Pedagogika bezwstydu polityków

Od dłuższego czasu politycy wszystkich partii: od prawicy do lewicy używają w metaforycznej stylistyce określenia "pedagogika wstydu", które tak silnie przenika do świadomości społecznej, że jeszcze trochę i każdy pedagog będzie musiał wstydzić się z powodu swojej profesji albo misji. Pedagogami są jednak wszyscy, podobnie jak lekarzami czy psychologami, bo przecież każdy zna się na wychowywaniu innych, leczeniu ich lub terapeutyzowaniu. Po co komu wiedza, studia, lektury, badania, skoro można bez jakiegokolwiek przygotowania kogoś pouczyć lub doradzić mu w sprawach zdrowia cielesnego, psychicznego, a nawet umysłowego.

Studenci pytają, o co chodzi z tą pedagogiką wstydu? Co to jest za pedagogika? Czy w ogóle jest taka pedagogika? Dlaczego wstyd został doklejony do pedagogiki albo pedagogika do wstydu? Jeśli zajmować się negatywnymi uczuciami istot ludzkich, to raczej powinno się mówić o psychologii wstydu. Gdyby zaś chcieć rozpatrywać ów emocjonalny fenomen w znaczenie głębszym, bo egzystencjalnym wymiarze, to powinna zaistnieć FILOZOFIA WSTYDU. A tu masz babo placek - pedagogika wstydu.

Z rozpętanej przez prawicowych polityków burzy wokół kłamstw historycznych pojawiło się kłamstwo semantyczne na użytek ideologicznych sporów. Z wypowiedzi polityków można zrekonstruować następującą wykładnię pedagogiki, która w rzeczy samej nie istnieje, ale świetnie nadaje się do wojny polsko-polskiej. Owszem, jest wśród personalistycznych koncepcji wychowania kategoria wstydu odnoszona do ludzkiej cielesności, poszanowania własnej godności, troski o czystość moralną. W tym jednak, z czym spotykamy się w debacie publicznej, nie chodzi o tak rozumianą etykę ludzkiej cielesności, ale o:

- zakłamywanie, wypaczanie prawdy historycznej, fałszowanie jej;

- kształtowanie fałszywego wizerunku Polski i Polaków;

- świadome nieliczenie się z polską wrażliwością i prawdą o naszej historii;

- szkalowanie narodu i jego dziejów;

- promowanie siebie przez gardzenie innymi;

- narzucone przez tzw. elity przeświadczenie, że „polskość to nienormalność” (w wariancie optymistycznym - co najmniej „gorszość”), która deprecjonuje nas w oczach innych nacji;

- obrzydzenie polskością, rzekomo upapraną po pachy antysemityzmem, ciemnotą i zakutą w fałszywą hiperpoprawność płytkiego katolicyzmu;

- narzucanie Polakom (bądź narzucanie sobie przez nich samych) retoryki, wedle której, będąc „biedną panną na wydaniu”, możemy co najwyżej żebrać o miejsce na salonach u silnych i bogatych. Posłusznie kajać się i padać na kolana na każde ich żądanie, mimo iż mają oni często wielokroć więcej powodów do dyshonoru niż my;

- próbę (...) drastycznego zaniżenia samooceny Polaków poprzez odebranie nam dumy z przeszłości, zwłaszcza tej związanej z walką i martyrologią II Wojny Światowej. Czasu, kiedy nasi ojcowie i dziadowie powiedzieli NIE dwóm bezbożnym, pogańskim totalitaryzmom: niemieckiemu i sowieckiemu, czasu bohaterstwa i poświęcenia;

- rzekomy spisek liberalnych elit, które mają odebrać Polakom dumę z przeszłości.

Pedagogikę wstydu - w tym rozumieniu - reprezentują ci, którzy lekceważą powyższe kwestie, nie przywiązują do nich wagi, udają, że nie mają miejsca, a może i wzmacniają niektórych w ich manipulacjach, by kosztem prawdy bezwstydnie uczestniczyć w kłamstwie. Tak rozumiana bierność, a jeszcze gorzej aktywne współsprawstwo skutkują niezwykle krzywdzącym obrazem Polski i Polaków tak w kraju, jak i poza jego granicami.

