła uwagę na trafny dobór nauczycieli do badań biograficznych na podstawie analizy treści ich autonarracji w pamiętnikach oraz na sposób opisania kategorii poznawczych przez habilitantkę. Odkryte zostały niepowtarzalne przeżycia doświadczania przez kobiety w tym zawodzie ich życia na co dzień.
Prof. Wanda Dróżka dostrzegła w dorobku wagę czynników kreujących role społeczne i zawodowe nauczyciela. Pytała - Czy szkoła umożliwia nauczycielom rozwój i zdrową kondycję własnego życia? Czy w tym zawodzie można mieć satysfakcję? Równie wysoko oceniła dorobek i pracę habilitacyjną prof. APS Barbra Smolińska-Theiss wskazując, że podjęta problematyka badawcza jest niezwykle aktualna. Nauczycielstwo pojawia się w badaniach J.M. Łukasik niejako na drugim planie, bowiem kluczowa w jej dociekaniach była codzienność ich życia. Bezrefleksyjne trwanie w roli zawodowej nauczycieli, swoistego rodzaju marazm jest w tych badaniach bardziej widoczny dzięki nowemu spojrzeniu. Badania pamiętników nauczycieli wczorajszej habilitantki nawiązują do znakomitych tradycji badań pedeutologicznych m.in. Tadeusza Jałmużny, Eugenii Podgórskiej, Hanny Kędzierskiej czy Wandy Dróżki.
Warto dostrzec i docenić te badania, chociaż nie mają one charakteru generalizującego, gdyż były przeprowadzone w paradygmacie badań jakościowych, bowiem ich autorka dobrze łączy etnografię i etnopedagogikę z pedeutologią. Ma tu miejsce znakomita kwerenda literatury w części teoretycznej, a w analizach badawczych nakładają się na siebie różne kategorie przełomu życia nauczycielek, w tym tak ciekawa jak krzątactwo, nieustanna troska o innych i o coś, a rzadko o siebie.
Jak w przypadku każdej rozprawy naukowej, tak i tu wątpliwości budziła kwestia przyjętego nazewnictwa metod badawczych czy wybrania do analizy tylko sześciu nauczycielskich pamiętników mimo dysponowania przez badaczkę ich wielokrotnością. Niepotrzebnie wyłączyła ze swoich analiz obszar szkoły oraz nie pokazała w życiu rodziny badanych nauczycielek ich mężczyzn (małżonków). Wśród sześciu rodzin tylko w dwóch funkcjonują oni normalnie gdyż w pozostałych są nimi osoby uzależnione od alkoholu, bezrobotne czy wkluczone społecznie. Prof. Maria Mendel z UG zwróciła uwagę na niedostrzeżenie przez krakowską pedeutolog w analizach nauczycielskich pamiętników ich samotności czy ich relacji społecznych w innych środowiskach (pozarodzinnych, pozaszkolnych). Portrety nauczycielek nie uwzględniają też sfery ich duchowości, religijności.
Jak każda debata naukowa nad rozprawą habilitacyjną budzi spory, wiele wątpliwości, także natury metodologicznej (ze względu na przyjęty przez badacza paradygmat), tak i ta wywołała interesująca dyskusję w trakcie kolokwium. Warto w tym miejscu przytoczyć (nieznane członkom rady) fragmenty recenzji wydawniczych książki habilitacyjnej:
Z recenzji dr hab. Agnieszki Gromkowskiej-Melosik, prof. UAM:
Jest to wartościowe dzieło naukowe, które świadczy o dużej dojrzałości teoretycznej i metodologicznej autorki oraz jej umiejętności prowadzenia interesującej narracji. Należy przy tym podkreślić, że idea (i istota) recenzowanej przeze mnie książki dr Joanny Małgorzaty Łukasik z pewnością rozszerza znacząco wiedzę, która tworzy obszar badawczy w dziedzinie pedeutologii. W tym kontekście na podkreślenie zasługuje podjęcie przez autorkę niezwykle interesującej i merytorycznie znaczącej problematyki pozaszkolnego życia codziennego nauczycieli. […] Dokonane przez dr Joannę Małgorzatę Łukasik […] analizy codzienności nauczycielek są tym bardziej ważne i interesujące, że powstały w oparciu o metodę biograficzną. Autorka dokonała analizy sześciu pamiętników aktywnych zawodowo nauczycielek znajdujących się na przełomie połowy życia. Materiał badawczy pozyskała z nadesłanych prac na (ogłoszony z jej inicjatywy) ogólnopolski konkurs: „Miesiąc z życia nauczyciela” na pamiętnik, dziennik i reportaż. Już to samo w sobie nadaje pracy – w perspektywie recenzenta – w pewnym stopniu walor wyjątkowy. [...] Należy więc zdecydowanie pozytywnie ocenić zamysł i ideę całej pracy, tym bardziej że […] nie zawiera pozytywistycznej, beznamiętnej diagnozy, lecz jest przepojona „pasją pedagogiczną”, orientacją na zrozumienie społecznych konstrukcji tożsamości nauczycielek i ich codziennego życia. [...] Autorka bardzo swobodnie porusza się po poszczególnych zagadnieniach, wykazując duży potencjał intelektualny w zakresie konstruowania dyskursu naukowego, a przede wszystkim rozwiązywania problemów badawczych i prowadzenia narracji.
Z recenzji prof. zw. dr. hab. Mariana Śnieżyńskiego:
Badania jakościowe z trudem torują sobie drogę na gruncie pedagogiki, przełamując powoli nurt badań ilościowych. W tej sytuacji należy Autorce recenzowanej pracy wyrazić uznanie i podziw za podjęcie badań czysto jakościowych, które wymagają spojrzenia empatycznego, introspekcyjnego, stania „na równi” z badanymi osobami i analizowania rzeczywistości z pozycji badanych osób. Autorka podjęła w pełni udaną próbę refleksyjnego spojrzenia na codzienność nauczycielskiego życia pozazawodowego. Analiza codzienności dokonana na podstawie dostarczonych Autorce pamiętników zawiera wielowymiarowy i złożony obraz różnorodności życia codziennego, nacechowany daleko idącym indywidualizmem, zabarwionym emocjonalnie. Niezwykle refleksyjny tekst czyta się z dużym i rosnącym zainteresowaniem. Dobór autentycznych wypowiedzi badanych w uporządkowane logicznie segmenty stwarza spójną całość, spiętą klamrą literackiej analizy i refleksyjnej myśli Autorki.
W trakcie oceny całego dorobku naukowego habilitantki przeważył w ocenie zachwyt nad pierwszymi tego typu studiami doświadczania codzienności życia przez nauczycieli oraz bardzo dobry wykład na temat braku kultury współpracy, wspólnotowej w "pokoju nauczycielskim". Tak więc w elitarnym klubie polskich doktorów habilitowanych w dyscyplinie pedagogika jest kolejna badaczka, tym razem z Uniwersytetu Pedagogicznego im. KEN w Krakowie.