Każda z książek profesora Akademii Pomorskiej w Słupsku, filozofa - Lecha Witkowskiego stanowi znaczący wkład w rozwój współczesnej humanistyki. Nie warto rezygnować z czytania książek tego autora nawet wówczas, kiedy z jakiegoś powodu nie akceptujemy jego czy jego filozofii analitycznej z odniesieniami tak do filozofii, pedagogiki, socjologii czy psychologii, gdyż każda z nich staje się znaczącym źródłem wiedzy i łamania występujących w niej pęknięć, stereotypów, niejasności, błędów czy nieporozumień.
Nowy tytuł pojawia się wraz z jubileuszem 70 urodzin Uczonego, który ma poczucie niedosytu recepcji swoich rozpraw. Poświęcił kilkadziesiąt lat, tysiące godzin studiów (meta-)teoretycznych na analizy i polemiki z innymi przedstawicielami nauk humanistycznych oraz społecznych. Tym razem mamy powrót do źródeł wybranych myśli filozoficznej i psychologicznej w ramach własnych badań, którym stara się nadać nowy wymiar, zachęcić do ponownych lektur tak oryginalnych tekstów światowej sławy uczonych, jak i ich mniej lub bardziej zaawansowanych czytelników oraz badaczy.
Kiedy wrzuciłem na fejs otrzymane tego samego dnia książki różnych autorów, chociaż akurat opublikowane w tej samej oficynie, to zapytałem, od której mam zacząć. Jedną bowiem była powyższa monografia L. Witkowskiego, a drugą praca zbiorowa pod redakcją prof. socjologii Uniwersytetu Wrocławskiego Barbary Wiśniewskiej-Paź poświęcona historycznym i politycznym kontekstom ustroju uwielbianego przeze mnie kraju, jakim jest Szwajcaria. Odpowiedź była dowcipna: "przed południem należy przeczytać jedną, a po południu drugą książkę".
Tak też uczyniłem. Sobotę poświęciłem na zapoznanie się z obu monografiami, przy czym z żadną z nich nie miałem najmniejszych problemów, jeśli chodzi o tempo czytania ze zrozumieniem. Od dziesiątek lat tak pracuję, więc nie sprawiały mi te publikacje najmniejszej trudności. Znam wcześniejsze rozprawy tych autorów, co znacznie ułatwia odbiór kolejnych.
Monografia L. Witkowskiego okazała się przewodnikiem po jego wcześniejszych książkach z drobnymi uzupełnieniami, odniesieniami i uaktualnieniem niektórych tropów. To także redukcyjne podejście do wielu jego rozproszonych w różnych periodykach i pracach zwartych artykułów, w których zawierał znacznie szerszą recepcję swoich rozpraw, a tu je ponowił w różnych fragmentach i konfiguracjach.
Tym razem autor "Psychodynamik i ich struktur" postanowił sprowadzić studium jedynie do tych odbiorców jego dzieł, których w 70 roku życia postanowił wyróżnić, by nie zapomnieli o nim, a zarazem doznali poczucia wdzięczności za wkład także w jego rozwój. To jest cenna przypadłość w sytuacji, gdy nie przyjmuje się uwag krytycznych twierdząc, że trafne były zarzuty recenzentów wydawniczych o powtarzalności - niemal jak mantry - wielu wątków w kolejnych rozdziałach. Jak stwierdził:
To może stanowić dla niektórych czytelników słabość przyjętej tu narracji, ale pozwolę sobie na wyznanie, że te powroty wydają mi się konieczne jako wynikające z postulatywnego charakteru tekstu, który jest niemal manifestem programowym dla badań i dydaktyki, a tym bardziej praktyki zastosowań edukacyjnych czy terapeutycznych. (...) W tym sensie ta "mantra" jest wywrotowa, świadomie polemiczna, wręcz chce się narazić aż do bólu niektórym, licząc na zrozumienie i współdziałanie u innych czytelników [s.37].
Moim zdaniem wytłumaczenie tego stanu rzeczy jest jedno, a mianowicie autor zgromadził publikowane już wcześniej referaty czy artykuły w rozproszonych po kraju publikacjach i być może nie bardzo mu się chciało tracić czas na eliminowanie tego, co jednak częściowo burzy poczucie sensu czytania wciąż tych samych kwestii w różnych miejscach. Mnie tego typu klasyczny błąd logicznego układu treści nie boli, ani nie powoduje, że L. Witkowski naraził mi się, bo on nikomu się nie naraża.