W tym sensie słusznie prezes Instytutu Pamięci Narodowej dr Jarosław Szarek stwierdza: "prezes IPN wskazuje, że "(...) jako państwo polskie potrzebujemy długoletniego, przemyślanego programu promocji Polski i Polaków jako narodu, który umiłował wolność, co jest bliskie społeczeństwu amerykańskiemu".

Kiedy ks. Paweł Siedlanowski pisze: "Od jakiegoś czasu ciągle słyszymy, że mamy się wstydzić. Za swoją historię, konserwatywne poglądy, przywiązanie do religii i tradycji, za „wyssany z mlekiem matki” antysemityzm", to myślę sobie, że niepotrzebnie z tak dużym kwantyfikatorem wartościującym wpisuje się w pedagogikę wstydu, z którą sam chce walczyć.

Stwierdza bowiem: "Niewątpliwie jest to również fragment projektu inżynierii społecznej zakładającego, że społeczeństwo z niskim poczuciem wartości stosunkowo łatwo jest skłócić, zwrócić przeciwko sobie w taki sposób, aby zmęczone wewnętrznymi waśniami, prawdziwymi czy urojonymi antagonizmami, nie miało już siły stawić czoła zewnętrznym zagrożeniom." Można przecież to samo zdanie skonstruować inaczej, by wykazać instrumentalny charakter manipulacji politycznej.

Niewątpliwie walka z pedagogiką wstydu staje się walką o pamięć, o prawdę, która ma przywrócić Polakom dumę i podmiotowość, tak jakby Polacy jej nie posiadali. W moim przekonaniu okres od 1980 r. do chwili obecnej w niczym tego poczucia nie osłabił, a wprost odwrotnie. To polska młodzież została w III RP wychowana bez kompleksów niższości, czemu wyraźnie daje do zrozumienia uczestnicząc w międzynarodowych, światowych olimpiadach i konkursach przedmiotowych czy umiejętnościowych. To Polacy zdobywają szczyty nie tylko w Himalajach, ale i w wielkich korporacjach, w nauce i pedagogice szkolnej oraz pozaszkolnej.

Nie ma zatem przyzwolenia na pedagogikę wstydu, a więc takie oddziaływanie nauczycieli, katechetów, instruktorów, edukatorów, tutorów itp. na dzieci i młodzież, w wyniku którego miałby zostać ukształtowany w nich kompleks niższości. Wprost odwrotnie, od wielu lat kolejne grupy pokoleniowe nie godzą się na poniżanie ich samych, ich profesji, zaangażowania, akcji prospołecznych, pomocowych bez względu na to, kto jest ich nadawcą czy pomysłodawcą. Po co zatem wdrukowywać Polakom poczucie czegoś, czego nie mieli i nie mają - nie tylko od 1918 roku!

Kiedy poczucie wstydu przekracza granice normy, to podobnie jak poczucie dumy tworzy nieadekwatną do rzeczywistości samoświadomość, która jest niszcząca dla wszystkich. Pedagogika współczesna musi być przeciwko szantażowi i manipulacji tak wstydem jak i dumą, jeśli za nimi kryją się fałszywe intencje i postprawdy. Jeśli kiedykolwiek i gdziekolwiek powstała pedagogika wstydu, to tylko i wyłącznie w środowiskach politycznych na użytek walki o władzę.

Jestem za tym, by skończyć z polityką wmawiającą istnienie pedagogiki wstydu. Niech politycy przestaną zarządzać pedagogiką ubliżając jej prymarnym znaczeniom i kulturotwórczej roli.

Czy profilaktyka to nauka?

Napisała do mnie zaangażowana w profilaktykę pedagogiczną adiunkt, która od lat zajmuje się profilaktyką zachowań ryzykownych dzieci i młodzieży. Jak stwierdza, jej zainteresowania mają w większym stopniu wymiar praktyczny niż naukowy. Zastanawia się nad przyczynami, dla których nie znajduje wśród pedagogów poparcie dla działań naukowych w obszarze tzw. profilaktyki społecznej.

Profesorowie, z którymi rozmawiała na temat „naukowych podstaw” profilaktyki twierdzili albo, że nie ma czegoś takiego jak profilaktyka, albo, że nie jest ona nauką, albo, że nie można tworzyć substytutu dla wychowania.

