Śledzenie przemian edukacyjnych u osób tej samej próby (pierwszych maturzystów reformy ustrojowej M. Handke, a więc rocznika 2005) wraz z biegiem i upływem następnych, od pierwszego etapu diagnozy, lat ich dorosłego życia, za pomocą precyzyjnie skonstruowanych mierników i narzędzi badawczych sprawia, że po części, symbolicznie i także bardziej dojrzałym już dystansem towarzyszymy ich socjalizacji, wnikając w jej tajniki, których nie udało się skryć przed „szkiełkiem i okiem” mędrców. Mimo, że fenomen skrytości nie miał w tym przypadku zamierzonego charakteru, to biorąc pod uwagę fakt, iż najczęściej jednak nie śledzimy na co dzień przemian własnej kondycji duchowej, w tym edukacyjnej, ujawnienie jej w wyniku ponownego spotkania z badaczami staje się dla samych respondentów czymś odkrywczym czy nawet budzącym refleksję.
Rekonstruując szkolne doświadczenia, będących już na studiach osób, naukowcy poszukiwali tego, jak - w świetle teorii kapitału społecznego i poczucia sprawstwa podmiotów reform – edukacja szkolna na poziomie szkolnictwa średniego przyczyniła się do rozwoju ich kapitału społecznego? Można na przykładzie cyklu rozpraw tego zespołu badawczego uczyć się tego, jak należy prowadzić badania, które musi poprzedzić głębokie studium teoretyczne. Koncepcja metodologiczna badań nie może być zawieszona w próżni czy bazować na powierzchowności wybranych poglądów teoretycznych z literatury przedmiotu. Jak pisze Maria Dudzikowa: Na ile szkoła jest – mówiąc słowami Janusza Czapińskiego (2006) „przestrzenią, w której i poprzez którą [...] tworzony jest kapitał społeczny”, i jakie można stawiać prognozy pod tym względem?
Właśnie dlatego prof. M. Dudzikowa poświęciła kilkadziesiąt stron tej rozprawy studiom teoretycznym, dzięki którym wyjaśnia nam, jak rozumie się podstawową zmienną, jaką jest "kapitał społeczny" i co jest wskaźnikiem jego erozji w edukacji szkolnej. Znakomicie stawia problem w szerokim kontekście procesów polskiej transformacji społeczno-politycznej przełomu XX i XXI w. oraz dekonstruuje poważne zaniedbania i błędy w polityce oświatowej, w wyniku których coraz bardziej rozpoznawalna jest degradacja postaw obywatelskich młodych pokoleń z udziałem edukacji szkolnej.
Poznańscy naukowcy, którzy współtworzyli kolejny raport, mają świadomość własnych ograniczeń i słabości, braku pogłębionej, a nawet krytycznej reakcji czytelników na pierwszy tom z tych badań, jaki ukazał się w 2010 r. Z czego to wynika? Z podziwu dla wyjątkowego osiągnięcia, niedostrzeżenia jakichś błędów czy może braku czasu dla dostrzeżenia szczególnej wartości poznawczej, w tym także historycznej i społecznej procesów, oświetlonych „reflektorem samoświadomości” młodych, dorosłych absolwentów pierwszego rocznika reformy oświatowej 1999?
Zgodnie z przesłankami metodologicznymi badania nie mają charakteru reprezentatywnego, a więc nie chodzi tu o to, by można było sięgać po opublikowane w książce wyniki dla celów ideologicznie dającej się w tym kontekście uzasadnić walki politycznej. Ktoś mógłby doszukiwać się w tym tekście tego, czy aby ów rocznik nie jest „ofiarą reformy”, by skierować ostrze krytyki przeciwko jej twórcom i realizatorom. Nie temu jednak mają służyć tego typu badania. Warto zatem wypuścić powietrze, by spokojnie wczytać się w treść książki, dostrzegając - w jej logicznie skonstruowanej zawartości - unikalność uzyskanych danych empirycznych.
Pytanie o dające się rozpoznać wyniki inwestycji polskiej szkoły w rozwój jej uczniów w okresie przełomu transformacyjnego, konfrontowane jest w tej rozprawie z uprzednimi badaniami socjologów edukacji i psychologów społecznych, by dzięki temu, możliwe było dokonanie porównania przemian w jednostkowych biografiach dzisiejszych studentów jednego z najlepszych w kraju uniwersytetów, osób o wysokich aspiracjach i kompetencjach w zakresie uczenia się i radzenia sobie z własną egzystencją, skoro podjęły w nim studia. O ile w pierwszym tomie analizie poddano wypowiedzi studentów na tematy wizerunku szkół, w których się uczyli, o tyle w tym tomie została dokonana analiza i ocena roli szkół różnego szczebla (podstawowej, gimnazjum, liceum) w procesie kształtowania i rozwoju kapitału społecznego i jego związku z kapitałem osobowym, rodzinnym i środowiskowym badanych.
Nie pomińcie "Zakończenia" tej książki pióra Marii Dudzikowej. To jest intelektualny "deser" dla zwolenników pisarstwa krytycznego i zaangażowanego w oświatę. My,pedagodzy akademiccy, nie możemy stać z boku, trzeba pochylić się nad szkolną praktyką, udzielić wsparcia. (s. 271)
Wartością dodaną (a może trafniej byłoby powiedzieć naddaną) projektu badawczego są powstające w jego ramach odrębne studia, jak w przypadku znakomitej rozprawy doktorskiej Mateusza Marciniaka pt. Orientacje konsumpcyjne młodzieży akademickiej. Perspektywa Baumanowska (Kraków 2011). Widać w tym tomie jedną z pierwszych (po studiach L. Witkowskiego), a zarazem świetną analizę nie tylko społeczeństwa konsumpcyjnego, ale odczytania tekstów Zygmunta Baumana pod kątem rozpoznania kluczowych dla uchwycenia istoty syndromu konsumpcyjnego jego cech i możliwej ich weryfikacji empirycznej.
Nareszcie mamy zaadoptowaną w pedagogice orientację konsumpcyjną jako kategorię analityczną w badaniach nad młodzieżą. Na tym przykładzie można przekonać się, że badania w naukach o wychowaniu w niczym nie ustępują podobnym, jakie są prowadzone w socjologii czy psychologii. Ta publikacja, moim zdaniem, wiele z nich przewyższa erudycją, głębią i umiejętnością analiz teoretycznych oraz rzetelnością i kompetencją w prowadzeniu badań empirycznych.
(M. Dudzikowa, S. Jaskulska, R. Wawrzyniak-Beszterda, E. Bochno, I. Bochno, K. Knasiecka-Falbierska, M. Marciniak, Kapitał społeczny w szkołach rożnego szczebla. Diagnoza i uwarunkowania, Maturzyści 2005’ – Studenci UAM w Poznaniu, Kraków: Oficyna Wydawnicza „Impuls”2011, s. 316; M. Marciniak, Orientacje konsumpcyjne młodzieży akademickiej. Perspektywa Baumanowska, tom 5, Kraków: Oficyna Wydawnicza "Impuls" 2011, ss.263; Doświadczenia szkolne pierwszego rocznika reformy edukacji. Studium teoretyczno-empiryczne, tom 1, red. M. Dudzikowa, R. Wawrzyniak-Beszterda, Kraków: Oficyna Wydawnicza "Impuls" 2010, ss. 490)