Nauczycielska niesamorządność

Na początku lat 80. XX wieku pojawiła się opozycyjna wizja Samorządnej Rzeczypospolitej, która zaowocowała w środowisku oświatowym m.in. ideą tworzenia zawodowego samorządu nauczycieli, upatrując w nim szansę na wewnętrzną odnowę etyczną tego środowiska i przełamanie monopolu państwa w zakresie inicjatyw reformatorskich czy złamanie totalitarnych, centralistycznych form sprawowania władzy. Myślenie samorządowe, choć jakże ważne u podstaw głębokiej transformacji ustrojowej państwa, to jednak w tamtych latach nie miało szans na urzeczywistnienie w praktyce jako, że społeczny ruch odnowy Niezależnego Samorządnego Związku Zawodowego „Solidarność” musiał jako pierwszy zaistnieć w ówczesnych realiach Polski, przygotowując przedpole do emancypacyjnych dążeń różnych grup pracowniczych, w tym i nauczycieli.

Tworzenie niezależnego, samorządnego związku zawodowego „Solidarność” w szkołach i strukturach administracji oświatowej przesłoniło zatem w tamtych latach istotę pełnej autonomii środowiska nauczycielskiego, które przez lata Polski Ludowej pozbawione było podmiotowości zawodowej i godnych warunków pracy. Nie dostrzegano jeszcze zbyt wyraźnie, iż wyzwoleniu związkowemu, pracowniczemu powinna towarzyszyć równolegle rzeczywista transformacja stosunków społecznych w relacjach całej społeczności nauczycieli tak do władz oświatowych, jak i aparatu państwowego.

Szansy demokratyzowania oświaty upatrywano głównie w przenikaniu do szkół publicznych odmiennych od dotychczasowych celów, treści oraz metod nauczania i wychowania, poszerzaniu sfery szkolnictwa niepaństwowego czy zmian ustroju szkolnego (np. odstąpienie od prosowieckiej reformy oświaty, zmiana Karty Nauczyciela, Ustawy o Systemie Oświaty itp.). Domagano się, by szkoły mogły rzeczywiście służyć dobru dziecka i zostały uwolnione od konieczności realizacji doraźnych dyrektyw władz oświatowych, do czego mogło doprowadzić tworzenie szkół i klas autorskich, z własnym programem kształcenia i wychowania oraz podmiotowość nauczycieli.

Ruch samorządowy w polskich szkołach, chociaż ma bogate tradycje, to jednak zupełnym milczeniem pomijał kwestie powszechnej (międzyinstytucjonalnej) autonomii społeczności nauczycielskiej. Nie przejmowano się zbytnio tym, że ta grupa społeczno - zawodowa nie ma swojego rzeczywistego przedstawicielstwa, uprawnień i zobowiązań do współdecydowania o własnych losach oraz że pozbawiona jest realnego wpływu na politykę oświatową swojego państwa.

Ukształtowany już w XIX wieku hierarchiczny system zarządzania oświatą w strukturach państwowych ugruntował nie tylko model dyrektywnego, autorytarnego kierowania instytucjami oświatowymi, ale i utrwalił ich formalno - organizacyjny charakter. W tak hierarchicznie pojmowanym systemie oświatowym, w którym występuje pionowa i o zróżnicowanym terytorialnie zasięgu stopniowalność całego układu i jego subsytemów wszelkie formy samorządności powoływane są odgórnie, a jeśli nawet dopuszcza się możliwości ich oddolnego tworzenia (np. rady szkoły), to i tak zakres ich zadań oraz funkcji określany jest przez centralne władze.

W sposób niezgodny z ideą demokracji upowszechniło się w społecznościach edukacyjnych przekonanie, że wzajemne stosunki władz oświatowych z dyrektorami szkół, dyrektorów z nauczycielami oraz tych ostatnich z uczniami i ich rodzicami muszą być oparte na autorytecie wyżej usytuowanej w społecznej hierarchii osoby, przy czym przez autorytet rozumie się określony stopień posłuszeństwa czy podporządkowania. W autorytarnym społeczeństwie można jednakże kształcić jedynie autorytarne osobowości.