Porusza zatem ciekawy problem, nad którym - przyznaję - sam specjalnie się dotychczas nie zastanawiałem. Z mojego doświadczenia akademickiego wynika, że profilaktyką zawsze zajmowali się albo specjaliści od pedagogiki społecznej, albo /i pedagogiki resocjalizacyjnej. W gruncie rzeczy jednak profilaktyka jest następstwem natężenia w określonym środowisku błędów wychowania, których rozprzestrzenianiu się pedagodzy usiłują zapobiec. Tam, gdzie odziaływania pedagogiczne (dydaktyczne, wychowawcze, opiekuńcze itp.) nie spełniają swoich funkcji, pojawiają się u wychowanków zaburzenia w ich relacjach inter-czy intrapersonalnych. Wówczas konieczna wydaje się socjo-lub psychoterapia albo resocjalizacja.

Specjalistka od profilaktyki społecznej pisze co następuje:

Oczywiście rozumiem te wszystkie argumenty, ale ze strony praktycznej jest OGROMNA potrzeba zajęcia się profilaktyką w aspekcie naukowych podstaw właśnie i uczynienia z niej obszaru dla poważnych badań. Nie tylko „w ramach” pedagogiki społecznej czy resocjalizacyjnej, ale jako odrębnej dziedziny wiedzy, na pograniczu pedagogiki, psychologii, socjologii i medycyny (promocji zdrowia).

Od 1992 roku samorządy wykorzystując fundusz tzw. korkowy mają obowiązek tworzyć i realizować strategie profilaktyczne m.in. w szkołach. Od 2002 każda szkoła miała obowiązek tworzenia i realizowania szkolnego programu profilaktyki. Od 1 września 2017 każda szkoła ma obowiązek realizacji szkolnego programu wychowawczo-profilaktycznego. Czyli od 26 już lat profilaktyka w obszarze praktyki funkcjonuje świetnie. Z jakim skutkiem- to już inna sprawa, bo wiele złego dzieje się w tym obszarze.

Zamiast programów opartych na naukowych podstawach organizuje się konkursy, festyny, spektakle, eventy, pogadanki i tym podobne nic nie wznoszące, nic nie zmieniające, działające na emocjach, czasem szkodliwe i w ogóle nie ewaluowane działania. Na przykład w zeszłych latach (...) większość szkół była zobligowana do brania udziału w akcji „Dopal dopalaczom”. W podstawówkach wisiały brzydkie plakaty ze smutnymi twarzami narkomanów a decydenci miejscy i dyrektorzy szkół mieli poczucie, że „robią profilaktykę”.

Refleksyjna pedagog nie narzeka na tę sytuację, gdyż sama od kilku lat zajmuje się w jednej z gminnych komisji rozwiązywaniem problemów alkoholowych, prowadzi w szkołach spotkania profilaktyczne dla rodziców i nauczycieli, realizuje programy profilaktyczne, który poddawane są ewaluacji. Jednak odczuwa bardzo wyraźnie brakuje oparcia w środowisku pedagogów, gdyż w naszym kraju całe „lobby profilaktyczne” przejęli psycholodzy i przedstawiciele innych profesji wchodząc do szkół i „robiąc profilaktykę”.

Być może ma rację, że ta sytuacja powinna się zmienić, a środowisko pedagogiczne w Polsce powinno zająć się pracą na rzecz tworzenia naukowych podstaw do programów zapobiegawczych (nie tylko dla dzieci i młodzieży, ale też dla dorosłych - od czego mamy andragogikę?) (...) nie ma w Polsce ośrodków naukowych zajmujących się profilaktyką. Jedynym jest zespół pani prof. Marii Deptuły w Bydgoszczy. W Lublinie działa prof. Gaś, ale to jest środowisko psychologiczne. Paradoksalnie to on ciągle pisze o pedagogicznych podstawach profilaktyki. Nie pedagog….Potrzebna jest konsolidacja środowiska pedagogów wokół profilaktyki, potrzebne jest pedagogiczne lobby przekonujące decydentów, polityków o wadze profilaktyki. Potrzebna jest w końcu grupa pedagogów dbających o badania naukowe nad działaniami profilaktycznymi.

