Na Uniwersytecie Jana Amosa Komeńskiego w Bratysławie toczy się dzisiaj debata naukowa wokół rozpraw docent Blanki Kudláčovej z Uniwersytetu w Trnawie, która ubiega się o tytuł naukowy profesora. Jedną z jej rozpraw naukowych są "Dzieje myśli pedagogicznej. Tom I (początki świadomego wychowywania i teorii pedagogicznej)[Dejiny pedagogického myslenia I (počiatky vedomej výchovy a pedagogickej teórie), Trnava: Vydavatelstvo Trnavskej Univerzity VEDA 2009, ss. 414; ISBN 978-80-8082-303-0].
Rozwój pedagogiki na Słowacji, jako jednym z krajów postsocjalistycznych, przyjął inny kierunek i zakres, niż miało to miejsce w Niemczech, Czechach czy Polsce. Jak pisze w swojej dysertacji B. Kudláčová: Współczesne dzieje pedagogiki nie należą do tych subdyscyplin nauk o wychowaniu, które można byłoby usytuować wśród atrakcyjnych, przeżywających swój nowy rozwój i zainteresowanie w społeczeństwie. Wprost odwrotnie: po ich ideologicznym ograniczaniu w państwach byłej Europy Wschodniej w II poł. XX w. , po 1989 r. nastąpił okres zahamowania. Często są one wykluczane jako przedmiot kształcenia przyszłych pedagogów czy nauczycieli na wydziałach pedagogicznych czy filozoficznych na Słowacji. Zniknęły publikacje i czasopisma z tej dyscypliny wiedzy, co sprawia, że jest coraz mniejszy potencjał specjalistów, którzy poświęcaliby swoje badania tej problematyce. Tymczasem Słowacja ma znakomite tradycje, poczynając od rozpraw J. Rezika i J. Kvačali w II poł. XX w. (s.9)
Okres socjalistycznej indoktrynacji i cenzury, ortodoksji światopoglądowej przerwał prace nad dziejami myśli pedagogicznej na Słowacji, toteż nastąpiła luka pokoleniowa wśród badaczy. Niewątpliwie konieczna jest analiza krytyczna okresu 1948-1989 badań historii idei w okresie, w którym autorka wyróżnia dwie znaczące generacje:
I. Lata 1940-1950 i rozprawy takich słowackich autorów, jak J. Čečetka, V. Ružička i P. Vajcik.
II. Lata 1960-1970 – prace J. Máteja, J. Mikleša, F. Karšaia, A. Čumy, J. Schuberta i Ľ Bakoša
Stan filozofii wychowania na Słowacji na początku XXI w. autorka określa następująco:
- izolacja filozofii i nauk o wychowaniu
- partykularyzm w naukach o wychowaniu – pisał tez o tym R. Lassahn pod koniec XX w., że pedagodzy skupiają się głównie na bardzo wąskich problemach kształcenia i wychowania
- brak dyskusji historyczno-pedagogicznej. Brakuje kompleksowych badań. Już od lat 60. XX w. ma miejsce kryzys badań dziejów myśli pedagogicznej sprawiła, że powątpiewano w znaczenie tego przedmiotu jako takiego.
Kudláčová przywołuje we wstępie do swojej rozprawy pogląd brytyjskiego filozofa wychowania W. Carra z 2004 r., że w zachodnich społeczeństwach istnieją z jednej strony małe i zamknięte grupy badaczy akademickich, których rozprawy mają niewielki zasięg wpływu na praktykę, z drugiej strony możemy obserwować rzesze polityków, urzędników i nauczycieli, którzy podejmują decyzje o szerokim zasięgu, ale bez jakiejkolwiek głębszej refleksji, które mogłyby się za nimi kryć.
To samo ma miejsce i na Słowacji. Krytyka postmodernistyczna zdaniem G. Iggersa wykazała, że nie jest już do utrzymania jednolite wyobrażenie dziejów wychowania, gdyż cechuje je nie tylko ciągłość ale i przełomy. Słusznie zaczęto powątpiewać w dyskursie naukowym w prawdę historyczną, wskazując na występowanie w nim także kłamstwa historycznego. Musiało to odbić się na kryzysie pedagogicznej subdyscypliny, jaką jest historia jej myśli.