Jestem z tym oswojony, gdyż każda z ostatnio wydanych rozpraw tego autora jest pełna powtórzeń, nie tylko tych samych imperatywów (zdarzało się, że i impertynencji pod czyimś adresem), ale i tych samych cytatów, odwołań do czyjejś myśli. Istotnie, trzeba liczyć na nowe pokolenie, które jest przyzwyczajone przez obecną władzę do wielokrotnie powtarzanych przekazów propagandowych tej samej treści, dzień po dniu.
Nie sądziłem, że humanistyka stosowana ma polegać na wbijaniu bezboleśnie do umysłów odbiorców określonych myśli. Liczę jednak na to, że młodzi będą bardziej wrażliwi niż odporni na tego typu błędy, w przeciwnym razie nie będziemy mogli wskazywać na nie w recenzjach czyjegoś doktoratu, habilitacji czy książki.
Na pewno jest to od wielu lat pierwsza książka Lecha Witkowskiego, w której nikogo wprost ani pośrednio nie obraża, gdzie nie narzeka na stan kształcenia w szkolnictwie wyższym, na jego administracyjne i naukowe kadry, tylko koncentruje się na istocie poruszanych zagadnień. Może dlatego, że nie jest to książka o humanistyce stosowanej w pedagogice tylko w psychologii, a tu trzeba jeszcze przetrzeć szlak, by zechciano czytać jego książkę o Eriksonie. Dzięki temu pedagodzy mogą nieco odetchnąć.
Dobrze, że autor ponownie wytyka psychologom obojętność na jego rozprawy, bo widać, że w 99,9 proc. oni w ogóle nie przejęli się jego znakomita książką z 2015 r. p.t. "Versus. O dwoistości strukturalnej faz rozwoju w ekologii cyklu życia psychodynamicznego modelu Erika H. Eriksona, w której zarzucał psychologom ignorancję, błędną wykładnię i nieudolność interpretacyjną teorii światowej sławy uczonego.
Ci, co się tym przejęli, nie wnieśli do swoich rozpraw korekt, ani też nie przywołują dzieła naszego filozofa. Ma on przecież ogromne zasługi w pedagogice i dla pedagogiki. Dobrze się zatem stało, że ponawia swoją normatywnie skonstruowaną książką apel o czytanie i włączenie się do dyskusji lub wprowadzenie zmian w dotychczasowych rekonstrukcjach teorii Erika H. Eriksona - chociażby także zgodnie z jego podejściem i interpretacją. Przesłanie tej książki jest czytelne i uzasadnia zarazem jej tytuł: "Psychodynamiki i ich struktura. Studia z humanistyki stosowanej" (Toruń, 2020).
Psycholodzy prawdopodobnie będą nadal omijać dużym łukiem interpretacje L. Witkowskiego, bowiem nie znoszą, jak ktoś ich poucza, a tym bardziej krytykuje czy żąda zmiany paradygmatu myślenia. Co jak co, ale w psychologii aplikacyjny charakter wiedzy musi wyrastać z jej źródeł, a nie ze źródeł humanistycznych, filozoficznych. Nie po to przez tyle lat psychologia wyzwalała się z filozofii, żeby teraz stała się wiedzą stosowaną w ujęciu Witkowskiego.
Może się mylę, ale tak to postrzegam studiując rozprawy z współczesnej myśli psychologicznej. Stosowana psychologia jest tak silnie powiązana z instytucjonalizacją, certyfikacją, ekonomizacją, scjentystycznym paradygmatem badań, praktyką terapeutyczną, że trudno jej przychodzi przełamanie oporu na inspiracje myśli nie-psychologów, przy całym szacunku jaki niektórzy są w stanie okazać w recenzjach czy publicznych wystąpieniach naszemu filozofowi.
Pragnę zarazem podkreślić, że chociaż niniejsza książka jest bardziej dedykowana psychologom niż pedagogom, to jednak ci ostatni mogą i powinni ją przeczytać, by znaleźć w niej dla siebie cenne tropy i pomysły na własne badania. Każda z publikacji tego autora ma istotne znaczenie dla współczesnej pedagogiki ogólnej, zrozumienia źródeł i poznania historii myśli pedagogicznej w ich nowym odczytaniu. Można się z czymś nie zgadzać, ale nie można odmówić Witkowskiemu fantastycznych miejscami impulsów, także z tego powodu, że możemy dzięki temu przywołać jeszcze wiele innych autorów i ich dzieł, w których znaleźlibyśmy zbieżność niektórych poglądów, tez czy interpretacji pojęć.
Najnowsza książka jest w pewnym stopniu także introspekcyjnym podejściem L. Witkowskiego do własnej drogi naukowego rozwoju, dokonań, przeżywanych awansów, otrzymywanych wyrazów uznania czy relacji społecznych w akademickim środowisku. Znajdziemy w niej zatem - chociaż jedynie marginalnie ujęte - autobiograficzne wątki oraz stosunek do przedwczesnego jeszcze podsumowania własnych osiągnięć.
