Ukazała się najnowsza rozprawa naukowa prof. Lecha Witkowskiego, która - na szczęście dla niektórych pedagogów – nie liczy już 900 stron (nie objętością mierzy się wielkość dzieła), ale stanowi niezwykle interesujący i poważny wkład w nauki humanistyczno-społeczne.
To nie jest książka do powszechnego studiowania przez początkującą w zdobywaniu wiedzy i kwalifikacji zawodowych młodzież, ale powinna stać się obowiązkową lekturą dla doktorantów. Ci bowiem mają już za sobą przynajmniej formalne wykształcenie magisterskie, więc stać ich na to, by zmierzyć się z metarefleksją autora o wysublimowanym, a przez to rzadkim „rozsmakowaniu się” wiedzą w poszukiwaniu zupełnie nowych w niej znaczeń. Brytyjski uczony, mikrobiolog, Bernard Dixon zakwalifikowałby te badania naszego filozofa edukacji do tych, które płyną nie tylko z ciekawości poznawczej, ale przede wszystkim w poczuciu akademickiego posłannictwa, troski o podejmowanie wysiłku intelektualnego nad czytanymi rozprawami.
Niniejsza monografia jest bowiem niejako pośrednio prowadzeniem przez autora dialogu z młodymi uczonymi, którzy stają się nadzieją dla kontynuowania tego typu badań w dziedzinach obu, niesłusznie rozdzielonych przez urzędników resortu, nauk humanistycznych i społecznych. Czytając tę rozprawę ma się wrażenie, jakby uczestniczyło się w rozmowie z filozofem, który nieustannie powraca w różnych jej częściach do tych samych zasad, dyrektyw, a nawet akademickich moralitetów w trosce o rozpalenie czy podtrzymanie ognia naukowego poznania, fascynacji naukową wiedzą o dotychczasowym jej stanie.
Uczula nas zarazem na pojawiające się w literaturze naukowej błędy, przekłamania, nieudolne tłumaczenia czy interpretacje kluczowego dla modelu Eriksona operatora VERSUS. Odkrywa relację versus (bycie wobec) jako antynomię strukturalną, która wpisuje się w jego dotychczasowe badania przełomu dwoistości w humanistyce. Jak pisze: "Bycie wobec" wymaga "ontologii między". jako że niesie powiązanie, sprzężenie zwrotne, komplementarną więź, wzajemnie niezbywalną, wykluczająca łatwe hipostazowanie.(s. 24)
Tego typu studia tylko pozornie nie przynoszą wymiernych korzyści ani państwu, ani systemowi edukacji. Ich autoteliczny wymiar wpisuje się w niedostrzegalny dla rządzących na różnych szczeblach, także akademickiego życia, rozwój kultury naukowej. W przypadku tej rozprawy jest już ona na wyższym poziomie, bowiem łączy w sobie jakże typowe dla tego autora myślenie krytyczne, a nawet samokrytyczne w połączeniu ze swoistego rodzaju rebelią. Słusznie nas zachęca do tego ze względu na bezmyślne utrwalanie od lat w środowisku psychologicznym, ale także w recepcji przedstawicieli innych nauk, niewłaściwie – jego zdaniem – odczytanej kategorii „versus” w psychodynamicznym modelu Erika H. Eriksona cyklicznego rozwoju człowieka.
Na tego typu rebelię mogą sobie pozwolić albo ci, którzy jak prof. L. Witkowski, znajdują się na samym szczycie akademickich osiągnięć, toteż – jak pisze o tym Dixon – nie mają nic do stracenia, albo młodzi naukowcy, których dzięki własnemu talentowi odwadze stać na ryzyko nieortodoksyjnego myślenia uwolnionego od spodziewanych korzyści. Lech Witkowski łączy powyższą rozprawą niejako cykl własnego naukowego rozwoju w obszarze analiz modelu Eriksona, który fascynował go właśnie na początku jego drogi akademickiego rozwoju, aby po kilkudziesięciu latach powrócić na ścieżkę myślenia z nowymi pytaniami, hipotezami i stanowczo formułowanymi tezami. Odsłania nam wartość metarefleksji, ustawicznie prowadzonych przez niego badań, które są odroczone w czasie na tych samych w większości rozprawach źródłowych interesującego go dorobku. Poszerzył je jednak o nowe źródła i opracowania, zawierające często błędne ich odczytania, powierzchowne czy też o bezmyślne streszczenia podręcznikowych redukcji myśli.