Niewątpliwie - zdaniem Kudláčovej - na ów kryzys wpłynęło przesunięcie orientacji w treściach kształcenia w krajach Europy zach. na przełomie lat 80. I 90. XX w. , w ramach którego postanowiono większy nacisk kłaść na techniczną stronę kompetencji przyszłych nauczycieli (jak mają nauczać), a zatem nastąpił okres marginalizowania w toku studiów przedmiotów teoretycznych. Jej rozprawa jest studium historycznym myśli pedagogicznej redefiniującym jej znaczenia we współczesności. Nie jest bez znaczenia to, co determinowało ewolucję myśli pedagogicznej oraz metodologię jej badań. Jak można badać historię pedagogiki? Kudláčová pisze o różnych jej aspektach. Możemy badać dzieje pedagogiki jako;
- dyscypliny naukowej;
- dzieje i rozwój jednolitych form wychowania i kształcenia (instytucji oświatowo-wychowawczych, dzieje szkolnictwa),
- dzieje i rozwój pedagogicznych teorii i koncepcji
- dzieje pedagogiki jako profesji (historia kształcenia nauczycieli). (s.13)
W jej ujęciu (…) dzieje myśli pedagogicznej są tą dyscypliną wiedzy, która zajmuje się badaniami teorii i praktyki wychowania oraz kształcenia w najszerszym kontekście historycznym (a więc z punktu widzenia historycznego, filozoficzno-antropologicznego, religijnego, społeczno-politycznego itp.). W aspekcie treściowym badania te obejmują pięć zakresów treściowych, które wzajemnie się przenikają:
- dzieje pedagogicznych teorii i idei;
- dzieje praktyki wychowania i kształcenia (tu także dzieje pedagogiki jako profesji);
- dzieje pedagogiki jako dyscypliny naukowej;
- pedagogiczna biografistyka (studium życia i dzieł znaczących pedagogów);
- dzieje pedagogicznej historiografii (rozwój badania dziejów myśli pedagogicznej). [s. 15-16]
Tak rozumiana dyscyplina nauk pedagogicznych jest ściśle związana z pedagogiką ogólną, pedagogiką antropologiczną, pedagogiczną teleologią, filozofią wychowania i pedagogiką porównawczą. Funkcja poznawcza tej dyscypliny ma na celu umożliwienie poznania istoty wychowania i jego historycznych źródeł. Funkcja prognostyczna zaś umożliwienie zastosowania wiedzy jako źródła inspiracji, impulsów, doświadczeń, ale i ostrzeżeń przy tworzeniu nowych modeli wychowawczo-dydaktycznych. Funkcja propedeutyczna niniejszych badań powinna umożliwić zrozumienia stanu współczesnej pedagogiki, jej teorii i praktyki oraz jej zakorzenienia w stanowiskach filozoficznych, kulturowych czy społeczno-politycznych.
Autorka przywołuje tu myśl brytyjskiego historyka myśli pedagogicznej F. Mayera, że główną funkcją dziejów pedagogicznego myślenia jest antycypowanie horyzontów przyszłości kształcenia i wychowania. (s. 17) Znakomicie kładzie epistemologiczne podwaliny pod tę dyscyplinę wiedzy, sięgając do rozpraw naukowych historyków i filozofów wychowania - czeskich, słowackich, niemieckich, brytyjskich czy amerykańskich, ale – co mnie zaskoczyło – nie dostrzegła znacznie bliżej rozwijanego z wielkim powodzeniem tego właśnie nurtu badań w Polsce (B. Nawroczyński, S. Hessen, K. Sośnicki, B. Suchodolski, W. Okoń, K. Kotłowski czy S. Wołoszyn), a także pomija w swoich analizach znaczące rozprawy takich czeskich autorów, jak Josef Heindrich („Filosofické proudy v současné pedagogice, V Praze Nakladem „Dědictví Komenského”, 1926) czy František Singule (Pedagogické směry 20. Století v kapitalistických zemích, Praha: Státni Pedagogické Nakladatelstvi 1966). Tak więc i słowaccy naukowcy mają problem z dobrą kwerendą literatury przedmiotu.
Doc. Blanka Kudláčová, nie znając tych rozpraw, ale przeprowadzając analizy innych, równie wartościowych, choć innych poznawczo źródeł naukowych, konstruuje w sensie pozytywistycznym strukturę sobdyscypliny, jaką są dzieje myśli pedagogicznej. Określa przedmiot jej badań, funkcje oraz sytuuje ją na tle innych subdyscyplin nauk pedagogicznych. Interesujący jest w jej książce rozdział o metodologii badań myśli pedagogicznej, w którym wskazuje na potrzebę nie tyle rozumienia wyników tego typu badań, ale przyjrzenia się samej ich istocie. Mało jest bowiem informacji w literaturze przedmiotu na ten temat.
Mimo tego, że już realnie na Słowacji nie istnieje ten przedmiot kształcenia i badań naukowych, to jednak są dostępne ich dotychczasowe wyniki, pewne tradycje i rozprawy. Zdaniem B. Kudláčovej w tej sytuacji pozostają naukowcom jedynie źródła historyczne, gdyż nie da się badać ewolucji idei i myśli za pomocą eksperymentu pedagogicznego, obserwacji czy diagnostyki empirycznej. Możemy je zdobyć tylko z dokumentów, które nie mogą być powtarzalne tak, jak ma to miejsce w naukach przyrodniczych. W.R. Borg definiuje historyczne badanie jako systematyczne i obiektywne poszukiwanie, wartościowanie i syntetyzowanie wiedzy o historycznej rzeczywistości w celu potwierdzenia faktów i wyprowadzenia z nich wniosków o historycznej rzeczywistości. Chodzi tu o rekonstrukcję, której dokonujemy w duchu krytycznego badania z zamiarem osiągnięcia jak najbardziej prawdopodobnego i najbardziej precyzyjnego wyobrażenia sobie procesów edukacyjnych w historii. (Kudláčová, s. 23)
W tego typu badaniach ma też miejsce podwójny subiektywizm: subiektywizm pośredników obiektywnie pedagogicznej przeszłości i subiektywizm historyka pedagogicznego myślenia, które jest historycznie zdeterminowane. Istotnym wkładem w rozwój nauki w zakresie historiografii myśli pedagogicznej jest bardzo dobre zrekonstruowanie przez słowacką filozof historycznego jej rozwoju w świecie, z podziałem na kraje niemieckie i inne kraje świata na przełomie XIX i XX w. a także po II wojnie światowej oraz genezę i ewolucję pedagogicznej historiografii publikowanej w literaturze czesko- i słowackojęzycznej, tak w powyższych okresach historycznych, jak i po 1989 r.