Pedagodzy nie znajdą tu odniesienia do współczesnej pedagogiki, mimo iż autor jest jej twórczym "żywicielem" i beneficjentem. Wyjątkiem okazał się geragogiczny esej naukowy na temat starości, którą filozof odczytuje przez pryzmat własnych doznań. W przyjaznym stylu dokonuje krytycznego odczytania modelu Eriksona i jego recepcji w odniesieniu do fazy starości, który był przedmiotem wystąpienia na konferencji naukowej.
Tekst ten (jest też w druku w materiałach pokonferencyjnych) radykalnie odbiega od dotychczasowych esejów tego autora, niosąc głęboką konstatację o potencjalnym zanurzaniu się człowieka w starość. Podejmuje w nim kwestię wartości pochylenia się nad własnym życiem przez każdego, kto szczęśliwie doczekał do VIII fazy życia (za Eriksonem).
Jak ktoś przeczytał wywiad Roberta Mazurka w Dzienniku Gazeta Prawna (2020 nr 163, s. A31-32) z wspaniałym poetą, aktorem, kompozytorem i wykonawcą piosenek artystycznych Leszkiem Długoszem, w którym poruszona została m.in. kwestia jego postawy wobec bycia w eriksonowskiej VIII fazie życia, to przekona się o podobnej interpretacji. Błędnie bowiem postrzegamy struktury faz życiowych, na co zwraca uwagę właśnie Lech Witkowski.
Długosz zwierza się redaktorowi, że mimo swoich lat wciąż postrzegany jest jak ktoś, kto nie dorósł do swej metryki. Chociaż tak naprawdę ja byłem stary od początku. Jak to od początku? Nie śmiej się, byłem otoczony starymi ludźmi od dzieciństwa, zdążyłem się napatrzeć, a poza tym mieszkałem koło cmentarza, więc od początku przywykłem [s. A31]. To kwestia ludzkiej wrażliwości.
Witkowski słusznie upomina się o odejście psychologów od dotychczasowego podejścia do starości, w odniesieniu do cech której gubi się istotę odczuwania energii witalnej w poszczególnych fazach życia, w tym także dotyczącej fazy starości. Biologiczny wiek życia nie jest tożsamy z rozwojowym i doznawanym wiekiem życia. Potwierdzają to także badania scjentometryczne Marka Kwieka, z których wynika, że to właśnie naukowcy w fazie wchodzenia w starość są wciąż najbardziej płodni naukowo w dziedzinie nauk humanistycznych i społecznych.
Na szczęście niniejsza monografia nie jest pożegnaniem autora z potencjalnymi czytelnikami, gdyż należy on do niezwykle twórczych humanistów. Natomiast zawsze będą, jak nie teraz, to w przyszłości, osoby doszukujące się ważnych impulsów do własnych badań czy też poszukujące okazji do "powalenia" autorytetu naukowego, co w kraju dominującego populizmu jest przecież od lat pożądane przez sprawujących władzę polityczną i oczekujących na wymianę elit.
Polska to jednak nie Szwajcaria. Nie przypuszczam, by nasze społeczeństwo miało szansę na choć częściową zmianę kultury politycznej, naukowej i edukacyjnej w naszym państwie zgodnie z tytułową dla rozprawy B. Wiśniewskiej-Paź, by tak - jak tego pragnął przed laty także Aleksander Kamiński - cieszyć się jednością w różnorodności. Tę rozprawę polecam politologom oraz historykom, gdyż jedenastu autorów podejmuje w niej różne aspekty idei, która promuje otwarte społeczeństwo, otwartość umysłów jego obywateli troszcząc się zarazem o ich bezpieczeństwo personalne i społeczne.
Znajdziemy tu analizy fenomenu różnorodności, bezpośredniej demokracji i otwartości na wielość jako tworzące fundament funkcjonowania państwa szwajcarskiego. Szwajcarzy też migrują, ale wszędzie gdzie się znajdują mają spójną tożsamość "Swiss home". Udało im się stworzyć wspólne państwo, które skutecznie oraz z troską i służbą władz wobec obywateli łączy demokrację i federalizm.
Może dlatego im się to udało, że swój ustrój tworzyli oddolnie, a nie odgórnie - (...) od samorządnych górskich gmin, poprzez kantony, do związku kantonów, które łącząc się stopniowo ze sobą utworzyły państwo [M. Musiał-Karg, w: Jedność..., s.127]. To tłumaczy, dlaczego w Polsce nie mamy szansy na szwajcarską demokrację i poszanowanie różnorodności w jednym państwie.