Koncepcje teoretyków wychowania i edukacji opierały się głównie na przesłankach pedagogicznych i psychologicznych, traktujących samorządność jako kategorię organizacyjną w skali pojedynczej instytucji, a nie jako równie możliwą i potrzebną kategorię społeczno - zawodową w skali makrosystemowej (społeczeństwa, państwa). Powstawały zatem prace teoretyczno - metodyczne, które adresowano do nauczycieli, jako głównych realizatorów samorządności w szkole, ignorując zawartą w tym podwójną niekonsekwencję: samorządność uczniom mieli nadawać ci, którzy sami nie byli samorządni.

Podobnie jest z samorządnością nauczycieli, której nikt im nadawać nie powinien, o ile sami nie dostrzegą potrzeby samowyzwolenia i nie zaangażują się na rzecz jego strukturalnego (organizacyjno- prawnego) zabezpieczenia. Nic nie zmieniło się od czasów PRL, w których Stanisław Bortnowski pisał, że polscy nauczyciele od kilkudziesięciu lat godzą się na ofiarność, wyrzeczenia, pauperyzację i permanentny wyzysk ze strony społeczeństwa (w tym przede wszystkim władz państwowych), gdyż w swojej roli zawodowej zostali naznaczeni misyjnością, posłannictwem, społecznikostwem bez prawa do buntu, do upierania się o normalność, o godne warunki pracy i płacy.

Władza woli widzieć w nauczycielach istoty posłuszne, uległe, nie sprzeciwiające się jej dyktatom. Jeżeli nie jest zainteresowana odstąpieniem od tak rozumianego władztwa pedagogicznego to dlatego, że musiałaby dopuścić wszystkie podmioty partycypujące w edukacji do rzeczywistego współuczestniczenia we władzy (nauczycieli, rodziców i uczniów), a co za tym idzie - stworzyłaby sobie dodatkowy czynnik oddolnej kontroli własnej działalności. Lepiej zaś i wygodniej jest edukować bez żadnej kontroli, niż osiągać co najmniej takie same wyniki w środowisku patrzącym na ręce władzy.

Pedagogika bezwstydu polityków

Od dłuższego czasu politycy wszystkich partii: od prawicy do lewicy używają w metaforycznej stylistyce określenia "pedagogika wstydu", które tak silnie przenika do świadomości społecznej, że jeszcze trochę i każdy pedagog będzie musiał wstydzić się z powodu swojej profesji albo misji. Pedagogami są jednak wszyscy, podobnie jak lekarzami czy psychologami, bo przecież każdy zna się na wychowywaniu innych, leczeniu ich lub terapeutyzowaniu. Po co komu wiedza, studia, lektury, badania, skoro można bez jakiegokolwiek przygotowania kogoś pouczyć lub doradzić mu w sprawach zdrowia cielesnego, psychicznego, a nawet umysłowego.

Studenci pytają, o co chodzi z tą pedagogiką wstydu? Co to jest za pedagogika? Czy w ogóle jest taka pedagogika? Dlaczego wstyd został doklejony do pedagogiki albo pedagogika do wstydu? Jeśli zajmować się negatywnymi uczuciami istot ludzkich, to raczej powinno się mówić o psychologii wstydu. Gdyby zaś chcieć rozpatrywać ów emocjonalny fenomen w znaczenie głębszym, bo egzystencjalnym wymiarze, to powinna zaistnieć FILOZOFIA WSTYDU. A tu masz babo placek - pedagogika wstydu.