Dzielę się z czytelnikami bloga tą refleksją i oczekiwaniami naszej Koleżanki. Nie spotkałem się dotychczas z zainteresowaniem czy potrzebą tworzenia odrębnej a heterogenicznej dyscypliny naukowej, która łączyłaby wiedzę na temat przeciwdziałania możliwym w życiu osób niedostosowanych społecznie czy nieradzącym sobie z sytuacjami problemowymi, kryzysowymi a zagrażającymi ich zdrowiu czy nawet życiu. Wiele artykułów pojawia się na ten temat na łamach toruńskiego dwumiesięcznika, który znakomicie redaguje pedagog dr Jan A. Malinowski z Wydziału Nauk Pedagogicznych UMK - "Wychowanie Na Co Dzień".

Moim zdaniem programy profilaktyczne powstają najczęściej post factum jako swoistego rodzaju próba ochrony tych, którzy jeszcze nie doznali niepożądanych zagrożeń w swoim rozwoju. We współczesnym świecie uciekamy już od atomizacji nauk, by w wyniku integracji, transgresji wiedzy itp. lepiej rozpoznawać świat i wzbogacać go o nowe impulsy. Być może warto prowadzić badania w powyższym zakresie i przekonać do powyższej racji. Nie spotkałem się w Niemczech z profilaktyką pedagogiczną jako dyscypliną naukową, gdyż tam ma ona charakter praktycznej pedagogiki (tak ją też określa Andrzej Janowski).

Bycie nauczycielką jako spełnienie własnych marzeń

Bardzo lubię pracować ze studentami studiów niestacjonarnych, gdyż zdarzają się w śród nich refleksyjni nauczyciele. Płacąc za studia oczekują jak najwyższej jakości zajęć, ale też wiele wymagają od siebie. Nie jest im łatwo pogodzić studiowanie z własną pracą zawodową, prowadzeniem domu, który jest dla nich jeszcze jednym "etatowym zajęciem". Ciekawe, że nie wszyscy wybierają studia nauczycielskie jako kierunek pierwszego wyboru.

Przytoczę poniżej swobodną wypowiedź nauczycielski-studentki, w której odpowiadała na pytanie - Co znaczy dla współczesnego nauczyciela MYŚLEĆ JAK PEDAGOG? W treści wypowiedzi wprowadziłem zmiany, dzięki którym zachowana jest pełna anonimowość. Niech inspiruje do wymiany myśli, opinii czy stanowisk innych. Pominąłem dużą część wstępną, w której autorka odwołuje się do literatury pedeutologicznej. W tym miejscu najważniejsze są jej osobiste refleksje:

"Nauczyciel powinien przede wszystkim posiadać pasję w tym co robi. W dzisiejszych czasach niestety brak jest nauczycieli z powołania. Większość z nich traktuje swoją pracę jedynie jako korzyść materialną, jako normalny zawód. Zastanawiam się dlaczego tak się dzieje? Większość osób młodych wybierając kierunek studiów tak naprawdę nie zastanawia się nad tym. Często podejmują decyzję pochopnie, bo muszą skończyć jakieś studia, żeby dojść do czegoś w życiu. Sama jestem najlepszym przykładem wyżej postawionej tezy.

W czasie szkoły średniej i wcześniej wiedziałam, że w przyszłości chcę pracować z dziećmi. Zawsze uwielbiałam dzieci i chętnie się nimi opiekowałam. Niestety jak przyszedł czas wybrania kierunku studiów zdecydowałam się na zarządzanie i marketing. Serce podpowiadało mi, żeby studiować pedagogikę, ale rozum mówił, że po kierunkach ścisłych łatwiej jest znaleźć pracę. Dzisiaj już wiem, że popełniłam błąd. W połowie studiów zrozumiałam, że nie interesuje mnie to całe zarządzanie, papierki i liczenie. Praca z małymi dziećmi to jest to co chcę tak naprawdę robić w życiu. Skończyłam jednak zarządzanie i marketing, ponieważ szkoda mi było pieniędzy, czasu i wysiłku jaki włożyłam w te studia. To jednak nie przekreśliło moich marzeń.