Jest to pasjonujące laboratorium myśli uczonego, z którym trudno będzie zmierzyć się młodemu pokoleniu, jeśli uprzednio nie przeczyta w oryginale wszystkich rozpraw Erika H. Eriksona. Niestety, obawiam się, że nie znajdziemy takich nawet wśród obecnych psychologów, skoro – jak pisze L. Witkowski – nie zadali sobie nawet trudu, by zastanowić się nad tym, co oznacza fundamentalna na każdym poziomie cyklu życia formuła „versus”. Nie wystarczy tu jej proste, lingwistycznie techniczne przetłumaczenie, skoro kryje ona w sobie znacznie więcej, niż z niego by wynikało. Być może to studium auto- i metakrytyczne nawet zwolni naukowców z wysiłku dotarcia do tych lektur i zastanowienia się nad sensem treści oporu wobec dotychczasowej recepcji i akademickiej popularyzacji eriksonowskiej koncepcji. Po co mieliby to czynić, skoro L. Witkowski wykonał już za nich to zadanie?
Moim zdaniem właśnie ta książka powinna zachęcić studentów i naukowców psychologii, pedagogiki i socjologii do ponownego studiowania tekstów E.H. Eriksona i zastanowienia się nad nimi w kontekście zarówno przywoływania ich we własnych studiach teoretycznych, jak i konceptualizowaniu własnych badań empirycznych. To, o czym pisze w swojej książce Witkowski powinno doprowadzić do radykalnej zmiany także narzędzi diagnostycznych, które były przez dziesiątki lat konstruowane na bazie niewłaściwej recepcji istoty typologii każdej z faz cyklicznego rozwoju człowieka.
W tym zatem upatruję także ogromny walor praktyczny publikacji, bowiem wynika z jej treści jaka odpowiedzialność spoczywa na uczonych, badaczach, jeśli konstruują narzędzia diagnostyczne w oparciu o strukturę nieadekwatnych do teorii zmiennych. Z publikacji Witkowskiego wynika, jak jego krytyka demistyfikuje niewłaściwe panowanie psychologów nad różnymi wymiarami ludzkiej egzystencji badanych osób według błędnie odczytanego eriksonowskiego modelu.
Znakomicie się stało, że profesor Lech Witkowski poświęcił ponownie swoją refleksję filozoficzną dotychczasowemu odczytaniu modelu Eriksona, bo ani psychologów, ani socjologów czy pedagogów nie było do tej pory stać na taki luksus głębokiej, świetnie udokumentowanej kontemplacji. Widać dzięki niej jak ważna jest w nauce migracja umysłowa, przemieszczanie się uczonego z jednej dyscypliny do drugiej bez kompleksu bycia w niej formalnie wykształconym. Ten typ migracji naukowej prowadzi właśnie do powstania nowych powiązań wiedzy i być może tworzenia się także nowych sieci badawczych.
Mam nadzieję, że psycholodzy darują sobie milczenie czy obojętność na obecną już na rynku rozprawę Lecha Witkowskiego i zaczną włączać do swoich debat, studiów i zespołów badawczych przedstawicieli także innych nauk społecznych i humanistycznych. Może nawet będzie miała miejsce naukowa dyskusja nad tezami L:. Witkowskiego tak, jak uczynili to pedagodzy w ub. roku polemizując i wychwalając na łamach "Studiów z Teorii Wychowania" wcześniejszą monografię naukową tego autora poświęconą pedagogice Heleny Radlińskiej. W przeciwnym razie zdarzająca się ze strony psychologów arogancja wobec pedagogów i ignorancja pedagogiczna będą prowadzić do projektów badawczych, na których wprawdzie da się dobrze zarobić, ale nie tylko finansowo. Można bowiem znacznie więcej stracić, kiedy publikuje się wyniki badań coraz łatwiej rozpoznawalnych jako zbiór artefaktów.