Z rozpętanej przez prawicowych polityków burzy wokół kłamstw historycznych pojawiło się kłamstwo semantyczne na użytek ideologicznych sporów. Z wypowiedzi polityków można zrekonstruować następującą wykładnię pedagogiki, która w rzeczy samej nie istnieje, ale świetnie nadaje się do wojny polsko-polskiej. Owszem, jest wśród personalistycznych koncepcji wychowania kategoria wstydu odnoszona do ludzkiej cielesności, poszanowania własnej godności, troski o czystość moralną. W tym jednak, z czym spotykamy się w debacie publicznej, nie chodzi o tak rozumianą etykę ludzkiej cielesności, ale o:

- zakłamywanie, wypaczanie prawdy historycznej, fałszowanie jej;

- kształtowanie fałszywego wizerunku Polski i Polaków;

- świadome nieliczenie się z polską wrażliwością i prawdą o naszej historii;

- szkalowanie narodu i jego dziejów;

- promowanie siebie przez gardzenie innymi;

- narzucone przez tzw. elity przeświadczenie, że „polskość to nienormalność” (w wariancie optymistycznym - co najmniej „gorszość”), która deprecjonuje nas w oczach innych nacji;

- obrzydzenie polskością, rzekomo upapraną po pachy antysemityzmem, ciemnotą i zakutą w fałszywą hiperpoprawność płytkiego katolicyzmu;

- narzucanie Polakom (bądź narzucanie sobie przez nich samych) retoryki, wedle której, będąc „biedną panną na wydaniu”, możemy co najwyżej żebrać o miejsce na salonach u silnych i bogatych. Posłusznie kajać się i padać na kolana na każde ich żądanie, mimo iż mają oni często wielokroć więcej powodów do dyshonoru niż my;

- próbę (...) drastycznego zaniżenia samooceny Polaków poprzez odebranie nam dumy z przeszłości, zwłaszcza tej związanej z walką i martyrologią II Wojny Światowej. Czasu, kiedy nasi ojcowie i dziadowie powiedzieli NIE dwóm bezbożnym, pogańskim totalitaryzmom: niemieckiemu i sowieckiemu, czasu bohaterstwa i poświęcenia;

- rzekomy spisek liberalnych elit, które mają odebrać Polakom dumę z przeszłości.

Pedagogikę wstydu - w tym rozumieniu - reprezentują ci, którzy lekceważą powyższe kwestie, nie przywiązują do nich wagi, udają, że nie mają miejsca, a może i wzmacniają niektórych w ich manipulacjach, by kosztem prawdy bezwstydnie uczestniczyć w kłamstwie. Tak rozumiana bierność, a jeszcze gorzej aktywne współsprawstwo skutkują niezwykle krzywdzącym obrazem Polski i Polaków tak w kraju, jak i poza jego granicami.

W tym sensie słusznie prezes Instytutu Pamięci Narodowej dr Jarosław Szarek stwierdza: "prezes IPN wskazuje, że "(...) jako państwo polskie potrzebujemy długoletniego, przemyślanego programu promocji Polski i Polaków jako narodu, który umiłował wolność, co jest bliskie społeczeństwu amerykańskiemu".

Kiedy ks. Paweł Siedlanowski pisze: "Od jakiegoś czasu ciągle słyszymy, że mamy się wstydzić. Za swoją historię, konserwatywne poglądy, przywiązanie do religii i tradycji, za „wyssany z mlekiem matki” antysemityzm", to myślę sobie, że niepotrzebnie z tak dużym kwantyfikatorem wartościującym wpisuje się w pedagogikę wstydu, z którą sam chce walczyć.

Stwierdza bowiem: "Niewątpliwie jest to również fragment projektu inżynierii społecznej zakładającego, że społeczeństwo z niskim poczuciem wartości stosunkowo łatwo jest skłócić, zwrócić przeciwko sobie w taki sposób, aby zmęczone wewnętrznymi waśniami, prawdziwymi czy urojonymi antagonizmami, nie miało już siły stawić czoła zewnętrznym zagrożeniom." Można przecież to samo zdanie skonstruować inaczej, by wykazać instrumentalny charakter manipulacji politycznej.

Niewątpliwie walka z pedagogiką wstydu staje się walką o pamięć, o prawdę, która ma przywrócić Polakom dumę i podmiotowość, tak jakby Polacy jej nie posiadali. W moim przekonaniu okres od 1980 r. do chwili obecnej w niczym tego poczucia nie osłabił, a wprost odwrotnie. To polska młodzież została w III RP wychowana bez kompleksów niższości, czemu wyraźnie daje do zrozumienia uczestnicząc w międzynarodowych, światowych olimpiadach i konkursach przedmiotowych czy umiejętnościowych. To Polacy zdobywają szczyty nie tylko w Himalajach, ale i w wielkich korporacjach, w nauce i pedagogice szkolnej oraz pozaszkolnej.