Zapisałam się na nowy kierunek, jakim jest pedagogika. Uważam, że w życiu trzeba kierować się sercem, a nie rozumem. Musimy dążyć do realizacji swoich marzeń. Co z tego, że będziemy mieć dobrze płatną pracę, jak nie będziemy czerpać satysfakcji i zadowolenia z tego co robimy. Najważniejsze jest, żebym wstając rano wiedziała, że idę do pracy, którą lubię i która przynosi mi zadowolenie, a nie że idę tam z przymusu zarabiania pieniędzy.

W swoim życiu miałam do czynienia z różnymi nauczycielami. Jedni byli bardzo surowi, a inni za bardzo wyluzowani. Praca nauczyciela, wbrew pozorom jest bardzo ciężka i trudna. Dobry nauczyciel to taki, który nie przekazuje tylko suchych informacji, lecz żyje sprawami ucznia. Bardzo często zdarza się tak, że w klasie są osoby, które nie radzą sobie z materiałem i które potrzebują więcej czasu i zainteresowania ze strony nauczyciela. W dzisiejszych czasach często szkoła woli pozbyć się problemu niż go rozwiązać.

Jak ja chodziłam do szkoły podstawowej nigdy nie było przypadku, żeby nauczyciele zostawili kogoś w tej samej klasie. Zawsze pedagodzy poświęcali takim osobom więcej czasu i mieli więcej zrozumienia. Nauczyciel był przyjacielem, a nie tylko osobom przekazującą wiedzę i wystawiającą oceny. Teraz wszystko się zmieniło, gdyż w wyniku biurokracji stali się typowymi służbistami. Interesuje ich tylko prawo, a nie sprawy uczniów. Z jednej strony trudno się dziwić. To co wyprawia dzisiejsza młodzież i do czego są zdolni uczniowie przechodzi ludzkie pojęcie. Tyle w telewizji się słyszy o zastraszaniu nauczycieli, a nawet o przemocy fizycznej stosowanej przeciwko nauczycielom.

W tym momencie przypominam sobie sprawę jak w jakiejś szkole uczniowie założyli kubeł ze śmieciami na głowę nauczyciela i nagrywali wszystko telefonem komórkowym. Dla mnie jest to sytuacja wręcz karygodna i nie mieści mi się w głowie. Jak uczeń mógł się odważyć na taki czyn. Kiedyś uczeń nie odważyłby się nawet napyskować do nauczyciela, a co dopiero użyć przemocy fizycznej.

Dlatego uważam, że dzisiaj nauczyciel ma wręcz ogromnie trudną misje do spełnienia. Z jednej strony musi być przyjacielem i powinien interesować się sprawami uczniów, ale z drugiej strony nie może pozwolić wejść sobie na głowę. Jak tu w dzisiejszych czasach być dobrym nauczycielem i spełniać wszystkie przykazania dobrego nauczyciela, jak młodzież jest coraz gorsza i nie daje szansy wykazania się w tym zawodzie? Współczesny nauczyciel powinien starać się być jak najlepszym, a praca przez niego wykonywana przyniesie (być może) szacunek i satysfakcję. Jest wiele literatury mówiącej o tym jak być dobrym nauczycielem, ale życie pokazuje, że nie zawsze to co napisane w książkach jest możliwe do zrealizowania.

Myśleć jak pedagog to nie znaczy, że studia i lektury przygotują go do zawodu i że potrzebne wykształcenie można posiąść zza biurka. Przede wszystkim musi sam umacniać swoją wewnętrzną postawę moralną, swój charakter. Zasadniczą kwestią jest jak będzie spostrzegał dziecko. Problemu tego nie wolno ujmować jedynie z zewnątrz. Pedagog musi przygotować się również wewnętrznie. Musi wejść w głąb siebie.

Odczuwać jak pedagog to znaczy być życzliwym i ofiarnym wobec innych ludzi, wykazywać wrażliwość na ich problemy i być współczulnym na ich odczucia i emocje.
Działać jak pedagog, oznacza doświadczać i eksperymentować, orientować się na osiąganie celów, rozwiązywać problemy, podejmować decyzje. Działanie prowadzi do uwolnienia się od zakłóceń lub nowej motywacji, do rekonstrukcji doświadczenia, do nowych prawd lub nowych wniosków wzywających do zaangażowania."