Nie ma zatem przyzwolenia na pedagogikę wstydu, a więc takie oddziaływanie nauczycieli, katechetów, instruktorów, edukatorów, tutorów itp. na dzieci i młodzież, w wyniku którego miałby zostać ukształtowany w nich kompleks niższości. Wprost odwrotnie, od wielu lat kolejne grupy pokoleniowe nie godzą się na poniżanie ich samych, ich profesji, zaangażowania, akcji prospołecznych, pomocowych bez względu na to, kto jest ich nadawcą czy pomysłodawcą. Po co zatem wdrukowywać Polakom poczucie czegoś, czego nie mieli i nie mają - nie tylko od 1918 roku!

Kiedy poczucie wstydu przekracza granice normy, to podobnie jak poczucie dumy tworzy nieadekwatną do rzeczywistości samoświadomość, która jest niszcząca dla wszystkich. Pedagogika współczesna musi być przeciwko szantażowi i manipulacji tak wstydem jak i dumą, jeśli za nimi kryją się fałszywe intencje i postprawdy. Jeśli kiedykolwiek i gdziekolwiek powstała pedagogika wstydu, to tylko i wyłącznie w środowiskach politycznych na użytek walki o władzę.

Jestem za tym, by skończyć z polityką wmawiającą istnienie pedagogiki wstydu. Niech politycy przestaną zarządzać pedagogiką ubliżając jej prymarnym znaczeniom i kulturotwórczej roli.

Czy profilaktyka to nauka?

Napisała do mnie zaangażowana w profilaktykę pedagogiczną adiunkt, która od lat zajmuje się profilaktyką zachowań ryzykownych dzieci i młodzieży. Jak stwierdza, jej zainteresowania mają w większym stopniu wymiar praktyczny niż naukowy. Zastanawia się nad przyczynami, dla których nie znajduje wśród pedagogów poparcie dla działań naukowych w obszarze tzw. profilaktyki społecznej.

Profesorowie, z którymi rozmawiała na temat „naukowych podstaw” profilaktyki twierdzili albo, że nie ma czegoś takiego jak profilaktyka, albo, że nie jest ona nauką, albo, że nie można tworzyć substytutu dla wychowania.

Porusza zatem ciekawy problem, nad którym - przyznaję - sam specjalnie się dotychczas nie zastanawiałem. Z mojego doświadczenia akademickiego wynika, że profilaktyką zawsze zajmowali się albo specjaliści od pedagogiki społecznej, albo /i pedagogiki resocjalizacyjnej. W gruncie rzeczy jednak profilaktyka jest następstwem natężenia w określonym środowisku błędów wychowania, których rozprzestrzenianiu się pedagodzy usiłują zapobiec. Tam, gdzie odziaływania pedagogiczne (dydaktyczne, wychowawcze, opiekuńcze itp.) nie spełniają swoich funkcji, pojawiają się u wychowanków zaburzenia w ich relacjach inter-czy intrapersonalnych. Wówczas konieczna wydaje się socjo-lub psychoterapia albo resocjalizacja.

Specjalistka od profilaktyki społecznej pisze co następuje:

Oczywiście rozumiem te wszystkie argumenty, ale ze strony praktycznej jest OGROMNA potrzeba zajęcia się profilaktyką w aspekcie naukowych podstaw właśnie i uczynienia z niej obszaru dla poważnych badań. Nie tylko „w ramach” pedagogiki społecznej czy resocjalizacyjnej, ale jako odrębnej dziedziny wiedzy, na pograniczu pedagogiki, psychologii, socjologii i medycyny (promocji zdrowia).

Od 1992 roku samorządy wykorzystując fundusz tzw. korkowy mają obowiązek tworzyć i realizować strategie profilaktyczne m.in. w szkołach. Od 2002 każda szkoła miała obowiązek tworzenia i realizowania szkolnego programu profilaktyki. Od 1 września 2017 każda szkoła ma obowiązek realizacji szkolnego programu wychowawczo-profilaktycznego. Czyli od 26 już lat profilaktyka w obszarze praktyki funkcjonuje świetnie. Z jakim skutkiem- to już inna sprawa, bo wiele złego dzieje się w tym obszarze.

Zamiast programów opartych na naukowych podstawach organizuje się konkursy, festyny, spektakle, eventy, pogadanki i tym podobne nic nie wznoszące, nic nie zmieniające, działające na emocjach, czasem szkodliwe i w ogóle nie ewaluowane działania. Na przykład w zeszłych latach (...) większość szkół była zobligowana do brania udziału w akcji „Dopal dopalaczom”. W podstawówkach wisiały brzydkie plakaty ze smutnymi twarzami narkomanów a decydenci miejscy i dyrektorzy szkół mieli poczucie, że „robią profilaktykę”.

Refleksyjna pedagog nie narzeka na tę sytuację, gdyż sama od kilku lat zajmuje się w jednej z gminnych komisji rozwiązywaniem problemów alkoholowych, prowadzi w szkołach spotkania profilaktyczne dla rodziców i nauczycieli, realizuje programy profilaktyczne, który poddawane są ewaluacji. Jednak odczuwa bardzo wyraźnie brakuje oparcia w środowisku pedagogów, gdyż w naszym kraju całe „lobby profilaktyczne” przejęli psycholodzy i przedstawiciele innych profesji wchodząc do szkół i „robiąc profilaktykę”.

Być może ma rację, że ta sytuacja powinna się zmienić, a środowisko pedagogiczne w Polsce powinno zająć się pracą na rzecz tworzenia naukowych podstaw do programów zapobiegawczych (nie tylko dla dzieci i młodzieży, ale też dla dorosłych - od czego mamy andragogikę?) (...) nie ma w Polsce ośrodków naukowych zajmujących się profilaktyką. Jedynym jest zespół pani prof. Marii Deptuły w Bydgoszczy. W Lublinie działa prof. Gaś, ale to jest środowisko psychologiczne. Paradoksalnie to on ciągle pisze o pedagogicznych podstawach profilaktyki. Nie pedagog….Potrzebna jest konsolidacja środowiska pedagogów wokół profilaktyki, potrzebne jest pedagogiczne lobby przekonujące decydentów, polityków o wadze profilaktyki. Potrzebna jest w końcu grupa pedagogów dbających o badania naukowe nad działaniami profilaktycznymi.

Dzielę się z czytelnikami bloga tą refleksją i oczekiwaniami naszej Koleżanki. Nie spotkałem się dotychczas z zainteresowaniem czy potrzebą tworzenia odrębnej a heterogenicznej dyscypliny naukowej, która łączyłaby wiedzę na temat przeciwdziałania możliwym w życiu osób niedostosowanych społecznie czy nieradzącym sobie z sytuacjami problemowymi, kryzysowymi a zagrażającymi ich zdrowiu czy nawet życiu. Wiele artykułów pojawia się na ten temat na łamach toruńskiego dwumiesięcznika, który znakomicie redaguje pedagog dr Jan A. Malinowski z Wydziału Nauk Pedagogicznych UMK - "Wychowanie Na Co Dzień".

Moim zdaniem programy profilaktyczne powstają najczęściej post factum jako swoistego rodzaju próba ochrony tych, którzy jeszcze nie doznali niepożądanych zagrożeń w swoim rozwoju. We współczesnym świecie uciekamy już od atomizacji nauk, by w wyniku integracji, transgresji wiedzy itp. lepiej rozpoznawać świat i wzbogacać go o nowe impulsy. Być może warto prowadzić badania w powyższym zakresie i przekonać do powyższej racji. Nie spotkałem się w Niemczech z profilaktyką pedagogiczną jako dyscypliną naukową, gdyż tam ma ona charakter praktycznej pedagogiki (tak ją też określa Andrzej Janowski).